Apes pauperis
Damni per iniuriam dati sit actio. Pauper et dives in 13.pr.1
agro vicini erant iunctis hortulis. habebat dives in horto
flores, pauper apes. questus est dives flores suos decerpi ab
apibus pauperis. denuntiavit, ut transferret. illo non trans-
ferente flores suos veneno sparsit. apes pauperis omnes 5
perierunt. reus est dives damni iniuria dati.
Credo ego, iudices, plerosque mirari, quod homo tenuis et 1.1
iam ante quam quod habebam perdidi, pauper, ausus sim
iudicio lacessere divitem utique vicinum eumque notae in-
potentiae, expertae crudelitatis, in tantis fortunae viribus
perniciosum inimicum, etiam si venena non habeat. neque 5
hoc ipse periculum ignoro expertus non levi documento,
quanti steterit mihi, quod semel inperata non feci. sed ne-
que illud, iudices, damnum tolerabile est pauperi, cum tam
parvis etiam divites moveantur, et mihi, quamquam prope
nihil iam relictum est, quod perderem, si tamen ista impune 10
sustinenda sint, solacium erit iram potius quam contemp-
tum pati. nec sane vitae causa iam superest, si ad ceteras
humilitatis nostrae contumelias hoc quoque accedat, ut, si
habemus aliquid, migrandum sit, si perdidimus, tacendum.
unum oro, ne cui minor dignitate vestra videatur causa litis 15
meae. ante omnia enim non debetis expectare, uti pauper
magna perdiderim. sed quantulum est, quod abstulerit mihi
dives, minus est, quod reliquit. et tamen quis indignatur
apes formula vindicari, cum venenis etiam flosculi vindicen-
tur? quae tamen, iudices, quamquam eversus et ab omni 20
spe tuendae paupertatis exclusus, aequiore animo omnia
tolerarem, si cuius mihi conscius culpae etiamsi iniustam
poenam, meritam tamen iram tulissem. sed circumspicienti
omnia nihil mihi obici potest a divite, nisi quod vicinus sum.
  Est mihi paternus, iudices, agellus, sane angustus et pau- 2.1
per, non vitibus consitus, non frumentis ferax, non pascuis
laetus; ieiunae modo glebae atque humilis thymi, et non
late pauperi casae circumiecta possessio. verum mihi vel
hoc fuit gratissima, quod non fuit digna, quam dives concu- 5
pisceret. in hoc ego vitae meae secreto remotus a tumultu
civitatis ignobile aevum agere procul ab ambitu et omni
maioris fortunae cupiditate constitui et, dum molesta lege
naturae transiret aetas, vitam fallere. hoc mihi parvulum
terrae et humilis tugurii rusticum culmen aequitas animi 10
regna fecerat, satisque divitiarum erat nihil amplius velle.
quid prodest? sic quoque me latentem invenit invidia. nec
ab initio, iudices, vicinus divitis fui; pares circa me habita-
vere domini, et frequentibus villis concors vicinia parvos
limites coluit. quod cives pascebat, nunc divitis unius hor- 15
tus. postquam proximos quosque revellendo terminos ager
locupletis latius inundavit, <postquam> aequatae solo villae
et excisa pagor<um> sacra et cum coniugibus parvisque li-
beris respectantes patrium larem migraverunt veteres co-
loni et latae solitudinis indiscreta unitas facta est, [post- 20
quam] ad apes meas divitis fundus accessit.
  Namque ego, iudices, dum fortius opus permisit aetas,
terram manibus subegi, et difficultatem labore perdomui, et
invito solo nonnihil tamen fecunditatis expressi. cito labitur
dies, et proclivis in pronum fertur aetas; abiere vires, census 25
meus, defectaque labore senectus, magna pars mortis, nihil
mihi reliquit nisi diligentiam. circumspicienti, quod conve- 3.1
niret opus invalidae senectutis curae, succurrebat sequi pe-
cora, fetuque placidi gregis paupertatem tueri, sed ex omni
parte circumiectus divitis ager vix tenuem ad gressus meos
semitam dabat. quid agimus? inquam, undique vallo divi- 5
tiarum clusi sumus. hinc hortuli locupletis, hinc arva, inde
vineta, hinc saltus; nullus terra[e] datur exitus. quaeramus
animal, quod volet. nam quid apibus invenit natura prae-
stantius? parcae, fideles, laboriosae. o animal simile paupe-
ribus! et sane dabat occasionem mihi oportunitas hortuli 10
mei; est namque positus ad ortus solis hiberni, apricus om-
nibus ventis. modicus fusus ex proximo fonte rivus trepi-
dantibus inter radiantes calculos aquis utrimque ripa vi-
rente praeterfluit. satis consiti flores et viridis quamvis pau-
carum arborum coma nascentibus populis prima sedes, 15
unde ego frequenter consertum novae iuventutis agmen
ramo gravescente suscepi. nec me tanta capiebat voluptas,
quod fluentia ceris mella conderem, quod ad sustinendas
paupertatis impensas deferrem in urbem quod divites eme-
rent, quam quod adversus omnia lassae taedia aetatis habe- 20
bam senex, quod agerem: iuvabat aut lenta vimina vernis
fetibus texere vel, ne aestivus ardor aut hiberna vis gravi-
dam penetraret alvum, hiantis rimas tenaci linire fimo, aut
fessis apibus ultro praebere mella aut fugiens examen aere
terrere aut bella sedare pulveris iactu, tum, ne quid periculi 25
saltem singulis esset, avidas longe fugare volucres et arcere
parva <a>ditu animalia, reclusas interim scrutari apium do-
mos, ne per vacuas alvos foeda pestis insidiosas texeret
plagas.
  Dederam laboribus meis iustam senex missionem; habe- 4.1
bam, quae pro me opus facerent. quo non penetras, livor
improbe, quidve scabrae malignitati clausum est? invidit
pauperi dives! cum evocasset me subito trepidum totoque
fortunae suae strepitu circumstetisset, 'quid? tu,' inquit, 5
'non potes imperare apibus tuis intra privatum volent, ne
hortorum meorum floribus insidant, ne in meo rorem le-
gant? remove, transfer!' inpotentissime tyranne, quo? num-
quid tam latum possideo agellum, ut illum apes transvolare
non possint? neque tamen tantum inerat pectori meo robur, 10
ut non perturbarer denuntiatione notae inpotentiae. volui
relinquere avitos lares et conscios natalium parietes et ip-
sam nutriculam casam iamque pauperem focum et fumosa
tecta et consitas meis manibus arbusculas destinatus exul
†decreveram†. volui, iudices, decedere, volui, sed nullum 15
potui invenire agellum, in quo non mihi vicinus dives esset.
  Nec tamen licuit diu quaerere. forte serenus pura luce
fulserat dies, et hilaris matutini solis tepor ad cotidiana
opera laetius solito agmen effuderat. quin ipse spectator
operis (praecipua namque haec mihi voluptas erat) proces- 20
seram sperans fore, ut viderem, quemadmodum aliae libra-
tae pinnis onera conferrent, aliae deposita sarcina in novas
prorumperent praedas, et, quamquam angusto festinaretur
aditu, turba tamen exeuntium non obstaret intrantibus,
aliae militaribus castris pellerent vulgus ignavum, aliae 25
longum permensae iter fatigatae anhelitum traherent, haec
ad aestivum solem porrectas panderet pinnas. miserum me,
ignoscite modo gemitibus meis: non flosculos perdidi, nec 5.1
caduca folia proximo lapsura vento; [apisci K cum volarent]
suffugium tenuitatis meae, solacium senectutis amisi. num-
quam me alias pauperem putavi. triste me excepit silentium
et inanis alvei inchoata tantum opera et rudes cerae. vos, 5
iudices, aestimate, quatenus recipiatis hunc adfectum
meum: libenter bibissem, si invenissem, venenum.
  Hoc mihi damnum non brumae glacialis penetrabilis <in-
tulit> rigor; non suppressi longa siti flores induxerunt ieiu-
nam miseris famem, non aviditas iniusta domini nihil mellis 10
reservavit; non aliquis fessas morbus invasit, non damnatis
sedibus suis avias fuga petiere silvas. apes pauper miser in
opere perdidi. paravit homo nefarius ante omnia tantum
veneni, quod posset et divitis hortis satis esse, et linivit
flores maleficis sucis et in venenum mella convertit. sparsit 15
omnibus floribus mortem, et quanto plura interim corrupit
quam quae apes abstulissent! illae studio cotidiani operis
excitatae, ut primum aurora lucem vocavit, in adsueta mise-
rae pascua volant, ut, ante quam noctis umorem radii solis
ebiberent, matutinos legerent rores et caelestis aquas ad 20
horreum ferre possent, nec sibi sed operi biberent. hic triste 6.1
spectaculum et tantum non ipsi, qui fecerat, miserandum:
illa ad primum feralis suci haustum insolito consternata
gustu fugit, sed fugisse nihil prodest. illa longiores expeti-
tura pastus in altum tollitur vitamque in aura relinquit. haec 5
primo statim flosculo inmoritur. illa rigescentibus morte pe-
dibus exanimis, sicut haeserat, pendet. alia defecta nisu vo-
landi adhuc per terram languide repit. si quas tamen usque
ad sedem suam distulit mors lentior, sicut aegrae solent sub
ipsis pendere portis, in globum nexas et mutuo amplexas 10
mors sola divisit. quis figurare possit, quis dicere, quam
multas mali formas, quam varia leti genera fecerint tot mor-
tes! semel ut ipse tristem finiam expositionem, dicendum
est: omnes perdidi. celebre illud alvearium et domino suo
notius ad nihilum recidit. 15
  Audete nunc lacessere divitem, quibus vitae causa super-
est, exerite libertatem fortibus verbis, si quid offenderit; et
quod difficillimum fuit iam expertus est: venenum. quod si
mihi fortuna vel ingenii vires vel suas dedisset, crimen istud
non privatam taxationem formulae merebatur. venenum le- 20
ges habere, emere, nosse denique vetant, inevitabilem pe-
stem occulta fraude grassantem. male haeret ibi innocentia,
ubi in potestate est secretum scelus. [velut] venenum, et
quidem praesentaneum, inventum, compositum, datum est.
quantulum interest, quis biberit! homo dedit; et homini dari 25
potest. non adeo desunt odiorum causae, ut iam rara simul-
tas sit, et, ut videatur aliquis nihil magis quam [m]alios
odisse, libebit aliquando longius manum porrigere et indul-
gere animis. credite mihi, iudices: difficilius est venenum
invenire quam inimicum. 30
  Sed me conscia mediocritatis infirmitas intra meas tan- 7.1
tummodo continet querelas. nam damnum, id est, iudices,
gravissimum pauper vulnus accepi. quod mihi diutius de-
flendum apud vos quam probandum est, nam coarguendi
quidem criminibus quis labor est adversus confitentem? ha- 5
bent divites hoc quoque contra nos contumeliosum, quod
non tanti videmur, ut negent. porro qui confessum defendit,
non absolutionem sceleris petit, sed licentiam. longius ista,
quam timui, quaestio pertinet; non de praeterito tantum
litigamus; hoc agitur, ut, etiam si quid forte reparavero, 10
iterum diviti liceat occidere.
  In duas enim, quantum animadvertere potui, quaestiones
dividit causam: an damnum sit, et an iniuria datum. negat
esse damnum, quod animal liberum et volucre et vagum et
extra imperia positum perdiderim. negat iniuria datum, 15
quod in privato suo, quod eas, quae sibi nocerent, extinxe-
rit, postremo, quod sparso tantum per flores veneno ipsae
apes ultro ad mortem venerint. ut nihil esset, quod his pos-
sem respondere, aequum erat inter vicinos sic agi? sed ex-
cutiam singula, nec prius meis argumentis nitar, quam di- 20
versa reppulero, quoniam quidem quaeritur, an damnum sit
perdere, quod lucrum est habere.
  Liberum est animal, puta; non dico fetus meis manibus 8.1
exceptos et in tutam conditos sedem et, reservatis ad sup-
plementa generis favis, examen vernaculum, quoniam qui-
dem tyrannorum iura defendis, natos in privato meo. puta
me vel inanis arboris trunco vel cavis inventos petris do- 5
mum favos retulisse; multa nihilominus, quae libera fue-
rant, transeunt in ius occupantium sicut venatio et aucupa-
tio. nam, ut cetera animalia hominum causa finxerit provi-
dentia, quod omnibus nascitur, industriae praemium est.
quid autem non liberum natura genuit? taceo de servis, 10
quos bellorum iniquitas in praedam victoribus dedit, isdem
legibus, eadem forma, eadem necessitate natos; ex eodem
caelo spiritum trahunt, nec natura illis sed fortuna do-
minum dedit. cur infrenatis equis victor insidet, cur iniusto
cotidie iugo boum colla deterimus, cur in usum vestium 15
saepe pecori lanae detrahuntur? taceo de sanguine et epulis
per mortem paratis. si omnia, quae libera generantur, na-
turae reddemus, desinitis divites esse. si vero haec condicio
est, ut quicquid ex his animalibus in usum hominis cessit,
proprium sit habentis, profecto quicquid iure possidetur, 20
iniuria aufertur, ut volucres †mutae et alia, quae per rusti-
cas villas quaeque ditibus cellis saginantur, in quibus tamen
domini <non> ambigua possessio est, et vaccae et armenta
et omne pecudum genus.
  'Sed illa inpositus cohibet magister.' peiusne domino in 9.1
his ius est, quibus custode non opus est? nam si hoc dici[ti]s,
nihil esse nostrum, quod perire possit, ex nullius animalis
damno haec edi formula potest. nam et errare pecudes so-
lent et fugere mancipia. si hoc in ceteris non obstat, <apes> 5
vagari tu nolles, in opus exire et ad cotidianum censum
laboris assidui non detractare militiam? at non ipsae do-
mum sua sponte revolant finemque laboris sui sole metiun-
tur, et omnis intra solitas domos turba conditur, noctemque
modesto silentio trahunt? age porro, ut non sit earum certa 10
possessio, dum volant, nempe cum remearunt, cum cludi,
transferri, donari, venire possunt, in potestate sunt. quo-
modo autem potest sine damno meo perire, quod cotidie
meum est?
  'At extra imperia positum est.' mirum hercules, si negato 15
commercio sermonis humani sunt in ceterorum animalium
forma. tamen quam dominus dedit, incolunt sedem, lasci-
vientem luxuria fugam tinnitu conpescimus. etiam, si diver-
sis regibus coorta seditio ad bellum inflammavit iras, exiguo
pulvere vel unius poena ducis residit omnis tumor. illa vero 20
admiranda sedulitas, quod operi totus insumitur dies, in
dominorum reditus ablata supplentur. age, si obsequi pos-
sent, quid amplius imperares?
  Intellego his vanis ultra necessitatem esse responsum. si
non sunt apes meae, ne id quidem, quod his efficitur, meum 25
est; atqui nulla umquam inveniri potuit inpudentia, quae
fructus mellis in dubium vocaret. hoc ergo fieri forte potest,
ut quod nascitur, meum sit, quod generat, alienum? age, si 10.1
mihi alvei furto abessent, utrum nulla daretur actio? an
viminis modo vilisque texti pretium formula taxassem, et
proinde agerem, quasi inanes perdidissem? nisi fallor, esset
aestimatio et apum. an tandem quas subripere non liceret, 5
liceat occidere? non est damnum, quod exutus sum, quod
reditus perdidi, quod annuos fructus, praesidia paupertatis
amisi? non est damnum id perdidisse, quod, ut proximo
utar argumento, si habere voluero, emendum est? quid
ergo tibi opus est maleficis sucis, cum liceret palam truci- 10
dare et plenas vel cremare igni vel aquis inmergere alvos?
an est aliquod animal, quod non liceat nisi venenis occi-
dere?
  'Ut damnum sit,' inquit, 'iure tamen feci in privato meo.'
per fidem vestram, iudices, succurrite exemplo; non sufficit 15
his partibus unus rusticus pauper, obviam publice eundum
est et obiciendae adversus nascentem licentiam consensu
manus. credite mihi, maior lite quaestio est. hoc vobis hodie
iudicandum est, ubi scelus facere non liceat. nam cur non
hoc idem de homicidio respondeat, cur non de latrocinio? 20
non enim iure ista sed modo differunt. aperitur ingens fu-
rori via, et obluctantia diu legum velut claustris scelera li-
bera porta prorumpunt. si in privatum iura non veniant, et
in manifestissima quoque noxa non de facto quaeritur, sed
de loco, non aequa portione cum sceleribus terras divisi- 25
mus; ubi enim non iam divitum privatum est? parum est 11.1
proximos <solo> aequare terminos et possessiones suas ve-
lut quasdam gentes fluminibus montibusque distinguere.
iam etiam devios saltus et silvas vasta solitudine horridas
occupant, tot<ae> aquae intra paucorum umbram latent, e 5
finibus suis populus excluditur, nec ullus procedentis finis
est, nisi cum et in alterum divitem inciderit. adhuc tamen
spolia transeuntium et abacti pecorum greges sub hoc titulo
defendebantur; iam privati veneni transcriptio est? iterum
ac saepius, iudices, admoneo, considerate, dis<pi>cite: aut 10
nihil usquam contra ius licet aut in privato omnia.
  'Etenim adversus inferentem damnum iusta ultio fuit.'
dicam nunc, quam iniqua sit invicem iniuriae conpensatio
quamque non solum legi adversa sed paci? barbarorum mos
est populorum, quos procul omni iuris humani societate 15
summotos proxime beluis natura efferavit. nos ideo magi-
stratus legesque a maioribus nostris accepimus, ne sui quis-
que doloris iudex sit, et adsiduae scelerum causae [se] re-
bellant, si ultio crimen imitabitur. damnum accepisti? erat
lex, forum, iudex, nisi si vos iure vindicari pudet. at meher- 20
cule, si ad arma mittimur, et instituitur perniciosa nocendi
contentio, et in vicem legis ira succedit, premetur quidem
obnoxia infirmitas, et paucorum dominio subiecta plebes
triste servitium perferet; est tamen et pauperibus interim
dolor, et, ut facilius nobis noceri potest, ita vobis latius. 25
postremo, placeas licet tibi opum tuarum fiducia, dives; si
mihi vivere non expedit, pares sumus.
  Quid ergo? si quid tibi damni attulissent apes meae, non 12.1
mihi auferretur [r]actio, sed forsan aliqua daretur et tibi.
nunc vero quid quereris? credo, depopulatos agros eversos-
que reditus; non enim debet leve esse damnum, quod dives
ferre non possit. 'decerpebant,' inquit, 'flores meos.' ecquid 5
intellegitis, iudices, quanto dolore dignum sit quod ego per-
didi, si etiam hoc damnum est? 'flores aufere<bant>.' ita
plane. alioquin tu illos in vetustatem reservabas, et dura-
rent adhuc, nisi ad hortum tuum apes venissent. cuius rei
inveniri potest brevior aetas? namque dum inmaturos exte- 10
rior alligat cortex, nondum dixeris florem. paulatim deinde
vividiore suco tumescit uterus et albentis accipit rimas, nec-
dum tamen flos est. at cum se ruptis iam tunicis in patulum
capita fuderunt et velut fissa in orbem, iam quae tenera
eorum videtur maturitas et ingenitus occasus est, et iam 15
sine ventis quoque soluta natura labitur gratia, nec quic-
quam est flos nisi novus. quare si dicerem: abstulere peri-
tura, et, quae protinus humi iacuissent, in usus hominum
conversa, inauditus tamen livor videretur etiam apibus invi-
dere. nunc vero disserendum mihi est, quam momentosa sit 20
huius animalis rapina? nescimus, qua pernicitate plerum-
que vix contactis floribus revolet discurratque per singulos
velox experimento, quam etiam, ubi inmorantur, libratis
pendeant alis? quis umquam quod ferentem apem viderat,
ubi deesset, invenit? quantulum vero est, quod ex his manu 13.1
consitis floribus legant! prata silvaeque vel maturae fructi-
bus vites et fraglantes thymo colles, quantum coniectura
suspicari potest, pabulum ministrant. non omnibus floribus
carpunt utilia operi suo, sed in omnibus quaerunt. praesens 5
quidem illa protinus redditur merces, quod omnibus, qui-
bus insedere, odorem mellis inspirant et brevi contactu vim
sui relinquunt. hoc tu damnum intellegis? hoc veneno vin-
dicas, quod mehercule inhumane etiam fumo prohibuisses?
  An non te se<du>lus vicinus colui, non frugum mearum 10
primitias omni vere misi, non, si quis ceris novis candidior
incidit favus, tuis reservatus est mensis, cum parvis medio-
critate munusculis illa semper adiceretur commendatio:
'hoc tibi mittunt apes meae'? puto, relata est mihi gratia!
  'Admonui,' inquit, 'et, ut transferres, denuntiavi.' idcirco 15
contumacem merito punisti? non enim video, quid aliud
patricinio tuo conferat haec denuntiatio supervacua; si non
licuit tibi facere quod queror, iniusta; si licuit, iusta; aut
sine ista, aut ne cum ista quidem valeat. pudoris vero quod
velamentum est male audire culpa, defendi superbia! an 20
tandem tuas pecudes quamvis diffusa stabula non capient,
tibi omne armentis mugiet nemus, tu gregibus arva sulcabis,
et ad excolendos agros procedet ignota etiam vilicis familia,
tuis horreis populi annona pendebit, nec tamen invidebi-
mus, nec quisquam tam<en> grave putabit sibi istud fortu- 25
nae tuae pondus? nos si paucas apes intra angustias paupe-
ris horti conposuimus, quae tamen vobis mella faciunt, id
prorsus indigne ferendum est, et, quod numquam fando
cognitum est, vicinus diviti pauper molestus est? adeo 14.1
parum est plurimum possidere, ut, cum servis quoque ve-
stris habere peculium liceat, invidiosum nobis putetis quic-
quid egestatis nomen excesserit? tam honestis in hac, ut
putamus, aequissima libertate legibus vivimus, ut nobis ha- 5
bere medellam non liceat, vobis habere liceat venena?
  Postremo quidem divitis patrocinio non putavi, iudices,
respondendum, nisi rideri vestram maiestatem contume-
liosa defensione non ferrem. 'ultro enim,' inquit, 'ad mor-
tem venerunt apes tuae.' ita plane; alioquin tu venenum 10
floribus dederas. impudentiaene, iudices, eius adsignem, si
hoc nihi<l> apud vos obtinuerit, an stultitiae, si speravit? si
venenum homini dedisset, diceret ipsum labiis admovisse
pocula; si percussorem posuisset in saltu, ipsum in insidias
ultro venisse clamaret; si telum obiectasset in tenebris, inla- 15
tum sua culpa contenderet. ego, iudices, quid dico? duo
esse sola, quae omni in crimine spectanda sint, animum et
eventum. quis animus divitis fuit, cum venenum sparsit? ut
apes perirent. quis eventus? perierunt. in summa, iudices,
quis dubitat, quin damnum ei sit imputandum, sine quo non 20
accidisset?
  Intellego neque prudentiam vestram desiderare plura de 15.1
causa neque vestram fidem ac religionem egere exhorta-
tione vere iudicandi. quid moror igitur? tenet me dolor et
adsuetae voluptatis desiderium. sunt quaedam in hac causa,
quae sarcire poena non possit. maior forsitan materia vi- 5
deatur adfectus, si pauperes amare nisi parva non possu-
mus, et necessario nobis pretiosa, quae sola sunt. animum
meum extinctae unius horae momento tot animae movent
. . . quod perierint de me bene meritae. quin ipsum leti ge-
nus addit indignationem: veneno perierunt! quis hoc ulla 10
satis persequi possit invidia? apes veneno! haec illis gratia
refertur, quod fructibus nostris invigilant, quod cotidiana
statione laboris adsidui ne damno quidem summoventur?
nam ut cetera animalia videtur mihi natura usibus nostris
genuisse, haec etiam deliciis, cum eo quod in illis, quae vel 15
scindendo solo vel maturando itineri comparamus, multus
ante reditus insumitur labor, et, cum perdomanda, cum
alenda sint, nihil tamen possunt sine homine, et tantum
coacta prosunt. apes <opus> faciunt iniussae, ac sine ullo
rationis humanae ministerio totus fructus ultro venit. adice 20
quod cetera aut satis incurrunt aut vitibus nocent, prima-
que, ut fama est, hostiae causa pecudi fuit laesa fruges.
harum ita innoxius per prata silvasque discurrit labor, ut
tantum factum opus appareat.
  Qua satis digna prosequar laude? dicam animal quodam- 16.1
modo parvum hominis exemplar? hoc humana excogitare
non potuit sollertia. etiam ratio nostra, quae sub terris lu-
crum invenit, quae maria inquisitione sua sideribus inmis-
cuit, hoc tamen efficere, consequi, imitari non potuit. 5
venena potius invenimus. iam primum futurae laudabilis
vitae digna principia: non illas libido progenerat, domitrix-
que omnium animalium Venus, utque homines in excusa-
tionem sui fabulis tradiderunt, etiam deorum potens, has
regnis suis excepit. abest inimica virtutium voluptas castis 10
sine labe corporibus: solae omnium non edunt fetus sed
faciunt. ipsae paulatim, sicut stipatae sunt per mella, vives-
cunt, et, ut oportet, animal laboriosum ex opere nascitur.
inde ut adolevit iuventus, et ad similes labores aetas robo-
rata convaluit, relinquitur liber parentibus locus, et, ne co- 15
acta in angustum multitudo nova turba laboret, quasi habita
verecundiae ratione cedit populus minor, suspensumque
proximis ramis examen humanas manus expectat; acceptas
cum fide colit sedes. et, cum ingenia nostra, quae nos scili-
cet ambitiosi nostri aestimatores proxima divinis credimus, 20
ad percipiendas disciplinas multo labore desudent, nulla
apes nisi artifex nascitur. quid credas aliud quam divinae
partem mentis his animis inesse? quid praecipuum referas?
non, ut cetera animalia per pastus vaga, incertum quieti 17.1
capiunt cubile noctis arbitrio semper habitatura<e>, sed tu-
tae sedes continent; urbes tectis, turba populos imitantur.
non ut ferae volucres, non praesentis modo cibi memores in
diem vivunt; duraturus hiemi reponitur victus, et repletis 5
vere cellis tutus annus est. etiam cum ad humanos usus
opera subducta sunt, reparare amissa contendunt, et labor
damno incenditur, et numquam deficit animus ante quam
locus. quid, quod inter animalia, quae non verba coniun-
gunt, non vincla rationis invicem nectunt, tantus operis con- 10
sensus est, tanta difficillimae rei laboris concordia? non hu-
mano vitio in proximos quaeque usus lucrum ducit; in pu-
blicum vivitur, et communes opes congeruntur in medium,
nec fas est delibare gustu prius quam plena horrea securos
spondeant menses. quis porro tantus ardor operis quaeve 15
officiorum partitio, ut aliae congerant onera, aliae acci-
piant, aliae linant! quae severitas in castiganda inertia!
multa dictu visuque miranda: praevidere tempestates nec
dubio se caelo tradere nec ultra viciniam nubilo tendere.
iam si levis iniquior aura rapuit, ad dirigendos in destinata 20
cursus modico lapilli pondere librare pinnas. illa maiorum
pectorum: motis pro rege castris procurrere et inire bella
mortemque honestam pro duce oppetere. adice quod, si
quas aut aetas longior aut morbus oppressit, efferuntur
prius corpora, posteriorque operum quam funerum cura 25
est. quid inligare cruribus flores, quid ore sucos in publicum 18.1
ferre? me tamen ipsius operis praecipua admiratio subit:
non eas temere nec fortuito figuram et sedes modo repo-
nendis cibis quaesisse credas; rudis cera componitur, acce-
dit usibus inenarrabilis decor. nam primum tenacibus vin- 5
culis fundamenta suspendunt, tum ab exordio in omnem
partem opus aequaliter crescit, nec quicquam ex inchoatis
parum est quod non sua portione perfectum. †sit iam† nec
alia parte opus esset. <ipsi enim sibi invicem anguli haerent,
et ita mutuo vinciuntur atque inligantur, ut, quod voles, id 10
medium sit.> gemina frons ceris imponitur, et, cum forami-
nibus tantum spatium detur, quantum ad generanda ex-
amina <na>tura[m] apum capiat, his textis, ne universi mellis
effluat pondus, intersaepta onera cluduntur. quis non stu-
peat hoc fieri posse sine manibus, nulla interveniente doc- 15
trina hanc artem nasci? quid non divinum habent, nisi quod
moriuntur!
  An vero auctorem vini Liberum colimus, primitiae fru- 19.1
gum Cereri referuntur, inventrix oleae Minerva <ve>nera-
tur, mella genuisse minus est et in temperanda gustus vo-
luptate tantum effecisse, quantum ne ipsa quidem rerum
natura per se potuit? ad plurimarum incursus valetudinum 5
remedium est praesentissima medicina—nam quod ad cibos
quidem pertinet, divites viderint. his animalibus aliquis insi-
diari potuit, et insidiari qua re mella facerent, haec pestife-
ris sucis, exquisita per fraudem morte confecit, et, quod sit
indignissimum, quo facilius deciperet, fortasse venena 10
melle permiscuit? quae tam inhumana crudelitas, quis tam
inauditus livor! nihil est enim, quod utaris patrocinio tuo,
dives: paucorum damno foliorum doluisse te simulas? dum
meas apes occidere vis, flores tuos inutiles fecisti.