BELLVM NVMANTINVM
  Numantia quantum Carthaginis, Capuae, Corinthi 1.34.1
opibus inferior, ita virtutis nomine et honore par omni-
bus, summumque, si viros aestimes, Hispaniae decus.
quippe quae sine muro, sine turribus, modice edito
in tumulo apud flumen sita, quattuor milibus Celtibe- 5
rorum quadraginta exercitum per annos undecim sola
sustinuit, nec sustinuit modo, sed saevius aliquanto
perculit pudendisque foederibus adfecit. novissime,
cum invictam esse constaret, opus fuit eo qui Cartha-
ginem everterat. 10
  Non temere, si fateri licet, ullius causa belli iniu-
stior. Segidenses, socios et consanguineos suos, Roma-
norum manibus elapsos, exceperant. habita pro his
deprecatio nihil valuit, cum se ab omni bellorum con-
tagione removerent, in legitimi foederis pretium iussi 15
arma deponere. hoc sic a barbaris acceptum, quasi
manus absciderentur. itaque statim Megaravico fortis-
simo duce ad arma conversi. Pompeium proelio adgres-
si, foedus tamen maluerunt, cum debellare potuissent;
Hostilium deinde Mancinum: hunc quoque adsiduis 20
caedibus subegerunt, ut ne oculos quidem aut vocem
Numantini viri quisquam sustineret. tamen cum hoc
quoque foedus maluere, contenti armorum manubiis,
cum ad internecionem saevire potuissent. sed non minus
Numantini quam Caudini illius foederis flagrans ignomi- 25
nia ac pudore populus Romanus dedecus quidem prae-
sentis flagitii deditione Mancini expiavit, ceterum duce
Scipione, Carthaginis incendiis ad excidia urbium inbu-
to, tandem etiam in ultionem excanduit. sed tum acrius
in castris quam in campo, nostro cum milite quam cum 30
Numantino proeliandum fuit. quippe adsiduis et iniustis
et servilibus maxime operibus adtriti ferre plenius val-
lum, qui arma nescirent, luto inquinari, qui sanguine
nollent, iubebantur. ad hoc scorta, calones, sarcinae nisi
ad usum necessariae amputantur. tanti esse exercitum 35
quanti imperatorem vere proditum est. sic redacto in
disciplinam milite commissa acies, quodque nemo visu-
rum se umquam speraverat, factum ut fugientes Numan-
tinos quisquam videret. dedere etiam se volebant, si to-
leranda viris imperarentur. sed cum Scipio veram vellet 40
et sine exceptione victoriam, eo necessitatum compulsi
primum ut destinata morte in proelium ruerent, cum se
prius epulis quasi inferiis inplevissent carnis semicrudae
et celiae: sic vocant indigenam ex frumento potionem.
intellectum ab imperatore consilium: itaque non est per- 45
missa pugna morituris. cum fossa atque lorica quattuor-
que castris circumdatos fames premeret, a duce orantes
proelium, ut tamquam viros occideret; ubi non inpetra-
bant, placuit eruptio. sic conserta manu plurimi occisi, et
cum urgeret fames, aliquantisper inde vixerunt. novis- 50
sime consilium fugae sedit; sed hoc quoque ruptis equo-
rum cingulis uxores ademere, summo scelere per amo-
rem. itaque deplorato exitu in ultimam rabiem furo-
remque conversi, postremo Rhoecogene duce se, suos,
patriam ferro, veneno, subiecto undique igni pereme- 55
runt. macte [esse] fortissimam et meo iudicio beatissi-
mam in ipsis malis civitatem! adseruit cum fide socios,
populum orbis terrarum viribus fultum sua manu aetate
tam longa sustinuit. novissime maximo duce oppressa
civitas nullum de se gaudium hosti reliquit. unus enim 60
vir Numantinus non fuit qui in catenis duceretur; prae-
da, ut de pauperrimis, nulla: arma ipsi cremaverunt.
triumphus fuit tantum de nomine.
  Hactenus populus Romanus pulcher, egregius, pius,
sanctus atque magnificus: reliqua saeculi, ut grandia 65
aeque, ita vel magis turbida et foeda, crescentibus cum
ipsa magnitudine imperii vitiis; adeo ut, si quis hanc
tertiam eius aetatem transmarinam, quam ducentorum
annorum fecimus, dividat, centum hos priores, quibus
Africam Macedoniam, Siciliam Hispaniam domuit, au- 70
reos, sicut poetae canunt, iure meritoque fateatur, centum
sequentes ferreos plane et cruentos et si quid inmanius;
quippe qui Iugurthinis, Cimbricis, Mithridaticis, Parthi-
cis, piraticis bellis, Gallicis atque Germanicis, quibus
caelum ipsum gloria ascendit, Gracchanas Drusianasque 75
caedes, ad hoc servilia bella miscuerint et, ne quid turpi-
tudini desit, gladiatoria. denique in se ipse conversus
Marianis atque Sullanis, novissime Pompei et Caesaris
manibus, quasi per rabiem et furorem—nefas!—semet
ipse laceravit. quae etsi iuncta inter se sunt omnia atque 80
confusa, tamen quo melius appareant, simul et ne scelera
virtutibus obstrepant, separatim perferentur, priusque,
ut coepimus, iusta illa et pia cum exteris gentibus bella
memorabimus, ut magnitudo crescentis in dies imperii
appareat; tum ad illa civium scelera turpesque et inpias 85
pugnas revertemur.