Suscepit autem vita hominum consuetudoque com- 2.62.5
munis ut beneficiis excellentis viros in caelum fama ac
voluntate tollerent. hinc Hercules hinc Castor et Pollux
hinc Aesculapius hinc Liber etiam (hunc dico Liberum
Semela natum, non eum quem nostri maiores auguste
sancteque Liberum cum Cerere et Libera consecrave- 10
runt, quod quale sit ex mysteriis intellegi potest; sed
quod ex nobis natos liberos appellamus, idcirco Cerere
nati nominati sunt Liber et Libera, quod in Libera ser-
vant, in Libero non item)—hinc etiam Romulum, quem
quidam eundem esse Quirinum putant. quorum cum 15
remanerent animi atque aeternitate fruerentur, rite di
sunt habiti, cum et optimi essent et aeterni.
  Alia quoque ex ratione et quidem physica magna 63.1
fluxit multitudo deorum, qui induti specie humana fa-
bulas poetis suppeditaverunt, hominum autem vitam
superstitione omni referserunt. atque hic locus a Ze-
none tractatus post a Cleanthe et Chrysippo pluribus 5
verbis explicatus est. Nam vetus haec opinio Graeciam
opplevit, esse exsectum Caelum a filio Saturno, vinctum
autem Saturnum ipsum a filio Iove: physica ratio non 64.1
inelegans inclusa est in impias fabulas. caelestem enim
altissimam aetheriamque naturam id est igneam, quae
per sese omnia gigneret, vacare voluerunt ea parte cor-
poris quae coniunctione alterius egeret ad procrean- 5
dum. Saturnum autem eum esse voluerunt qui cursum
et conversionem spatiorum ac temporum contineret.
qui deus Graece id ipsum nomen habet: Κρόνος enim
dicitur, qui est idem χρόνος id est spatium temporis.
Saturnus autem est appellatus quod saturaretur annis; 10
ex se enim natos comesse fingitur solitus, quia consu-
mit aetas temporum spatia annisque praeteritis insatu-
rabiliter expletur. vinctus autem a Iove, ne inmodera-
tos cursus haberet, atque ut eum siderum vinclis alli-
garet. sed ipse Iuppiter, id est iuvans pater, quem con- 15
versis casibus appellamus a iuvando Iovem, a poetis
"pater divomque hominumque" dicitur, a maioribus au-
tem nostris optumus maxumus, et quidem ante optimus
id est beneficentissimus quam maximus, quia maius
est certeque gratius prodesse omnibus quam opes mag- 20
nas habere—hunc igitur Ennius, ut supra dixi, nun- 65.1
cupat ita dicens "aspice hoc sublime candens, quem in-
vocant omnes Iovem" planius quam alio loco idem "cui
quod in me est exsecrabor hoc quod lucet quicquid est";
hunc etiam augures nostri cum dicunt "Iove fulgente 5
tonante": dicunt enim "caelo fulgente et tonante". Euri-
pides autem ut multa praeclare sic hoc breviter:
    "vides sublime fusum immoderatum aethera,
    qui terram tenero circumiectu amplectitur:
    hunc summum habeto divum, hunc perhibeto Iovem". 10
Aer autem, ut Stoici disputant, interiectus inter mare 66.1
et caelum Iunonis nomine consecratur, quae est soror
et coniux Iovis, quod <ei> et similitudo est aetheris et
cum eo summa coniunctio. effeminarunt autem eum
Iunonique tribuerunt, quod nihil est eo mollius. sed 5
Iunonem a iuvando credo nominatam. Aqua restabat
et terra, ut essent ex fabulis tria regna divisa. datum
est igitur Neptuno alterum, Iovis ut volumus fratri, ma-
ritimum omne regnum, nomenque productum ut Portu-
nus a porta sic Neptunus a nando, paulum primis litte- 10
ris immutatis. Terrena autem vis omnis atque natura
Diti patri dedicata est, qui dives ut apud Graecos Πλού-
των, quia et recidunt omnia in terras et oriuntur e
terris. †Cui Proserpinam (quod Graecorum nomen est,
ea enim est quae Περσεφόνη Graece nominatur)—quam 15
frugum semen esse volunt absconditamque quaeri a
matre fingunt. Mater autem est a gerendis frugibus 67.1
Ceres tamquam geres, casuque prima littera itidem im-
mutata ut a Graecis; nam ab illis quoque Δημήτηρ
quasi γῆ μήτηρ nominata est. Iam qui magna verteret
Mavors, Minerva autem quae vel minueret vel mina- 5
retur. Cumque in omnibus rebus vim haberent maxu-
mam prima et extrema, principem in sacrificando
Ianum esse voluerunt, quod ab eundo nomen est duc-
tum, ex quo transitiones perviae iani foresque in li-
minibus profanarum aedium ianuae nominantur. Nam 10
Vestae nomen a Graecis (ea est enim quae ab illis
Ἑστία dicitur); vis autem eius ad aras et focos per-
tinet, itaque in ea dea, quod est rerum custos intuma-
rum, omnis et precatio et sacrificatio extrema est. Nec 68.1
longe absunt ab hac vi di Penates, sive a penu ducto
nomine (est enim omne quo vescuntur homines penus)
sive ab eo quod penitus insident; ex quo etiam pene-
trales a poetis vocantur. Iam Apollinis nomen est 5
Graecum. quem solem esse volunt, Dianam autem et
lunam eandem esse putant, cum sol dictus sit vel quia
solus ex omnibus sideribus est tantus vel quia cum est
exortus obscuratis omnibus solus apparet, luna a lu-
cendo nominata sit; eadem est enim Lucina, itaque 10
ut apud Graecos Dianam eamque Luciferam sic apud
nostros Iunonem Lucinam in pariendo invocant. quae
eadem Diana Omnivaga dicitur non a venando sed
quod in septem numeratur tamquam vagantibus; Diana 69.1
dicta quia noctu quasi diem efficeret. adhibetur autem
ad partus, quod i maturescunt aut septem non num-
quam aut ut plerumque novem lunae cursibus, qui
quia mensa spatia conficiunt menses nominantur; con- 5
cinneque ut multa Timaeus, qui cum in historia di-
xisset qua nocte natus Alexander esset eadem Dianae
Ephesiae templum deflagravisse, adiunxit minime id
esse mirandum, quod Diana quom in partu Olympia-
dis adesse voluisset afuisset domo. Quae autem dea 10
ad res omnes veniret Venerem nostri nominaverunt,
atque ex ea potius venustas quam Venus ex venus-
tate.