BELLVM PVNICVM PRIMVM
  Domita subactaque Italia populus Romanus prope 1.18.1
quingentensimum annum agens cum bona fide ado-
levisset, si quod est robur, si qua iuventas, tum ille vere
robustus et iuvenis et par orbi terrarum esse coepit.
ita—mirum et incredibile dictu—qui prope quin- 5
gentis annis domi luctatus est—adeo difficile fuerat
dare Italiae caput—, his ducentis annis qui secuntur
Africam, Europam, Asiam, totum denique orbem
terrarum bellis victoriisque peragravit.
  Igitur victor Italiae populus Romanus cum ad 10
fretum usque venisset, mora ignis, qui obvias popula-
tus incendio silvas interveniente flumine abrumpitur,
paulisper substitit. mox cum videret opulentissimam
in proximo praedam quodam modo Italiae suae absci-
sam et quasi revolsam, adeo cupiditate eius exarsit ut, 15
quatenus nec mole iungi nec pontibus posset, armis
belloque iungenda et ad continentem suam revocanda
bello videretur. sed ecce, ultro ipsis viam pandentibus
fatis, nec occasio defuit, cum de Poenorum inpotentia
foederata Siciliae civitas Messana quereretur. adfecta- 20
bat autem ut Romanus ita Poenus Siciliam et eodem
tempore paribus uterque votis ac viribus imperium
orbis agitabat. igitur specie quidem socios iuvandi, re
autem sollicitante praeda, quamquam territaret novitas
rei, tamen—tanta in virtute fiducia est—ille rudis, ille 25
pastorius populus vereque terrester ostendit nihil inte-
resse virtutis, equis an navibus, terra an mari dimicaretur.
  Appio Claudio consule primum fretum ingressus
est fabulosis infame monstris aestuque violentum, sed
adeo non est exterritus, ut illam ipsam ruentis aestus 30
violentiam pro munere amplecteretur, quod velocitas
navium mari iuvaretur, statimque ac sine mora Hie-
ronem Syracusanum tanta celeritate devicit, ut ille
ipse se prius victum quam hostem videret fateretur.
  Duilio Cornelioque consulibus etiam mari con- 35
gredi ausus est. tum quidem ipsa velocitas classis
comparatae victoriae auspicium fuit. intra enim sexa-
gensimum diem quam caesa silva fuerat centum se-
xaginta navium classis in anchoris stetit, ut non arte
factae, sed quodam munere deorum conversae in naves 40
atque mutatae arbores viderentur. proelii vero forma
mirabilis, cum illas celeris volucresque hostium naves hae
graves tardaeque comprehenderent. longe illis nauticae
artes, detorquere remos et ludificari fuga rostra. iniec-
tae enim ferreae manus machinaeque validae, ante cer- 45
tamen multum ab hoste derisae, coactique hostes quasi
in solido decernere. victor ergo apud Liparas mersa
aut fugata hostium classe primum illum maritimum
egit triumphum. cuius quod gaudium fuit, cum Duilius
imperator, non contentus unius diei triumpho, per 50
vitam omnem, ubi a cena rediret, praelucere funalia
et praecinere sibi tibias iussit, quasi cotidie triumpharet.
prae tanta victoria leve huius proelii damnum fuit
alter consulum interceptus Asina Cornelius; qui simu-
lato conloquio evocatus atque ita oppressus, fuit per- 55
fidiae Punicae documentum.
  Calatino dictatore fere omnia praesidia Poenorum
Agrigento, Drepanis, Panhormo, Eryce Lilybaeoque
detraxit. trepidatum est semel circa Camerinensium
saltum, sed eximia virtute Calpurni Flammae tribuni 60
militum evasimus. qui lecta trecentorum manu insessum
ab hostibus tumulum occupavit adeoque moratus
<est> hostes, dum exercitus omnis evaderet. ac sic
pulcherrimo exitu Thermopylarum et Leonidae famam
adaequavit, hoc inlustrior noster, quod expeditioni 65
tantae supervixit, licet nihil inscripserit sanguine.
  Lucio Cornelio Scipione <consule>, cum iam Sici-
lia suburbana esset populi Romani provincia, serpente
latius bello Sardiniam adnexamque Corsicam transit.
Olbiae hic, ibi Aleriae urbis excidio incolas terruit, 70
adeoque omni terra et mari Poenos repurgavit, ut iam
victoriae nihil nisi Africa ipsa restaret.
  Marco Atilio Regulo duce iam in Africam navigabat
bellum. nec defuerant qui ipso Punici maris nomine
ac terrore deficerent, insuper augente Nautio tribuno 75
metum, in quem, nisi paruisset, securi destricta impe-
rator metu mortis navigandi fecit audaciam. mox
deinde ventis remisque properatum est, tantusque
terror hostici adventus Poenis fuit, ut apertis paene
portis Carthago caperetur. prooemium belli fuit civi- 80
tas Clipea; prima enim a Punico litore quasi arx et
specula procurrit. et haec et trecenta amplius castella
vastata sunt. nec cum hominibus, sed cum monstris
quoque dimicatum est, cum quasi in vindictam Afri-
cae nata mirae magnitudinis serpens posita apud Ba- 85
gradam castra vexaverit. sed omnium victor Regulus
cum terrorem nominis sui late circumtulisset cumque
magnam vim iuventutis ducesque ipsos aut cecidisset
aut haberet in vinculis, classemque ingenti praeda
onustam et triumpho gravem in urbem praemisisset, 90
iam ipsam, caput belli, Carthaginem urgebat obsidio
ipsisque portis inhaerebat. hic paululum circumacta
fortuna est, tantum ut plura essent Romanae virtutis
insignia, cuius fere magnitudo calamitatibus adpro-
batur. nam conversis ad externa auxilia hostibus, cum 95
Xanthippum illis ducem Lacedaemon misisset, a viro
militiae peritissimo vincimur—foeda clades Roma-
nisque usu incognita—: vivus in manus hostium venit
fortissimus imperator. sed ille quidem par tantae cala-
mitati fuit; nam nec Punico carcere infractus est 100
nec legatione suscepta. quippe diversa quam hostis
mandaverat censuit, ne pax fieret nec commutatio capti-
vorum reciperetur. sed nec illo voluntario ad hostis suos
reditu nec ultimo sive carceris seu crucis supplicio
deformata maiestas, immo his omnibus admirabilior. 105
quid aliud quam victor de victoribus atque etiam, quia
Carthago non cesserat, de fortuna triumphavit? popu-
lus autem Romanus multo acrior intentiorque pro
ultione Reguli quam pro victoria fuit.
  Metello igitur consule spirantibus altius Poenis 110
et reverso in Siciliam bello, apud Panhormum sic
hostes cecidit, ut nec amplius eam insulam cogitarent.
argumentum ingentis victoriae centum circiter ele-
phantorum captivitas, sic quoque magna praeda, si
gregem illum non bello, sed venatione cepisset. 115
  Appio Claudio consule non ab hostibus, sed a
dis ipsis superatus est, quorum auspicia contempserat,
ibi statim classe demersa, ubi ille praecipitari pullos
iusserat, quod pugnare ab iis vetaretur.
  Marco Fabio Buteone consule classem hostium 120
iam in Africo mari apud Aegimurum in Italiam ultro
navigantem cecidit. quantus, o, tum triumphus tem-
pestate intercidit, cum opulenta praeda classis adversis
acta ventis naufragio suo Africam et Syrtis et omnium
interiacentium insularum litora inplevit! magna clades, 125
sed non sine aliqua principis populi dignitate, inter-
ceptam tempestate victoriam et triumphum perisse
naufragio. et tamen, cum Punicae praedae omnibus
promunturiis insulisque fluitarent, populus Romanus
et sic triumphavit. 130
  Lutatio Catulo consule tandem bello finis inpo-
situs apud insulas, quibus nomen Aegatae, nec maior
alias in mari pugna. aderat quippe commeatibus exer-
citu, propugnaculis armis gravis hostium classis et in
ea quasi tota Carthago; quod ipsum exitio fuit. Romana 135
classis prompta, levis, expedita et quodam genere
castrensis ad similitudinem pugnae equestris sic remis
quasi habenis agebatur et in hos vel in illos ictus mobilia
rostra speciem viventium praeferebant. itaque momento
temporis laceratae hostium rates totum inter Siciliam 140
Sardiniamque pelagus naufragio suo operuerunt. tanta
denique fuit illa victoria, ut de excidendis hostium
moenibus non quaereretur. supervacuum visum est in
arcem murosque saevire, cum iam in mari esset deleta
Carthago. 145