Controversiarum
Liber Primus
Seneca Novato, Senecae, Melae filiis salutem.
  Exigitis rem magis iucundam mihi quam facilem: 1.pr.1.1
iubetis enim quid de his declamatoribus sentiam
qui in aetatem meam inciderunt indicare, et si qua
memoriae meae nondum elapsa sunt ab illis dicta
colligere, ut, quamvis notitiae vestrae subducti 5
sint, tamen non credatis tantum de illis sed et
iudicetis. Est, fateor, iucundum mihi redire in
antiqua studia melioresque ad annos respicere, et
vobis querentibus quod tantae opinionis viros audire
non potueritis detrahere temporum iniuriam. Sed 2.1
cum multa iam mihi ex meis desideranda senectus
fecerit, oculorum aciem retuderit, aurium sensum
hebetaverit, nervorum firmitatem fatigaverit, inter
ea quae rettuli memoria est, res ex omnibus animi 5
partibus maxime delicata et fragilis, in quam primam
senectus incurrit. Hanc aliquando <adeo> in me
floruisse ut non tantum ad usum sufficeret sed in
miraculum usque procederet non nego; nam et
duo milia nominum recitata quo erant ordine dicta 10
reddebam, et ab his qui ad audiendum praeceptorem
mecum convenerant singulos versus a singulis datos,
cum plures quam ducenti efficerentur, ab ultimo inci-
piens usque ad primum recitabam. Nec ad con- 3.1
plectenda tantum quae vellem velox mihi erat mem-
oria, sed etiam ad continenda quae acceperat solebat
bonae fidei esse: nunc et aetate quassata et longa
desidia, quae iuvenilem quoque animum dissolvit, 5
eo perducta est ut, etiamsi potest aliquid praestare,
non possit promittere. Diu ab illa nihil repetivi:
nunc quia iubetis quid possit experiar et illam omni
cura scrutabor.
  Ex parte enim bene spero: nam quaecumque apud 10
illam aut puer aut iuvenis deposui, quasi recentia aut
modo audita sine cunctatione profert; at si qua illi
intra proximos annos commisi, sic perdidit et amisit
ut, etiamsi saepius ingerantur, totiens tamen tam-
quam nova audiam. Ita ex memoria mea quantum 4.1
vobis satis sit superest; neque enim de his me
interrogatis quos ipsi audistis, sed de his qui ad vos
usque non pervenerunt.
  Fiat quod vultis: mittatur senex in scholas. Illud 5
necesse est inpetrem, ne me quasi certum aliquem
ordinem velitis sequi in contrahendis quae mihi
occurrent; necesse est enim per omnia studia mea
errem et passim quidquid obvenerit adprehendam.
Controversiarum sententias fortasse pluribus locis 5.1
ponam in una declamatione dictas; non enim <sem-
per> dum quaero aliquid invenio, sed saepe quod
quaerenti non comparuit aliud agenti praesto est;
quaedam vero, quae obversantia mihi et ex aliqua 5
parte se ostendentia non possum occupare, eadem
securo et reposito animo subito emergunt; aliquando
etiam seriam rem agenti et occupato sententia diu
frustra quaesita intempestive molesta est. Necesse
est ergo me ad delicias conponam memoriae meae 10
quae mihi iam olim precario paret.
  Facitis autem, iuvenes mei, rem necessariam et 6.1
utilem quod non contenti exemplis saeculi vestri
prioris quoque vultis cognoscere. Primum quia,
quo plura exempla inspecta sunt, plus in eloquentiam
proficitur. Non est unus, quamvis praecipuus sit, 5
imitandus, quia numquam par fit imitator auctori.
Haec rei natura est: semper citra veritatem est
similitudo. Deinde ut possitis aestimare in quantum
cotidie ingenia decrescant et nescio qua iniquitate
naturae eloquentia se retro tulerit: quidquid Romana 10
facundia habet quod insolenti Graeciae aut opponat
aut praeferat circa Ciceronem effloruit; omnia in- 7.1
genia quae lucem studiis nostris attulerunt tunc nata
sunt. In deterius deinde cotidie data res est, sive
luxu temporum—nihil enim tam mortiferum ingeniis
quam luxuria est—sive, cum pretium pulcherrimae 5
rei cecidisset, translatum est omne certamen ad
turpia multo honore quaestuque vigentia, sive fato
quodam, cuius maligna perpetuaque in rebus omni-
bus lex est ut ad summum perducta rursus ad in-
fimum, velocius quidem quam ascenderant, relaban- 10
tur.
  Torpent ecce ingenia desidiosae iuventutis nec in 8.1
unius honestae rei labore vigilatur; somnus lan-
guorque ac somno et languore turpior malarum rerum
industria invasit animos: cantandi saltandique obscena
studia effeminatos tenent, [et] capillum frangere et 5
ad muliebres blanditias extenuare vocem, mollitia
corporis certare cum feminis et inmundissimis se
excolere munditiis nostrorum adulescentium speci-
men est. Quis aequalium vestrorum quid dicam 9.1
satis ingeniosus, satis studiosus, immo quis satis vir
est? Emolliti enervesque quod nati sunt in vita
manent, expugnatores alienae pudicitiae, neglegentes
suae. In hos ne dii tantum mali ut cadat eloquentia: 5
quam non mirarer nisi animos in quos se conferret
eligeret. Erratis, optimi iuvenes, nisi illam vocem
non M. Catonis sed oraculi creditis. Quid enim est
oraculum? nempe voluntas divina hominis ore enun-
tiata; et quem tandem antistitem sanctiorem sibi in- 10
venire divinitas potuit quam M. Catonem per quem
humano generi non praeciperet sed convicium
faceret? Ille ergo vir quid ait? 'Orator est,
Marce fili, vir bonus dicendi peritus.' Ite nunc et 10.1
in istis vulsis atque expolitis et nusquam nisi in libi-
dine viris quaerite oratores. Merito talia habent
exempla qualia ingenia. Quis est qui memoriae
studeat? quis est qui non dico magnis virtutibus sed 5
suis placeat? Sententias a disertissimis viris iactas
facile in tanta hominum desidia pro suis dicunt, et
sic sacerrimam eloquentiam, quam praestare non
possunt, violare non desinunt. Eo libentius quod
exigitis faciam, et quaecumque a celeberrimis viris 10
facunde dicta teneo, ne ad quemquam privatim per-
tineant, populo dedicabo.
  Ipsis quoque multum praestaturus videor, quibus 11.1
oblivio inminet nisi aliquid quo memoria eorum
producatur posteris tradetur. Fere enim aut
nulli commentarii maximorum declamatorum ex-
tant aut, quod peius est, falsi. Itaque ne aut ignoti 5
sint aut aliter quam debent noti, summa cum fide
suum cuique reddam. Omnes autem magni in elo-
quentia nominis excepto Cicerone videor audisse;
ne Ciceronem quidem aetas mihi eripuerat, sed
bellorum civilium furor, qui tunc orbem totum perva- 10
gabatur, intra coloniam meam me continuit: alioqui
in illo atriolo in quo duos grandes praetextatos ait
secum declamasse potui adesse, illudque ingenium
quod solum populus Romanus par imperio suo habuit
cognoscere, et, quod vulgo aliquando dici solet, sed in 15
illo proprie debet, potui vivam vocem audire.
  Declamabat autem Cicero non quales nunc contro- 12.1
versias dicimus, ne tales quidem quales ante
Ciceronem dicebantur, quas thesis vocabant. Hoc
enim genus materiae quo nos exercemur adeo novum
est ut nomen quoque eius novum sit: controversias 5
nos dicimus; Cicero causas vocabat. Hoc vero alter-
um nomen Graecum quidem, sed in Latinum ita
translatum ut pro Latino sit, scholastica, contro-
versia multo recentius est, sicut ipsa 'declamatio'
apud nullum antiquum auctorem ante Ciceronem 10
et Calvum inveniri potest, qui declamationem
<a dictione> distinguit; ait enim declamare iam se
non mediocriter, dicere bene; alterum putat domes-
ticae exercitationis esse, alterum verae actionis.
Modo nomen hoc prodiit; nam et studium ipsum 15
nuper celebrari coepit: ideo facile est mihi ab
incunabulis nosse rem post me natam.
  In aliis autem an beneficium vobis daturus sim 13.1
nescio, in uno accipio: Latronis enim Porcii,
carissimi mihi sodalis, memoriam saepius cogar retrac-
tare, et a prima pueritia usque ad ultimum eius diem
perductam familiarem amicitiam cum voluptate 5
maxima repetam. Nihil illo viro gravius, nihil
suavius, nihil eloquentia [sua] dignius; nemo plus
ingenio suo imperavit, nemo plus indulsit.
  In utramque partem vehementi viro modus deerat:
nec intermittere studium sciebat nec repetere. 10
Cum se ad scribendum concitaverat, iungebantur 14.1
noctibus dies, et sine intervallo gravius sibi instabat,
nec desinebat nisi defecerat; rursus cum se remiser-
at, in omnes lusus, in omnes iocos se resolvebat; cum
vero se silvis montibusque tradiderat, in silvis ac 5
montibus natos, homines illos agrestis, laboris
patientia et venandi sollertia provocabat, et in
tantam perveniebat sic vivendi cupiditatem ut
vix posset ad priorem consuetudinem retrahi. At
cum sibi iniecerat manum et se blandienti otio abdux- 10
erat, tantis viribus incumbebat in studium ut non
tantum nihil perdidisse sed multum adquisisse de-
sidia videretur. Omnibus quidem prodest subinde 15.1
animum relaxare; excitatur enim otio vigor, et omnis
tristitia, quae continuatione pertinacis studii ad-
ducitur, feriarum hilaritate discutitur: nulli tamen
intermissio manifestius proderat. Quotiens ex 5
intervallo dicebat, multo acrius violentiusque dicebat;
exultabat enim <animo> novato atque integro
robore, et tantum a se exprimebat quantum concupi-
erat. Nesciebat dispensare vires suas, sed inmoderati
adversus se imperii fuit, ideoque studium eius pro- 10
hiberi debebat quia regi non poterat. Itaque sole-
bat et ipse, cum se assidua et numquam intermissa
contentione fregerat, sentire ingenii lassitudinem,
quae non minor est quam corporis, sed occultior.
  Corpus illi erat et natura solidum et multa ex- 16.1
ercitatione duratum, ideoque numquam impetus
ardentis animi deseruit. Vox robusta, sed surda,
lucubrationibus et neglegentia, non natura infuscata;
beneficio tamen laterum extollebatur, et, quamvis 5
inter initia parum attulisse virium videretur, ipsa
actione adcrescebat. Nulla umquam illi cura vocis
exercendae fuit; illum fortem et agrestem et Hispa-
nae consuetudinis morem non poterat dediscere:
utcumque res tulerat, ita vivere, nihil vocis causa fac- 10
ere, non illam per gradus paulatim ab imo ad summum
perducere, non rursus a summa contentione paribus
intervallis descendere, non sudorem unctione dis-
cutere, non latus ambulatione reparare. Saepe 17.1
cum per totam lucubraverat noctem, ab ipso cibo sta-
tim ad declamandum veniebat. Iam vero quin rem
inimicissimam corpori faceret vetari nullo modo
poterat: post cenam fere lucubrabat, nec patiebatur 5
alimenta per somnum quietemque aequaliter digeri,
sed perturbata ac dissipata in caput agebat; itaque
et oculorum aciem contuderat et colorem mutaverat.
  Memoria ei natura quidem felix, plurimum tamen
arte adiuta. Numquam ille quae dicturus erat 10
ediscendi causa relegebat: edidicerat illa cum scrip-
serat. Id eo magis in illo mirabile videri potest quod
non lente et anxie sed eodem paene quo dicebat
impetu scribebat. Illi qui scripta sua torquent, qui 18.1
de singulis verbis in consilium eunt, necesse est
quae totiens animo suo admovent novissime adfig-
ant; at quorumcumque stilus velox est, tardior
memoria est. In illo non tantum naturalis memor- 5
iae felicitas erat, sed ars summa et ad conprehenden-
da quae tenere debebat et ad custodienda, adeo
ut omnes declamationes suas quascumque dixerat
teneret etiam. Itaque supervacuos sibi fecerat
codices; aiebat se in animo scribere. Cogitata 10
dicebat ita ut in nullo umquam verbo eum memoria
deceperit. Historiarum omnium summa notitia:
iubebat aliquem nominari ducem et statim eius acta
cursu reddebat: adeo quaecumque semel in ani-
mum eius descenderant in promptu erant. 15
  Video vos, iuvenes mei, plus iusto ad hanc eius 19.1
virtutem obstupescere; alia vos mirari in illo volo:
hoc, quod tantum vobis videtur, non operosa arte tradi
potest. Intra exiguum paucissimorum dierum tem-
pus poterit quilibet facere illud quod Cineas fecit, 5
qui missus a Pyrrho legatus ad Romanos postero die
novus homo et senatum et omnem urbanam
circumfusam senatui plebem nominibus suis persalu-
tavit; aut quod ille fecit qui recitatum a poeta nov-
um carmen dixit suum esse et protinus <ex> memoria 10
recitavit, cum hoc ille cuius carmen erat facere non
posset; aut quod fecit Hortensius, qui a Sisenna
provocatus in auctione persedit per diem totum et
omnes res et pretia et emptores ordine suo argen-
tariis recognoscentibus ita ut in nulla re falleretur 15
recensuit. Cupitis statim discere? Suspendam cu-
piditatem vestram et faciam alteri beneficio locum;
interim hoc vobis in quo iam obligatus sum persol-
vam.
  Plura fortasse de Latrone meo videor vobis quam 20.1
audire desiderastis exposuisse; ipse quoque hoc fu-
turum provideram, ut memoriae eius quotiens oc-
casio fuisset difficulter avellerer. Nec his tamen
ero contentus; sed quotiens me invitaverit memoria, 5
libentissime faciam ut illum totum et vos cognoscatis
et ego recognoscam. Illud unum non differam, fals-
am opinionem de illo in animis hominum convaluisse:
putant enim fortiter quidem sed parum subtiliter eum
dixisse, cum in illo, si qua alia virtus fuit, et sub- 10
tilitas fuerit.
  Id, quod nunc a nullo fieri animadverto, semper 21.1
fecit: antequam dicere inciperet, sedens quaestiones
eius quam dicturus erat controversiae proponebat.
Quod summae fiduciae est: ipsa enim actio multas
latebras habet, nec facile potest, si quo loco subtilitas 5
defuit, apparere, cum orationis cursus audientis
iudicium impediat, dicentis abscondat; at ubi nuda
proponuntur membra, si quid aut numero aut
ordine excidit manifestum est. Quid ergo? unde
haec de illo fama? Nihil est iniquius his qui nus- 10
quam putant esse subtilitatem nisi ubi nihil est
praeter subtilitatem; et in illo cum omnes oratoriae
virtutes essent, hoc fundamentum superstructis tot
et tantis molibus obruebatur, nec deerat in illo sed
non eminebat. Et nescio an maximum vitium sub- 15
tilitatis sit nimis se ostendere. Magis nocent in-
sidiae quae latent: utilissima est dissimulata subtili-
tas, quae effectu apparet, habitu latet.
  Interponam itaque quibusdam locis quaestiones 22.1
controversiarum, sicut ab illo propositae sunt, nec
his argumenta subtexam, ne et modum excedam et
propositum, cum vos sententias audire velitis et
quidquid ab illis abduxero molestum futurum sit. 5
Hoc quoque Latro meus faciebat, ut sententias
amaret. Cum condiscipuli essemus apud Marullum
rhetorem, hominem satis aridum, paucissima belle,
sed non vulgato genere dicentem, cum ille exilitatem
orationis suae imputaret controversiae et diceret: 10
'necesse me est per spinosum locum ambulantem
suspensos pedes ponere,' aiebat Latro: 'non
mehercules tui pedes spinas calcant, sed habent';
et statim ipse dicebat sententias quae interponi
argumentis cummaxime declamantis Marulli poss- 15
ent.
  Solebat autem et hoc genere exercitationis uti, 23.1
ut aliquo die nihil praeter epiphonemata scriberet,
aliquo die nihil praeter enthymemata, aliquo die
nihil praeter has translaticias quas proprie sententias
dicimus, quae nihil habent cum ipsa controversia 5
inplicitum, sed satis apte et alio transferuntur,
tamquam quae de fortuna, de crudelitate, de saeculo,
de divitiis dicuntur; hoc genus sententiarum supellec-
tilem vocabat. Solebat schemata quoque per se,
quaecumque controversia reciperet, scribere. Et 10
putant illum homines hac virtute caruisse, cum in-
genium quidem eius et hac dote abundaverit?
Iudicium autem fuit strictius; non placebat illi orat-
ionem inflectere nec umquam recta via decedere
nisi cum hoc aut necessitas coegisset aut magna suas- 15
isset utilitas. Schema negabat decoris causa 24.1
inventum, sed subsidii, ut quod [palam] aures
offensurum esset si palam diceretur, id oblique et
furtim subreperet. Summam quidem esse dement-
iam detorquere orationem cui esse rectam liceret. 5
  Sed iam non sustineo diutius vos morari: scio
quam odiosa res mihi sit Circensibus pompa. Ab
ea controversia incipiam quam primam Latronem
meum declamasse memini admodum iuvenem in
Marulli schola, cum iam coepisset ordinem ducere. 10