LIBER TERTIUS
  Si priores libri responderunt titulis suis et lectorem hucusque cum atten- 3.pr.1.1
tione perduxerunt, edam nunc circa oppugnationes urbium defensionesque
στρατηγήματα. nec morabor ulla praelocutione, prius traditurus quae
oppugnandis urbibus usui sunt, tum quae obsessos instruere possint.
  Depositis autem operibus et machinamentis, quorum expleta iam pridem 2.1
inventione nullam video ultra artium materiam, has circa expugnationem
species στρατηγημάτων fecimus:
        I. De repentino impetu.
       II. De fallendis his, qui obsidebuntur. 5
      III. De eliciendis ad proditionem.
       IV. Per quae hostes ad inopiam redigantur.
        V. Quemadmodum persuadeatur, obsidionem permansuram.
       VI. De districtione praesidiorum hostilium.
      VII. De fluminum derivatione et vitiatione aquarum. 10
     VIII. De iniciendo obsessis pavore.
       IX. De irruptione ex diversa parte, quam exspectabimur.
        X. De insidiis, per quas eliciantur obsessi.
       XI. De simulatione regressus.
  Ex contrario circa tutelam obsessorum: 3.1
      XII. De excitanda cura suorum.
     XIII. De emittendo et recipiendo nuntio.
      XIV. De introducendis auxiliis et commeatibus suggerendis.
       XV. Quemadmodum efficiatur, ut abundare videantur, quae 5
           deerunt.
      XVI. Qua ratione proditoribus et transfugis occurratur.
     XVII. De eruptionibus.
    XVIII. De constantia obsessorum.
DE REPENTINO IMPETU
  T. Quintius consul, victis acie Aequis et Volscis, cum Antium oppi- 1.1.1
dum expugnare statuisset, ad contionem vocato exercitu exposuit, quam
id necessarium et facile esset, si non differretur: eoque impetu, quem
exhortatio concitaverat, aggressus urbem.
  M. Cato in Hispania animadvertit potiri se quodam oppido posse, si 2.1
inopinatos invaderet. quadridui itaque iter biduo per confragosa et deserta
emensus nihil tale metuentes oppressit hostes. victoribus deinde suis causam
tam facilis eventus requirentibus dixit, tum illos victoriam adeptos, cum
quadridui iter biduo corripuerint. 5
DE FALLENDIS HIS, QUI OBSIDEBUNTUR
  Domitius Calvinus, cum obsideret Lueriam, oppidum Ligurum, non 2.1.1
tantum situ et operibus, verum etiam propugnatorum praestantia tutum,
circumire muros frequenter omnibus copiis instituit easdemque reducere
in castra. qua consuetudine inductis ita oppidanis, ut crederent exercitationis
id gratia facere Romanum, et ob hoc nihil ab eo conatu caventibus, morem 5
illum obambulandi in subitum direxit impetum occupatisque moenibus
expressit, ut se ipsos dederent oppidani.
  C. Duellius consul subinde exercendo milites remigesque consecutus 2.1
est, ut securis Carthaginiensibus usque in id tempus innoxiae consuetudinis
subito admota classe murum occuparet.
  Hannibal in Italia multas urbes cepit, cum Romanorum habitu quos- 3.1
dam suorum, ex longo belli usu latine quoque loquentis, praemitteret.
  Arcades Messeniorum castellum obsidentes, factis quibusdam armis 4.1
ad similitudinem hostilium, eo tempore quo successura alia praesidia his
exploraverant, instructi eorum, qui exspectabantur, ornatu admissique per
hunc errorem ut socii, possessionem loci cum strage hostium adepti sunt.
  Cimon, dux Atheniensium, in Caria insidiatus cuidam civitati religiosum 5.1
incolis templum Dianae lucumque, qui extra muros erat, noctu improvisus
incendit: effusisque oppidanis ad opem adversus ignes ferendam vacuam
defensoribus cepit urbem.
  Alcibiades, dux Atheniensium, cum civitatem Agrigentinorum egregie 6.1
munitam obsideret, petito ab eis consilio diu tamquam de rebus ad commune
pertinentibus disseruit in theatro, ubi ex more Graecorum locus consul-
tationi praebebatur: dumque consilii specie tenet multitudinem, Athenien-
ses, quos ad id praeparaverat, incustoditam urbem ceperunt. 5
  Epaminondas Thebanus in Arcadia die festo effuse extra moenia 7.1
vagantibus hostium feminis plerosque ex militibus suis muliebri ornatu
immiscuit: qua simulatione illi intra portas sub noctem recepti ceperunt
oppidum et suis aperuerunt.
  Aristippus Lacedaemonius festo die Tegeatarum, quo omnis multitudo 8.1
ad celebrandum Minervae sacrum urbe egressa erat, iumenta saccis frumen-
tariis palea refertis onusta Tegeam misit, agentibus ea militibus, qui nego-
tiatorum specie inobservati portas aperuerunt suis.
  Antiochus in Cappadocia ex castello Suenda, quod obsidebat, iumenta 9.1
frumentatum egressa intercepit occisisque calonibus eorundem vestitu
milites suos tamquam frumentum reportantis summisit: quo errore illi
custodibus deceptis castellum intraverunt admiseruntque milites Antiochi.
  Thebani, cum portum Sicyoniorum nulla vi redigere in potestatem 10.1
suam possent, navem ingentem armatis compleverunt, exposita super merce,
ut negotiatorum specie fallerent. ab ea deinde parte murorum, quae lon-
gissime remota erat a mari, paucos disposuerunt, cum quibus e nave quidam
egressi inermes simulata rixa concurrerent: Sicyoniis ad dirimendum id 5
iurgium advocatis, Thebanae naves et portum vacantem et urbem occu-
paverunt.
  Timarchus Aetolus, occiso Charmade Ptolomaei regis praefecto, 11.1
clamide interempti et galeari ad Macedonicum ornatus habitum: per hunc
errorem pro Charmade in Saniorum portum receptus occupavit.
DE ELICIENDIS AD PRODITIONEM
  Papirius Cursor consul apud Tarentum Miloni, qui cum praesidio 3.1.1
Epirotarum urbem obtinebat, salutem ipsi et popularibus, si per illum
oppido poteretur, pollicitus est. quibus praemiis ille corruptus persuasit
Tarentinis, ut se legatum ad consulem mitterent: a quo plena promissa ex
pacto referens in securitatem oppidanos resolvit atque ita incustoditam 5
urbem Cursori tradidit.
  M. Marcellus, cum Syracusanum quendam Sosistratum ad proditi- 2.1
onem sollicitasset, ex eo cognovit remissiores custodias fore die festo, quo
Epicydes praebiturus esset vini epularumque copiam: insidiatus igitur
hilaritati et, quae eam sequebatur, socordiae munimenta conscendit vigili-
busque caesis aperuit exercitui Romano urbem nobilibus victoriis claram. 5
  Tarquinius Superbus, cum Gabios in deditionem accipere non posset, 3.1
filium suum Sextum Tarquinium caesum virgis ad hostem misit. is in-
cusata patris saevitia persuasit Gabinis, odio suo adversus regem uterentur:
et dux ad bellum electus tradidit patri Gabios.
  Cyrus, Persarum rex, comitem suum Zopyrum, explorata eius fide, 4.1
truncata de industria facie, ad hostes dimisit. ille assentante iniuriarum fide,
creditus inimicissimus Cyro, cum hanc persuasionem adiuvaret procur-
rendo propius, quotiens acie decertaretur, et in eum tela dirigendo, com-
missam sibi Babyloniorum urbem tradidit Cyro. 5
  Philippus, oppido Saniorum exclusus, Apollonidi praefecto eorum 5.1
ad proditionem corrupto persuasit, ut plaustrum lapide quadrato oneratum
in ipso aditu portae poneret: confestim deinde signo dato insecutus oppi-
danos circa impedita portae claustra trepidantis oppressit.
  Hannibal apud Tarentum, quae a praesidio Romano duce Livio tene- 6.1
batur, Cononeum quendam Tarentinum, quem ad proditionem sollici-
taverat, eiusmodi fallacia instruxit, ut ille per causam venandi noctu pro-
cederet, quasi id per hostem interdiu non liceret. egresso ipsi apros subminis-
trabant, quos ille tamquam ex captura Livio offerret; idque cum saepius 5
factum esset et ideo minus observaretur, quadam nocte Hannibal vena-
torum habitu Poenos comitibus eius immiscuit: qui cum onusti venatione,
quam ferebant, recepti essent a custodibus, protinus eos adorti occiderunt.
tum fracta porta admissus cum exercitu Hannibal omnes Romanos inter-
fecit, exceptis his, qui in arcem profugerant. 10
  Lysimachus, rex Macedonum, cum Ephesios oppugnaret et illi in 7.1
auxilio haberent Mandronem archipiratam, qui plerumque oneratas praeda
naves Ephesum appellebat, corrupto ei ad proditionem iunxit fortissimos
Macedonum, quos ille restrictis manibus pro captivis Ephesum intro-
duceret: postea raptis ex arce armis urbem Lysimacho tradiderunt. 5
PER QUAE HOSTES AD INOPIAM REDIGANTUR
  Fabius Maximus vastatis Campanorum agris, ne quid eis ad fiduciam 4.1.1
obsidionis superesset, recessit sementis tempore, ut frumentum, quod reli-
quum habebant, in sationes conferrent: reversus deinde renata protrivit et
ad famem redactis potitus est.
  Antigonus adversus Athenienses idem fecit. 2.1
  Dionysius, multis urbibus captis, cum Reginos aggredi vellet, qui 3.1
copiis abundabant, simulabat pacem petitque ab eis, ut commeatus exer-
citui ipsius sumministrarent: quod cum impetrasset, exhausto oppidanorum
frumento aggressus urbem alimentis destitutam superavit.
  Idem et adversus Himeraeos fecisse dicitur. 4.1
  Alexander oppugnaturus Leucadiam commeatibus abundantem prius 5.1
castella, quae in confinio erant, cepit omnesque ex his Leucadiam passus
est confugere, ut alimenta inter multos celerius absumerentur.
  Phalaris Agrigentinus, cum quaedam loca munitione tuta in Sicilia 6.1
oppugnaret, simulato foedere frumenta, quae residua habere se dicebat, apud
eos deposuit: deinde data opera, ut camerae tectorum, in quibus id confere-
batur, rescissae pluviam reciperent, [id] fiducia conditi commeatus proprio
tritico abusos initio aestatis aggressus inopia compulit ad deditionem. 5
QUEMADMODUM PERSUADEATUR, OBSIDIONEM
PERMANSURAM
  Clearchus Lacedaemonius, exploratum habens Thracas omnia victui 5.1.1
necessaria in montes comportasse unaque spe sustentari, quod crederent
eum commeatus inopia recessurum, per id tempus, quo legatos eorum
venturos opinabatur, aliquem ex captivis in conspectu iussit occidi et
membratim tamquam alimenti causa in contubernia distribui: Thraces nihil 5
non facturum perseverantiae causa eum credentes, qui tam detestabiles
epulas sustinuisset experiri, in deditionem venerunt.
  Ti. Gracchus, Lusitanis dicentibus in X annos cibaria se habere et 2.1
ideo obsidionem non expavescere, "undecimo", inquit, "anno vos capiam":
qua voce perterriti Lusitani, quamvis instructi commeatibus, statim se
dediderunt.
  A. Torquato Graecam urbem oppugnanti cum diceretur iuventutem 3.1
ibi studiose iaculis et sagittis exerceri, "pluris eam", inquit, "propediem
vendam."
DE DISTRICTIONE PRAESIDIORUM
HOSTIUM
  Scipio, Hannibale in Africam reverso, cum plura oppida, quae ratio 6.1.1
illi in potestatem redigenda dictabat, firmis praesidiis diversae partis obti-
nerentur, subinde aliquam manum submittebat ad infestanda ea. novissime
etiam tamquam direpturus civitates aderat, deinde simulato metu refugiebat.
Hannibal, ratus veram esse eius trepidationem, deductis undique praesidiis, 5
tamquam de summa rerum decertaturus insequi coepit: ita consecutus
Scipio, quod petierat, nudatas propugnatoribus urbis per Masinissam et
Numidas cepit.
  P. Cornelius Scipio, intellecta difficultate expugnandi Delminum, 2.1
quia concursu omnium defendebatur, aggredi alia oppida coepit et evocatis
ad sua defendenda singulis vacuatam auxiliis Delminum cepit.
  Pyrrhus, Epirotarum rex, adversus Illyrios, cum civitatem, quae caput 3.1
gentis erat, redigere in potestatem suam vellet, eius desperatione ceteras
urbes petere coepit consecutusque est, ut hostes fiducia velut satis munitae
urbis eius ad tutelam aliarum dilaberentur: quo facto revocatis ipse rursus
omnibus suis vacuam eam defensoribus cepit. 5
  Cornelius Rufinus consul, cum aliquanto tempore Crotona oppidum 4.1
frustra obsedisset, quod inexpugnabile faciebat assumpta in praesidium
Lucanorum manus, simulavit se coepto desistere. captivum deinde magno
praemio sollicitatum misit Crotona, qui tamquam ex custodia effugisset,
persuasit discessisse Romanos: id verum Crotonienses arbitrati dimisere 5
auxilia destitutique propugnatoribus inopinati et invalidi capti sunt.
  Mago, dux Carthaginiensium, victo Cn. Pisone et in quadam turre 5.1
circumsesso, suspicatus ventura ei subsidia perfugam misit, qui persuaderet
appropinquantibus captum iam Pisonem: qua ratione deterritis eis reliqua
victoriae consummavit.
  Alcibiades in Sicilia, cum Syracusanos capere vellet, ex Catiniensibus, 6.1
apud quos tum exercitum continebat, quendam exploratae sollertiae sub-
misit ad Syracusanos. is in publicum consilium introductus persuasit
infestissimos esse Catinienses Atheniensibus et, si adiuvarentur a Syra-
cusanis, futurum, ut opprimerent eos et Alcibiadem; qua re adducti 5
Syracusani universis viribus Catinam petituri processerunt, relicta ipsorum
urbe, quam a tergo adortus Alcibiades ac desolatam, ut speraverat, afflixit.
  Cleonymus Atheniensis Troezenios, qui praesidio Crateri tenebant<ur>, 7.1
aggressus tela quaedam, in quibus scriptum erat venisse se ad liberandam
eorum rem publicam, intra muros iecit et eodem tempore captivos quosdam
conciliatos sibi remisit, qui Craterum detractarent: per hoc consilium
seditione intestina apud obsessos concitata admoto exercitu potitus est 5
civitate.
DE FLUMINUM DERIVATIONE ET
VITIATIONE AQUARUM
  P. Servilius Isauram oppidum, flumine ex quo hostes aquabantur 7.1.1
averso, ad deditionem siti compulit.
  C. Caesar in Gallia Cadurcorum civitatem amne cinctam et fontibus 2.1
abundantem ad inopiam aquae redegit, cum fontes cuniculis avertisset et
fluminis usum per sagittarios arcuisset.
  Q. Metellus in Hispania citeriore in castra hostium humili loco posita 3.1
fluvium ex superiore parte immisit et subita inundatione turbatos per
dispositos in hoc ipsum insidiatores cecidit.
  Alexander apud Babylona, quae media flumine Euphrate dividebatur, 4.1
fossam pariter et aggerem instituit, ut in usum eius existimarent hostes
egeri terram: atque ita subito flumine averso per alveum veterem, qui
siccatus ingressum praebebat, urbem intravit.
  Samiramis adversus eosdem Babylonios eodem Euphrate averso idem 5.1
fecisse dicitur.
  Clisthenes Sicyonius ductum aquarum in oppidum Crisaeorum ferentem 6.1
rupit: mox affectis siti restituit aquam elleboro corruptam, qua usos pro-
fluvio ventris deficientes cepit.
DE INICIENDO OBSESSIS PAVORE
  Philippus, cum Prinassum castellum nulla vi capere posset, terram ante 8.1.1
ipsos muros egessit simulavitque agi cuniculum: castellani, quia subrutos se
existimarant, dediderunt.
  Pelopidas Thebanus Magnetum duo oppida simul oppugnaturus non 2.1
ita longo spatio distantia, quo tempore ad alterum eorum exercitum ad-
movebat, praecepit, ut ex composito ab aliis castris quattuor equites coronati
notabili alacritate velut victoriam nuntiantes venirent. ad cuius simulatio-
nem curavit, ut silva, quae in medio erat, incenderetur, praebitura speciem 5
urbis ardentis; praeterea quosdam captivorum habitu eodem iussit perduci:
qua asseveratione perterriti qui obsidebantur, dum in parte iam se superatos
existimant, defecerunt.
  Cyrus, Persarum rex, incluso Sardibus Croeso, qua praeruptus mons 3.1
nullum aditum praestabat ad moenia, malos exaequantis altitudinem iugi
subrexit, quibus simulacra hominum armata Persici habitus imposuerat,
noctuque eos monti admovit. tum prima luce ex altera parte muros aggres-
sus: ubi orto sole simulacra illa armatorum referentia habitum refulserunt, 5
oppidani captam urbem a tergo credentes et ob hoc in fugam dilapsi vic-
toriam hostibus concesserunt.
DE IRRUPTIONE EX DIVERSA PARTE, QUAM
EXSPECTABIMUR
  Scipio apud Carthaginem sub discessum aestus maritimi, secutus deum, 9.1.1
ut dicebat, ducem, ad muros urbis accessit et cedente stagno, qua non
exspectabatur, irrupit.
  Fabius Maximus, Cunctatoris filius, apud Arpos praesidio Hannibalis 2.1
occupatos, considerato situ urbis, sescentos milites obscura nocte misit, qui
per munitam eoque minus frequentem oppidi partem scalis evecti in murum
portas revellerent. hi adiuti decidentium aquarum sono, qui operis strepitum
obscurabat, iussa peragunt: ipse dato signo ab alia parte aggressus cepit 5
Arpos.
  C. Marius bello Iugurthino apud flumen Mulucham, cum oppugnaret 3.1
castellum in monte saxeo situm, quod una et angusta semita adibatur, cetera
parte velut consulto praecipiti, nuntiato sibi per Ligurem quendam ex
auxiliis gregalem militem, qui forte aquatum progressus, dum per saxa
montis cocleas legit, ad summa pervenerat, erepi posse in castellum, paucos 5
centuriones perfectissimos cum velocissimis militibus, quibus aeneatores
immiscuerat, misit capite pedibusque nudis, ut prospectus nisusque per
saxa facilior foret, scutis gladiisque tergo aptatis. hi Ligure ducente loris et
clavis, quibus in ascensu nitebantur, adiuti, cum ad posteriora et ob id
vacua defensoribus castelli pervenissent, concinere et tumultuari, ut prae- 10
ceptum erat, coeperunt: ad quod constitutum Marius constantius adhortatus
suos acrius instare castellanis coepit, quos ab imbelli multitudine suorum
revocatos, tamquam a tergo capti essent, insecutus castellum cepit.
  L. Cornelius Rufinus consul complura Sardiniae cepit oppida, dum 4.1
firmissimas partes copiarum noctu exponit, quibus praecipiebat, delitis-
cerent opperirenturque tempus, quo ipse naves appelleret: occurrentibus
deinde adventanti hostibus et ab ipso per simulationem fugae longius ad
persequendum avocatis, illi in relictas ab his urbes impetum fecerunt. 5
  Pericles, <dux> Atheniensium, cum oppugnaret quandam civitatem 5.1
magno consensu defendentium tutam, nocte ab ea parte murorum, quae
mari adiacebat, classicum cani clamoremque tolli iussit: hostes penetratum
illic in oppidum rati reliquerunt portas, per quas Pericles destitutas praesidio
irrupit. 5
  Alcibiades, dux Atheniensium, Cyzicum oppugnandae eius causa noc- 6.1
te improvisus accessit et ex diversa parte moenium cornicines canere iussit.
sufficere propugnatores murorum poterant: ad id latus, a quo solo se
temptari putabant, cum confluerent, qua non obsistebatur, muros tran-
scendit. 5
  Thrasybulus, dux Milesiorum, ut portum Sicyoniorum occuparet, a 7.1
terra subinde oppidanos temptavit et illo, quo lacessebantur, conversis
hostibus classe in<ex>spectata portum cepit.
  Philippus in obsidione cuiusdam maritimae urbis binas naves procul 8.1
a conspectu contabulavit superstruxitque eis turres: aliis deinde turribus
adortus a terra, dum urbis propugnatores distringit, turritas naves a mari
applicuit et, qua non resistebatur, subiit muros.
  Pericles Peloponnesiorum castellum oppugnaturus, in quod duo 9.1
omnino erant accessus, alterum fossa interclusit, alterum munire instituit.
castellani securiores ab altera parte facti eam solam, quam muniri videbant,
custodire coeperunt: Pericles praeparatis pontibus iniectisque super fossam,
qua non cavebatur, subiit castellum. 5
  Antiochus adversus Ephesios Rhodiis, quos in auxilio habebat, prae- 10.1
cepit, ut nocte portum cum magno strepitu invaderent: ad quam partem
omni multitudine cum tumultu decurrente, nudatis defensore reliquis
munitionibus, ipse a d<i>verso aggressus civitatem cepit.
DE DISPONENDIS INSIDIIS, IN QUAS
ELICIANTUR OBSESSI
  Cato in conspectu Lacetanorum, quos obsidebat, reliquis suorum sum- 10.1.1
motis, Suess<et>anos quosdam ex auxiliaribus maxime imbelles aggredi
moenia iussit: hos cum facta eruptione Lacetani facile avertissent et fu-
gientes avide insecuti essent, illis quos occultaverat coortis oppidum cepit.
  L. Scipio in Sardinia, cuiusdam civitatis parte militum relicta oppug- 2.1
natione, quam instruxerat, speciem fugientis praestitit: insecutisque temere
oppidanis per eos, quos in proximo occultaverat, oppidum invasit.
  Hannibal, cum obsideret civitatem Himeram, castra sua capi de industria 3.1
passus est, iussis recedere Poenis, tamquam praevaleret hostis: quo eventu
Himeraeis ita deceptis, ut gaudio impulsi relicta urbe procurrerent ad
Punicum vallum, Hannibal vacuam urbem per eos, quos in insidiis ad
hanc ipsam occasionem posuerat, cepit. 5
  Idem, ut Saguntinos eliceret, rara acie ad muros accedens ad primam 4.1
eruptionem oppidanorum simulata fuga cessit interpositoque exercitu ab
oppido interclusos a suis hostes in medio trucidavit.
  Himilco Carthaginiensis apud Agrigentum iuxta oppidum partem 5.1
copiarum in insidiis posuit praecepitque his, ut, cum processissent oppidani,
ligna umida incenderent. deinde cum reliqua parte exercitus luce ad elicien-
dos hostes progressus simulata fuga persequentis oppidanos longius cedendo
protraxit. insidiatores prope moenia imperatum ignem acervis subiecerunt: 5
unde obortum contemplati fumum Agrigentini incensam civitatem suam
existimaverunt, defendendaeque eius gratia dum trepide recurrunt, obviis
eis qui insidiati iuxta muros erant et a tergo instantibus quos persecuti
fuerant, in medio trucidati sunt.
  Viriathus disposito per occulta milite paucos misit, qui abigerent 6.1
pecora Segobrigensium: ad quae illi vindicanda cum frequentes procur-
rissent simulantesque fugam praedatores persequerentur, deducti in insidias
caesique sunt.
  Scordisci equites, cum Heracleae d<i>v<ers>arum partium praesidio 7.1
praepositus esset Lucullus, pecora abigere simulantes provocaverunt
eruptionem: fugam deinde mentiti sequentem Lucullum in insidias de-
duxerunt et octingentos cum eo milites occiderunt.
  Chares, dux Atheniensium, civitatem aggressurus litori appositam, 8.1
post quaedam promunturia occulte habita classe, e navibus velocissimam
praeter hostilia praesidia ire iussit: qua visa cum omnia navigia, quae pro
custodia portus agebant, ad persequendam evolassent, Chares indefensum
portum cum reliqua classe invectus etiam civitatem occupavit. 5
  Barca, dux Poenorum, in Sicilia Lilybaeum nostris terra marique 9.1
obsidentibus partem classis suae procul armatam iussit ostendi: ad eius
conspectum cum evolassent nostri, ipse reliquis quas in occulto tenuerat
navibus Lilybaei portum occupavit.
DE SIMULATIONE REGRESSUS
  Phormion, dux Atheniensium, cum depopulatus esset agros Chalci- 11.1.1
densium, legatis eorum de ea re querentibus benigne respondit et nocte, qua
dimissurus illos erat, finxit litteras sibi supervenisse civium suorum, propter
quas redeundum haberet. ac paulum regressus dimisit legatos: his omnia
tuta et abisse Phormionem renuntiantibus, Chalcidenses spe et oblatae 5
humanitatis et abducti exercitus remissa urbis custodia, cum confestim
Phormion revertisset, prohibere inexspectatam vim non potuerunt.
  Agesilaus, dux Lacedaemoniorum, cum Phoc<ae>enses obsideret et in- 2.1
tellexisset eos, qui tunc praesidio illis erant, iam gravari belli incommoda,
paulum regressus tamquam ad alios actus liberam recendendi occasionem his
dedit: non multo post milite reducto destitutos Phoc<ae>enses superavit.
  Alcibiades adversus Byzantios, qui se moenibus continebant, insidias 3.1
disposuit et simulato regressu incautos eos oppressit.
  Viriathus, cum tridui iter discedens confecisset, idem illud uno die 4.1
remensus securos Segobrigenses et sacrificio cum maxime occupatos
oppressit.
  Epaminondas Mantinia<e>, cum Lacedaemonios in subsidium hosti 5.1
venisse animadverteret, ratus posse Lacedaemonem occupari, si clam illo
profectus esset, nocte crebros ignes fieri iussit, ut specie remanendi occul-
taret profectionem. sed a transfuga proditus, assecuto exercitu Lacedae-
moniorum, itinere quidem, quo Spartam petebat, destitit, idem tamen 5
consilium convertit ad Mantinienses: aeque enim ignibus factis Lace-
daemonios, quasi maneret, frustratus per quadraginta milia passuum
revertit Mantiniam eamque auxilio destitutam occupavit.
EX CONTRARIO VERO CIRCA TUTELAM OBSESSORUM
DE EXCITANDA CURA SUORUM
  Alcibiades, <dux> Atheniensium, civitate sua a Lacedaemoniis obsessa, 12.1.1
veritus neglegentiam vigilum denuntiavit his qui in stationibus erant,
observarent lumen, quod nocte ostenturus esset ex arce, et ad conspectum
eius ipsi quoque lumina attollerent; in quo munere qui cessasset, poenam
passurum: dum sollicite exspectatur signum ducis, pervigilatum ab omnibus 5
et suspectae noctis periculum evitatum est.
  Iphicrates, dux Atheniensium, cum praesidio Corinthum teneret et 2.1
sub adventum hostium ipse vigilias circumiret, vigilem, quem dormientem
invenerat, transfixit cuspide: quod factum quibusdam tamquam saevum
increpantibus "qualem inveni", inquit, "talem reliqui."
  Epaminondas Thebanus idem fecisse dicitur. 3.1
DE EMITTENDO ET RECIPIENDO NUNTIO
  Romani, obsessi in Capitolio, ad Camillum ab exilio implorandum 13.1.1
miserunt Pontium Cominium, qui, ut stationes Gallorum falleret, per saxa
Tarpeia demissus tranato Tiberi Veios pervenit et perpetrata legatione
similiter ad suos rediit.
  Campani, diligenter Romanis, a quibus obsessi erant, custodias agenti- 2.1
bus, quendam pro transfuga subornatum miserunt, qui occultatam balteo
epistulam inventa effugiendi causa [occasione] ad Poenos pertulit.
  Venationi quoque et pecoribus quidam insuerunt litteras membranis 3.1
mandatas;
  aliqui et iumento in aversam partem infulserunt, dum stationes transeunt; 4.1
  nonnulli interiora vaginarum inscripserunt. 5.1
  L. Lucullus, Cyzicenos obsessos a Mithridate ut certiores adventus sui 6.1
faceret, cum praesidiis hostium teneretur introitus urbis, qui unus et an-
gustus ponte modico insulam continenti iungit, militem e suis nandi et
nauticae artis peritum iussit insidentem duobus inflatis utribus litteras
insutas habentibus, quos ab inferiore parte duabus regulis inter se distan- 5
tibus commiserat, ire septem milium passuum traiectum: quod ita perite
gregalis fecit, ut cruribus velut gubernaculis dimissis cursum dirigeret et
procul visentis, qui in statione erant, marinae specie beluae deciperet.
  Hirtius consul ad Decimum Brutum, qui Mutinae ab Antonio obside- 7.1
batur, litteras subinde misit plumbo scriptas, quibus ad brachium religatis
milites Scultennam amnem tranabant.
  Idem columbis, quas inclusas ante tenebris et fame affecerat, epistulas 8.1
saeta ad collum religabat easque a propinquo, in quantum poterat, moenibus
loco emittebat. illae lucis cibique avidae altissima aedificiorum petentes ex-
cipiebantur a Bruto, qui eo modo de omnibus rebus certior fiebat, utique
postquam disposito quibusdam locis cibo columbas illuc devolare insti- 5
tuerat.
DE INTRODUCENDIS AUXILIIS ET
COMMEATIBUS SUGGERENDIS
  Bello civili, cum Ategua urbs in Hispania Pompeianarum partium 14.1.1
obsideretur, Maurus inter noc<tem> tamquam Caesarianus tribuni corni-
cularius vigiles quosdam excitavit: ex quibus <cum tesseram accepisset>,
ali[qu]os excitans constantia fallaciae suae per medias Caesaris copias
praesidium Pompei transduxit. 5
  Hannibale obsidente Casilinum, Romani far in doliis secunda aqua 2.1
Volturni fluminis demittebant, ut ab obsessis exciperetur. quibus cum
obiecta per medium amnem catena Hannibal obstitisset, nuces sparsere:
quae cum aqua ferente ad oppidum defluerent, eo commeatu sociorum
necessitatem sustentaverunt. 5
  Hirtius Mutinensibus obsessis ab Antonio salem, quo maxime indige- 3.1
bant, cupis conditum per amnem Scultennam intromisit.
  Idem pecora secunda aqua demisit, quae excepta sustentaverunt neces- 4.1
sariorum inopiam.
QUEMADMODUM EFFICIATUR, UT ABUNDARE
VIDEANTUR, QUAE DEERUNT
  Romani, cum a Gallis Capitolium obsideretur, in extrema iam fame 15.1.1
panem in hostem iactaverunt consecutique, ut abundare commeatibus
viderentur, obsidionem, donec Camillus subveniret, toleraverunt.
  Athenienses adversus Lacedaemonios idem fecisse dicuntur. 2.1
  Hi, qui ab Hannibale Casilini obsidebantur, ad extremam famem 3.1
pervenisse crediti, cum etiam herbas alimentis eorum Hannibal, arato loco
qui erat inter castra ipsius et moenia, praeriperet, semina in praeparatum
locum iecerunt, consecuti, ut habere viderentur, quo victum sustentarent
usque ad satorum proventum. 5
  Reliqui ex Variana clade, cum obsiderentur, quia defici frumento 4.1
videbantur, horrea tota nocte circumduxerunt captivos, deinde praecisis
manibus dimiserunt: hi circumsedentibus suis persuaserunt, ne spem
maturae expugnationis reponerent in fame Romanorum, quibus ingens
alimentorum copia superesset. 5
  Thraces in arduo monte obsessi, in quem hostibus accessus non erat, 5.1
collato viritim exiguo tritico paucas oves paverunt <et egerunt> in hostium
praesidia: quibus exceptis et occisis, cum frumenti vestigia in visceribus
earum apparuissent, opinatus hostis magnam vim tritici superesse eis, qui
inde etiam pecora pascerent, recessit ab obsidione. 5
  Thrasyb<u>lus, dux Milesiorum, cum longa obsidione milites sui 6.1
angerentur ab Halyatte, qui sperabat eos ad deditionem fame posse com-
pelli, sub adventum legatorum Halyattis frumentum omne in forum com-
pelli iussit et conviviis sub id tempus institutis per totam urbem epulas
praestitit: atque ita persuasit hosti superesse ipsis copias, quibus diuturnam 5
sustinerent obsidionem.
QUA RATIONE PRODITORIBUS ET TRANSFUGIS
OCCURRATUR
  Claudius Marcellus, cognito consilio L. Bantii Nolani, qui cor- 16.1.1
rumpere ad defectionem populares studebat et Hannibali gratificabatur,
quod illius beneficio curatus inter Cannenses saucius et ex captivitate re-
missus ad suos erat, quia interficere eum, ne supplicio eius reliquos concitaret
Nolanos, non audebat, arcessitum ad se allocutus est, dicens fortissimum 5
militem eum esse, quod antea ignorasset, hortatusque est, ut secum mora-
retur, et super verborum honorem equo quoque donavit: qua benignitate
non illius tantum fidem, sed etiam popularium, quae ex illo pendebat, sibi
obligavit.
  Hamilcar, dux Poenorum, cum frequenter auxiliares Galli ad Romanos 2.1
transirent et iam ex consuetudine ut socii exciperentur, fidissimos subor-
navit ad simulandam transitionem, qui Romanos excipiendorum causa
eorum progressos ceciderunt: quae sollertia Hamilcari non tantum ad
praesentem profuit successum, sed in posterum praestitit, ut Romanis veri 5
quoque transfugae forent suspecti.
  Hanno, Carthaginiensium imperator, in Sicilia, cum comperisset 3.1
Gallorum mercennariorum circiter quattuor milia conspirasse ad trans-
fugiendum ad Romanos, quod aliquot mensum mercedes non receperant,
animadvertere autem in eos non auderet metu seditionis, promisit pro-
lationis iniuriam liberalitate pensaturum. quo nomine gratias agentibus 5
Gallis per tempus idoneum <prae>datur<os> pollicitus fidelissimum dispen-
satorem ad Otacilium consulem misit, qui, tamquam rationibus interversis
transfugisset, nuntiavit nocte proxima Gallorum quattuor milia, quae prae-
datum forent missa, posse excipi. Otacilius nec statim credidit transfugae nec
tamen rem spernendam ratus disposuit in insidiis lectissimam manum 10
suorum. ab ea Galli excepti dupliciter Hannonis consilio satisfecerunt: et
Romanos ceciderunt et ipsi omnes interfecti sunt.
  Hannibal simili consilio se a transfugis ultus est. nam cum aliquos ex 4.1
militibus suis sciret transisse proxima nocte nec ignoraret exploratores
hostium in castris suis esse, palam pronuntiavit non debere transfugas
vocari sollertissimos milites, qui ipsius iussu exierint ad excipienda hostium
consilia. auditis quae pronuntiavit, re<t>tulerunt exploratores ad suos: tum 5
comprehensi a Romanis transfugae et amputatis manibus remissi sunt.
  Diodorus, cum praesidio Amphipolim tueretur et duo milia Thracum 5.1
suspecta haberet, quae videbantur urbem direptura, mentitus paucas
hostium naves proximo litori applicuisse easque diripi posse: qua spe
stimulatos Thracas emisit ac deinde clausis portis non recepit.
DE ERUPTIONIBUS
  Romani, qui in praesidio Panhormitanorum erant, veniente ad obsi- 17.1.1
dionem Hasdrubale raros ex industria in muros posuerunt defensores:
quorum paucitate contempta cum incautus muris succederet Hasdrubal,
eruptione facta ceciderunt eum.
  Aemilius Paulus, universis Liguribus improviso adortis castra eius, 2.1
simulato timore militem diu continuit: deinde fatigato iam hoste quattuor
portis eruptione facta stravit cepitque Ligures.
  Livius praefectus Romanorum arcem Tarentinorum tenens misit ad 3.1
Hasdrubalem legatos, abire uti sibi incolumi liceret: ea simulatione ad
securitatem perductum hostem eruptione facta cecidit.
  Cn. Pompeius circumsessus ad Dyrrachium non tantum obsidione 4.1
liberavit suos, verum etiam post eruptionem, quam opportuno et loco et
tempore fecerat, Caesarem ad castellum, quod duplici munitione instructum
erat, avide irrumpentem exterior ipse circumfusus corona obligavit, ut ille
inter eos, quos obsidebat, et eos, qui extra circumvenerant, medius non leve 5
periculum et detrimentum senserit.
  Flavius Fimbria in Asia apud Rhyndacum adversum filium Mithri- 5.1
datis, brachiis ab latere ductis, deinde fossa in fronte percussa, quietum in
vallo militem tenuit, donec hostilis equitatus intraret angustias munimen-
torum: tunc eruptione facta sex milia eorum cecidit.
  C. Caesar in Gallia, deletis ab Ambiorige Titurii Sabini et Cottae 6.1
legatorum copiis, cum a Q. Cicerone, qui et ipse oppugnabatur, certior
factus cum duabus legionibus adventaret, conversis hostibus metum simu-
lavit militesque in castris, quae artiora solito industria fecerat, tenuit. Galli
praesumpta iam victoria velut ad praedam castrorum tendentes fossas 5
implere et vallum detrahere coeperunt: qua re proelio <non> aptatos Caesar
emisso repente undique milite trucidavit.
  Titurius Sabinus adversus Gallorum amplum exercitum continendo 7.1
militem intra munimenta praestitit eis suspicionem metuentis. cuius augendae
causa perfugam misit, qui affirmaret exercitum Romanum in desperatione
esse ac de fuga cogitare. barbari oblata victoriae spe concitati lignis sar-
mentisque se oneraverunt, quibus fossas complerent, ingentique cursu 5
castra nostra in colle posita petiverunt: unde in eos Titurius universas
immisit copias multisque Gallorum caesis plurimos in deditionem accepit.
  Asculani, oppugnatur<o> oppidum Pompei<o> cum paucos senes <et> 8.1
aegros in muris ostendissent, ob id securos Romanos eruptione facta
fugaverunt.
  Numantini obsessi ne pro vallo quidem instruxerunt aciem adeoque 9.1
se continuerunt, ut Popilio Laenati fiducia fieret scalis oppidum aggre-
diendi: quo deinde suspicante insidias, quia ne tunc quidem obsistebatur, ac
suos revocante, eruptione facta aversos et descendentis adorti sunt.
DE CONSTANTIA OBSESSORUM
  Romani, assidente moenibus Hannibale, ostentandae fiduciae gratia 18.1.1
supplementum exercitibus, quos in Hispania habebant, diversa porta
miserunt.
  Idem agrum, in quo castra Hannibal habebat, defuncto forte domino 2.1
venalem ad id pretium licendo perduxerunt, quo is ager ante bellum
venierat.
  Idem, <cum> ab Hannibale obsiderentur et ipsi obsiderent Capuam, 3.1
decreverunt, ne nisi capta ea revocaretur inde exercitus.