Fortis sine Manibus
Adulterum cum adultera qui deprehenderit, dum 1.4.pr.1
utrumque corpus interficiat, sine fraude sit.
Liceat adulterium in matre et filio vindicare.
  Vir fortis in bello manus perdidit. Deprendit
adulterum cum uxore, ex qua filium adules- 5
centem habebat. Imperavit filio ut occideret;
non occidit; adulter effugit. Abdicat filium.
  PORCI LATRONIS Adulteros meos tantum excitavi. 1.1
Me miserum! quamdiu iacuerunt, postquam depre-
henderam! Ego te non abdicem? vellem posse
occidere. O acerbam mihi virtutis meae recorda-
tionem! o tristem victoriae memoriam! ille onustus 5
modo hostilibus spoliis vir militaris adulteris meis
tantum male dixi: solus ego ex omnibus maritis nec
dimisi adulteros nec occidi. Quid ridetis? inquam;
habeo manus: vocavi filium. Tu viri fortis filius, qui
stringere ferrum non potes? Ne truncus quidem 10
capi potui nisi domi. Utcumque tamen potui obluc-
tatus sum et truncum corpus opposui. Exierunt
adulteri tantum meo sanguine cruenti.
  CORNELI HISPANI O dignum cui aut pudica con-
tingat uxor, aut inpudica, dum armatus est! Te, res 15
publica, invoco, quae manus meas possides. Quis non
putet aut me sine filio fuisse aut filium sine manibus?
  CESTI PII Conceptus est iste—ex quo, sciemus cum 2.1
adulteros deprehendero. Numquam putavi futurum
salva re publica ut vir fortis sentiret se manus perdi-
disse.
  MARULLI Adulteros meos usque ad limen prose- 5
cutus sum. Cucurri miser ad ferrum, quasi manus
haberem.
  TRIARI Deciderunt arma cum manibus: tunc
primum sensi me perdidisse. {⁴¹Descriptio Pugnan-
tis Viri Fortis.}⁴¹ Dii boni, et has aliquis manus 10
derisit?
  P. ASPRENATIS Arcessitus ut occideret adulteros,
venit ut dimitteret. Ita ego manus etiam pro adul-
teris perdidi? Steti deprehensus ab adulteris meis;
patris desertor, matris leno, quem, puto, iam creditis 15
non esse filium viri fortis, tertius in cubiculo derisor
stetit.
  FULVI SPARSI In bello suas, in domo etiam filii manus 3.1
perdidit. Processit in bellum hic unus omnium adul-
escentis filii vicarius. In acie vicit, domi captus est.
Spectat inter spolia viri fortis volutantes adulteros.
'Adulescens, venit tempus militiae tuae.' Indigna 5
res: deceptus est; tam frustra ad filium quam ad
gladium cucurrit. Ridebant adulteri truncas viri fortis
manus, circa sua arma labentis.
  ARGENTARI Ante patriae quam patri negavit manus.
Libenter causam eius suscepi; quis enim illum non 10
vindicet? Quid hoc infelicius, quem adulteri tunc
riserunt cum deberent mori? Vir fortis in civitate
truncus integros adulteros spectat?
  IULI BASSI Non est quod putetis puniri illum: ad 4.1
suos dimittitur; <dimittitur>, inquam, ad matrem
suam, nescio an et patrem. Meruit hereditatem
illius quem occidere parricidium putavit. Nulli
umquam plus debuistis viro forti: usque eo pro vobis 5
pugnavit ut pro se non posset. Adulescens, quos dimisisti
sequere.
  Pars altera. VIBI GALLI 'Matrem' inquit 5.1
'non occidisti.' Quem minus hoc crimine perdere
debui quam patrem? Pater occidere iussit: lex
vetat. Non comparassem patri legem, nisi cum illa
lex fuisset. Alterum putavi parricidium matrem coram 5
patre occidere.
  ARELLI FUSCI patris O misera pietas, inter quae
parentum vota constitisti! Non semper scelera nostri
iuris sunt, et truces quoque animos misericors natura
debilitat. 10
  {⁴¹Divisio.}⁴¹ Latro hac usus est divisione: an licuerit 6.1
filio tunc vindicare; an oportuerit; an, si licuit et
oportuit, ignoscendum sit illi si non potuit indulgentia
repugnante. An licuerit, in illa divisit: an tunc liceat
adulterium filio vindicare cum maritus non est; an 5
tunc liceat ubi maritus in eo loco est quasi omnino non
esset. An oportuerit, tractationis quidem est, quam
ut quisque vult variat; Latro sic tamen ordinavit:
oportuit, etiamsi pater non iuberet, occidere adul-
teram viri fortis uxorem; oportuit iubente patre, 10
etiamsi ipse posset occidere; oportuit, cum et iuberet
et ipse non posset. Novi declamatores illam quae-
stionem temptaverunt ex verbo legis natam 'adul-
terum cum adultera qui deprehenderit, dum utrumque
corpus interficiat, sine fraude sit': an nemo possit 15
occidere nisi qui deprehenderit; temptaverunt et
illam: an non possit abdicari filius ob id quod illi
facere sua lege licuit.
  Color pro adulescente unus ab omnibus qui decla- 7.1
maverunt introductus est: 'non potui occidere,' ex
illa Ciceronis sententia tractus quam in simili contro-
versia dixit, cum abdicaretur is qui adulteram matrem
occidendam acceperat et dimiserat: Ter non . . . 5
  Latro descripsit stuporem totius corporis in tam in-
opinati flagitii spectaculo, et dixit: Pater, tibi manus
defuerunt, mihi omnia. Et cum oculorum caliginem,
animi defectionem, membrorum omnium torporem
descripsisset, adiecit: antequam ad me redeo, exierunt. 10
Gorgias inepto colore, sed dulci: . . . Pammenes ex
novis declamatoribus dixit: . . . Gorgias egregie
dixit: . . . Pammenes dixit: . . .
  Fuscus Arellius dixit: maius erat scelus quod im- 8.1
perabas quam quod deprehenderas.
  Albucius non narravit, sed hoc colore egit ab initio
usque ad finem: ego me defendere debeo? Si quid
mihi obiectum erit, aut negabo aut excusabo. Si 5
quid exegeris maius viribus meis, dicam: ignosce, non
possum; ignoscit filio pater navigationem recusanti, si
non fert mare; ignoscit non sequenti castra, si non potest,
quamvis pater ipse militaris sit. Non possum occidere.
Agedum ipsam legem recita: 'liceat et marito, liceat et 10
patri, liceat et filio.' Quare tam multos nominat, nisi
quod putat aliquos esse qui non possint? Et in descrip-
tione dixit: Cum me vocavit pater, 'hoc' inquam
'putavit supplicium futurum morte gravius, si adul-
teram filio ostenderit.' Et illud dixit: Exierunt 15
adulteri inter patrem debilem et filium stupentem.
  Silo hoc colore narravit: non putavi mihi licere.
  Blandus hoc colore: utrimque fili nomen audio; 9.1
pater rem petit iustiorem, mater faciliorem. Et illud
post descriptionem adiecit: fatebor vobis, parricidium
coram patre facere non potui.
  Cestius hoc colore egit: 'Prosiluit' inquit 'pro- 5
tinus mater et amplexu suo manus meas adligavit.
Ago confusioni meae gratias quod nihil in illo cubi-
culo vidi praeter matrem et patrem: pater rogabat ut
occiderem, mater ut viveret; pater ne nocens in-
punita esset, mater ut ego innocens essem; pater 10
recitabat legem de adulteriis, mater de parricidiis.'
Et ultimam sententiam dixit: occidere matrem si
turpe est noluisse, non potui.
  Argentarius dixit: non est quod me ex hoc habitu
aestimetis, quod manus habeo: tunc non habui. Et 15
illud dixit: dat poenas tibi: perdidit virum, perdidit
filium; aegrotanti non adsidebo, egentem non alam;
omnia mihi libera sunt, iam vitam illi non debeo.
  Ex altera parte multa sunt pulcherrime dicta; sed 10.1
nescio an Graecis nostri cessuri sint. In hac contro-
versia dixit Damas: . . . Habet aliquid corrupti haec
sententia. Latro dixit: quantum ego tunc questus
sum cum fortuna mea, quod non et oculos perdi- 5
dissem!
  Silo Pompeius dixit: fili, aut oculos erue aut manus
commoda.
  Omnes aliquid belli dixerunt illo loco quo deprensi
sunt adulteri <et> dimissi. Latro dixit: adulteros 10
meos tantum excitavi. Fuscus Arellius illius senten-
tiae frigidius dixit contrariam [illi sententiam]:
adulteros interventu meo ne excitavi quidem.
Vibius Rufus dixit: adulteri marito non adsur-
rexerunt. Pompeius dixit: adulescens, denique 15
adulteros excita; postquam tu venisti, securius
iacent. Latro dixit: erratis qui me putatis manus
non habere: filium vocavi: ut intravit, ab adultero
salutatus est.
  Fuscus dixit: Fili, tuam fidem, ostende te integro 11.1
manus me non perdidisse. Controversiam mihi de
te facit adulter: veni et utrius sis filius indica.
  P. Vinicius et pulchre dixit et nove (sumpsit ab
omnibus bene dicta): inrupi in cubiculum adulter- 5
orum: quid mentior miser? aperto cubiculo ex-
pectabant adulteri.
  Cestius dixit: vocavi filium; risit adulter tam-
quam qui diceret: meus est.
  Vibius Rufus dixit: adulter meus exit—et 10
commodo suo. Hybreas hunc sensum optime dixit:
. . . Dionysius, filius eius Dionysii qui Ciceronis
filium docuit, elegans magis declamator quam
vehemens, hunc sensum et vehementer dixit et
eleganter: . . . 15
  Vibius Rufus dixit: quam otiosi, quam securi 12.1
adulteri transierunt praeter oculos meos, praeter
filii manus!
  Latro cum exeuntis adulteros descripsisset adiecit:
adulescens, parentes tuos sequere. 5
  Nicetes illam sententiam pulcherrimam, qua nescio
an nostros antecesserit: . . . Sed illud Albuci
utique Graecos praeminet: cum pugnantem se acie
descripsisset, dixit: me miserum, quas manus adulter
effugit! Et illud Albuci: 'Non potui' inquit 10
'matrem occidere.' Quo excusatior sis, adice:
'et patrem.' Albucius sic narravit tamquam filio
sciente factum esset adulterium; suspectum quasi
conscium matri suae fecit.
  P. Asprenas dixit: exit novissime maritus et dedit 15
adulteris suis locum. Idem dixit: matrem occidere
non potes? adulterum certe occide: an et iste pater
est?
  Dixerat Nicetes: . . . Murredius dum hanc sen-
tentiam imitari vult, stultissimam dixit: reliqui in 20
acie pugnantes manus.