COMMENTARIVS TERTIVS
|
|
<Intestatorum hereditates ex lege xii tabularum
|
3.1.1
|
primum ad suos heredes pertinent>.
|
|
<Sui autem here-
|
2.1
|
des existimantur liberi, qui in potestate morientis fue-
|
|
runt, ueluti filius filiaue, nepos neptisue ex filio, prone-
|
|
pos proneptisue ex nepote filio nato prognatus prognataue.
|
|
nec interest, utrum naturales sint liberi an adoptiui.
|
5
|
ita demum tamen nepos neptisue et pronepos proneptisue
|
|
suorum heredum numero sunt, si praecedens persona
|
|
desierit in potestate parentis esse, siue morte id acci-
|
|
derit siue alia ratione, ueluti emancipatione; nam si
|
|
per id tempus, quo quis moriatur, filius in potestate
|
10
|
eius sit, nepos ex eo suus heres esse non potest. idem
|
|
et in ceteris deinceps liberorum personis dictum intellege-
|
|
mus>.
|
|
<Vxor quoque, quae in manu eius, qui mori-
|
3.1
|
tur, est, ei sua heres est, quia filiae loco est. item
|
|
nurus, quae in filii manu est, nam et haec neptis loco
|
|
est. sed ita demum erit sua heres, si filius, cuius in
|
|
manu fuerit, cum pater moritur, in potestate eius non
|
5
|
sit. idemque dicemus et de ea, quae in nepotis manu
|
|
matrimonii causa sit, quia proneptis loco est>.
|
|
<Postumi
|
4.1
|
quoque, qui si uiuo parente nati essent, in potestate
|
|
eius futuri forent, sui heredes sunt>.
|
|
<Idem iuris est
|
5.1
|
de his, quorum nomine ex lege Aelia Sentia uel ex sena-
|
|
tus consulto post> mortem patris causa probatur: nam
|
|
et hi uiuo patre causa probata in potestate eius futuri
|
|
essent.
|
5
|
Quod etiam de eo filio, qui ex prima se-
|
6.1
|
cundaue mancipatione post mortem patris manu-
|
|
mittitur, intellegemus.
|
|
Igitur cum filius filiaue et
|
7.1
|
ex altero filio nepotes neptesue extant, pariter ad
|
|
hereditatem uocantur; nec qui gradu proximior est,
|
|
ulteriorem excludit. aequum enim uidebatur nepotes
|
|
neptesue in patris sui locum portionemque succedere.
|
5
|
pari ratione et si nepos neptisue sit ex filio et ex
|
|
nepote pronepos <pro>neptisue, simul omnes uocantur ad
|
|
hereditatem.
|
|
Et quia placebat nepotes neptesue,
|
8.1
|
item pronepotes proneptesue in parentis sui locum
|
|
succedere, conueniens esse uisum est non in capita,
|
|
sed <in> stirpes hereditatem diuidi, ita ut filius par-
|
|
tem dimidiam hereditatis ferat et ex altero filio duo
|
5
|
pluresue nepotes alteram dimidiam, item si ex duobus
|
|
filiis nepotes extent et ex altero filio unus forte uel
|
|
duo, ex altero tres aut quattuor, ad unum aut ad
|
|
duos dimidia pars pertineat et ad tres aut quattuor
|
|
altera dimidia.
|
10
|
Si nullus sit suorum heredum, tunc hereditas
|
9.1
|
pertinet ex eadem lege xii tabularum ad adgnatos.
|
|
Vocantur autem adgnati, qui legitima cognatione
|
10.1
|
iuncti sunt. legitima autem cognatio est ea, quae p<er>
|
|
u<i>rilis sexus persona<s coniungitur. itaque eodem p>atre
|
|
nati fratres agna<ti si>b<i sunt, qui etiam consanguinei>
|
|
uocantur, nec requiritur, an etiam matrem eandem
|
5
|
habuerint. item patruus fratris filio et inuicem is illi
|
|
agnatus est. eodem numero sunt fratres patrueles inter
|
|
se, id est qui ex duobus fratribus progenerati sunt,
|
|
quos plerique et<iam> consobrinos uocant; qua ratione
|
|
scilicet etiam ad plures gradus agnationis peruenire
|
10
|
poterimus.
|
|
Non tamen omnibus simul agnatis dat
|
11.1
|
lex xii tabularum hereditatem, sed his, qui tum, cum
|
|
certum est aliquem intestatum decessisse, proximo
|
|
gradu sunt.
|
|
Nec in eo iure successio est. ideoque
|
12.1
|
si agnatus proximus hereditatem omiserit uel, ante-
|
|
quam adierit, decesserit, sequentibus nihil iuris ex lege
|
|
competit.
|
|
Ideo autem non mortis tempore quis
|
13.1
|
<proxi>mus fuerit, requirimus, sed eo tempore, quo
|
|
certum fuerit aliquem intestatum decessisse, quia si
|
|
quis <testamento fa>cto decesserit, melius esse uisum est
|
|
tunc . . . . requiri proximum, cum certum esse coepe-
|
5
|
rit neminem ex eo testamento fore heredem.
|
|
Quod
|
14.1
|
ad feminas tamen attinet, in hoc iure aliud in ipsa-
|
|
rum hereditatibus capiendis placuit, aliud in cetero-
|
|
rum [bonis] ab his capiendis. nam feminarum <here-
|
|
dita>tes proinde ad nos agnationis iure redeunt atque
|
5
|
masculorum, nostrae uero hereditates ad feminas ultra
|
|
consanguineorum gradum non pertinent. itaque soror
|
|
fratri sororiue legitima heres est, amita uero et fratris
|
|
filia legitima heres esse <non potest; sororis autem nobis
|
|
loco est> etiam mater aut nouerca, quae per in manum
|
10
|
conuentionem apud patrem nostrum iura filiae nancta
|
|
est.
|
|
Si ei, qui defunctus erit, si<t> frater et alterius
|
15.1
|
fratris filius, sicut ex superioribus intellegitur, frater
|
|
prior est, quia gradu praecedit. sed alia facta est
|
|
iuris interpretatio inter suos heredes.
|
|
Quod si de-
|
16.1
|
functi nullus frater extet, <sed> sint liberi fratrum, ad
|
|
omnes quidem hereditas pertinet; sed quaesitum est,
|
|
si dispari forte numero sint nati, <uel>ut ex uno unus
|
|
uel duo, ex altero tres uel quattuor, utrum in stirpes
|
5
|
diuidenda sit hereditas, sicut inter suos heredes iuris
|
|
est, an potius in capita. iam dudum tamen placuit
|
|
in capita diuidendam esse hereditatem. itaque quot-
|
|
quot erunt ab utraque parte personae, in tot portiones
|
|
hereditas diuidetur, ita ut singuli singulas portiones
|
10
|
ferant.
|
|
Si nullus agnatus sit, eadem le<x> xii tabularum
|
17.1
|
gentiles ad hereditatem uocat. qui sint autem gen-
|
|
tiles, primo commentario rettulimus; et cum illic ad-
|
|
monuerimus totum gentilic<i>um ius in desuetudinem
|
|
abisse, superuacuum est hoc quoque loco de eadem re
|
5
|
<iterum> curiosius tractare.
|
|
Hactenus lege xii tabularum finitae sunt in-
|
18.1
|
testatorum hereditates. quod ius quemadmodum stric-
|
|
tum fuerit, palam est intellegere.
|
|
Statim enim
|
19.1
|
emancipati liberi nullum ius in hereditatem parentis
|
|
ex ea lege habent, cum desierint sui heredes esse.
|
|
<I>dem iuris est, si ideo liberi non sint in potestate
|
20.1
|
patris, quia sint cum eo ciuitate Romana donati nec
|
|
ab imperatore in potestatem redacti fuerint.
|
|
Item
|
21.1
|
agnati kapite deminuti non admittuntur ex ea lege ad
|
|
hereditatem, quia nomen agnationis capitis deminutione
|
|
perimitur.
|
|
Item proximo agnato non adeunte here-
|
22.1
|
ditatem nihilo magis sequens iure legitimo admittitur.
|
|
Item feminae agnatae, quaecumque consanguineo-
|
23.1
|
rum gradum excedunt, nihil iuris ex lege habent.
|
|
Similiter non admittuntur cognati, qui per femi-
|
24.1
|
nini sexus personas necessitudine iunguntur, adeo qui-
|
|
dem, ut nec inter matrem et filium filiamue ultro
|
|
citroque hereditatis capiendae ius conpetat, praeter-
|
|
quam si per in manum conuentionem consanguinitatis
|
5
|
iura inter eos constiterint.
|
|
Sed hae iuris iniquitates edicto praetoris emen-
|
25.1
|
datae sunt.
|
|
Nam eos omnes, qui legitimo iure
|
26.1
|
deficiuntur, uocat ad hereditatem, proinde ac si in
|
|
potestate parentis mortis tempore fuissent, siue soli
|
|
sint, siue etiam sui heredes, id est qui in potestate
|
|
patris fuerunt, concurrant.
|
5
|
Ad<g>natos autem capite
|
27.1
|
deminutos non secundo gradu post suos heredes uocat,
|
|
id est, non eo gradu uocat, quo per legem uocaren-
|
|
tur, si kapite minuti non essent, sed tertio proximi-
|
|
tatis nomine. licet enim capitis deminutione ius legi-
|
5
|
timum perdiderint, certe cognationis iura retinent.
|
|
itaque si quis alius sit, qui integrum ius agnationis
|
|
habebit, is potior erit, etiamsi longiore gradu fuerit.
|
|
Idem iuris est, ut quidam putant, in eius agnati
|
28.1
|
persona, qui proximo agnato omittente hereditatem
|
|
nihilo magis iure legitimo admittitur; sed sunt, qui
|
|
putant hunc eodem gradu a praetore uocari, quo etiam
|
|
per legem agnatis hereditas datur.
|
5
|
Feminae certe
|
29.1
|
agnatae, quae consanguineorum gradum excedunt, tertio
|
|
gradu uocantur, id est, si neque suus heres neque
|
|
agnatus <u>llus erit.
|
|
Eodem gradu uocantur etiam
|
30.1
|
eae personae, quae per feminini sexus personas copu-
|
|
latae sunt.
|
|
Liberi quoque, qui in adoptiua familia
|
31.1
|
sunt, ad naturalium parentum hereditatem hoc eodem
|
|
gradu uocantur.
|
|
Quos autem praetor uocat ad hereditatem, hi
|
32.1
|
heredes ipso quidem iure non fiunt: nam praetor
|
|
heredes facere non p<otest; per legem enim tantum uel
|
|
similem iuris co>n<stitutionem> h<eredes fi>unt, uelut per
|
|
senatus consultum et constitutionem principalem: sed
|
5
|
<cum eis praetor dat bonorum possessionem>, loco here-
|
|
dum <con>stituuntur.
|
|
A<dhuc autem etia>m alios conplures gradus p<rae-
|
33.1
|
tor facit in bonorum possessionibus dandis>, d<um i>d
|
|
ag<it>, n<e quis sine succ>es<sore moriatur>. de quibus in
|
|
his commentariis consul<to non agimus, quia> hoc ius
|
|
t<o>tum propriis commentariis <exsecuti sumus>.
|
5
|
<Hoc>
|
33a.1
|
solum admonuisse sufficit, * * *
|
|
* * *
|
|
* * * <per> in man<um conuen>tio-
|
|
nem iura consanguin<itatis> nacta * * *
|
5
|
* * *
|
|
<Aliquando tamen neque emendandi neque im-
|
34.1
|
pugnandi ueteris iuris, sed> mag<is confirmandi gratia
|
|
pollicetur bonorum possessionem. nam illis quoque>, qui
|
|
rec<te facto testamento heredes instituti sunt>, dat se<cun-
|
|
dum tabulas bonorum possessionem: item ab in>testa<to>
|
5
|
heredes suos et agn<ato>s ad bonorum possessionem
|
|
uocat. quibus casibus beneficium eius in eo solo ui-
|
|
detur aliquam utilitatem habere, ut is, qui ita bono-
|
|
rum possessionem petit, interdicto, cuius principium
|
|
est qvorvm bonorvm, uti possit, cuius interdicti quae
|
10
|
sit utilitas, suo loco proponemus; alioquin remota quo-
|
|
que bonorum possessione ad eos hereditas pertinet
|
|
iure ciuili.
|
|
Ceterum saepe quibusdam ita datur bonorum
|
35.1
|
possessio, ut is, cui data sit, <non> optineat hereditatem;
|
|
quae bonorum possessio dicitur sine re.
|
|
Nam si
|
36.1
|
uerbi gratia iure facto testamento heres inst<i>tutus cre-
|
|
uerit hereditatem, sed bonorum possessionem secun-
|
|
dum tabulas testamenti petere noluerit, contentus eo,
|
|
quod iure ciuili heres sit, nihilo minus ii, qui nullo
|
5
|
facto testamento ad intestati bona uocantur, possunt
|
|
petere bonorum possessionem; sed sine re ad eos [here-
|
|
ditas] pertinet, cum testamento scriptus heres euin-
|
|
cere hereditatem possit.
|
|
Idem iuris est, si inte-
|
37.1
|
stato aliquo mortuo suus heres nolu<e>r<it> petere <bono-
|
|
rum> possessionem, <c>ontentus l<egitimo iure. nam> et
|
|
agnato competit quidem bonorum possessio, sed sine
|
|
re, quia euinci hereditas a suo herede potest. et
|
5
|
illud conuenien<ter dice>tur: si ad agnatum iure ciuili
|
|
pertinet hereditas et is adierit hereditatem, sed bono-
|
|
rum possessionem petere noluerit, et si quis ex proxi-
|
|
mis cognatis petierit, sine re habebit bonorum pos-
|
|
sessionem propter eandem rationem.
|
10
|
Sunt et alii
|
38.1
|
quidam similes casus, quorum aliquos superiore com-
|
|
mentario tradidimus.
|
|
Nunc de libertorum bonis uideamus.
|
39.1
|
Olim
|
40.1
|
itaque licebat liberto patronum suum <im>pune testa-
|
|
mento praeterire. nam ita demum lex xii tabularum
|
|
ad hereditatem liberti uocabat patr<on>um, si intestatus
|
|
mortuus esset libertus nullo suo herede <re>licto. itaque
|
5
|
intestato quoque mortuo liberto, si is suum heredem
|
|
reliquerat, nihil in bonis eius patrono iuris erat; et si
|
|
quidem ex naturalibus liberis aliquem suum heredem
|
|
reliquisset, nulla uidebatur esse querella; si uero uel
|
|
adoptiuus filius filiaue uel uxor, quae in manu esset,
|
10
|
<suus uel> sua heres esse<t>, aperte ini<qu>um erat nihil
|
|
iuris patrono superesse.
|
|
Qua de causa postea prae-
|
41.1
|
toris edicto haec iuris iniquitas emendata est. siue
|
|
enim faciat testamentum libertus, iubetur ita testari,
|
|
ut patrono suo partem dimidiam bonorum suorum
|
|
relinquat, et si aut nihil aut minus quam partem
|
5
|
dimidiam reliquerit, datur patrono contra tabulas testa-
|
|
menti partis dimidiae bonorum possessio; si uero in-
|
|
testatus moriatur suo herede relicto adoptiuo filio <uel>
|
|
uxore, quae in manu ipsius esset, uel nuru, quae in
|
|
manu filii eius fuerit, datur aeque patrono aduersus
|
10
|
hos suos heredes partis dimidiae bonorum possessio.
|
|
prosunt autem liberto ad excludendum patronum na-
|
|
turales liberi, non solum quos in potestate mortis
|
|
tempore habet, sed etiam emancipati et in adoptionem
|
|
dati, si modo aliqua ex parte heredes scripti <sint aut
|
15
|
praeteriti con>tra tabulas testamenti bonorum possessio-
|
|
nem ex edicto petierint; nam exheredati nullo modo
|
|
repellunt patronum.
|
|
Postea lege Papia aucta sunt
|
42.1
|
iura patronorum, quod ad locupletiores libertos per-
|
|
tinet. cautum est enim ea lege, ut ex bonis eius, qui
|
|
sestertium <centum> mili<bus amplius> patrimonium rel<i-
|
|
que>rit et pauciores quam tres liberos habebit, siue is
|
5
|
testamento facto siue intestato mortuus erit, uirilis
|
|
pars patrono debeatur; itaque cum unum filium unamue
|
|
filiam heredem reliquerit libertus, proinde pars dimi-
|
|
dia patrono debetur, ac si sine ullo filio filiaue more-
|
|
retur; cum uero duos duasue heredes reliquerit, tertia
|
10
|
pars debetur; si tres reli<n>quat, repellitur patronus.
|
|
In bonis libertinarum nullam iniuriam antiquo iure
|
43.1
|
patiebantur patroni. cum enim hae in pat<ro>norum
|
|
legitima tutela essent, non aliter scilicet testamentum
|
|
facere poterant quam patrono auctore; itaque siue
|
|
auctor ad testamentum faciendum factus e<rat, aut de
|
5
|
se queri debebat, quod he>r<es a liberta> relictus <non erat,
|
|
aut ipsum ex testamento, si heres ab ea reli>ctus erat,
|
|
<seque>batur hereditas. si uero auctor ei fa<ctu>s non
|
|
erat et intestata liberta moriebat<ur>, ad <eundem, quia
|
|
suos heredes femina habere non potest, hereditas per>ti-
|
10
|
nebat: nec enim ullus olim <alius iure ciuili heres erat,
|
|
qui> posset patronum a bonis lib<ertae intestatae re>pel-
|
|
lere.
|
|
Sed postea lex Papia cum quattuor libero-
|
44.1
|
rum iure libertinas tutela patronorum liberaret et eo
|
|
modo concederet eis etiam sine tutoris auctoritate <testa-
|
|
mentum facere, prospexit>, ut pro numero liberor<um,
|
|
quos liberta mortis tempo>re habuerit, uirilis pars patrono
|
5
|
debeatur; ergo ex bonis eius, quae * * *
|
|
* * *
|
|
* * * <heredit>as ad patronum pertinet.
|
|
Quae diximus de patrono, eadem intellegemus
|
45.1
|
et de filio patroni, item de ne<po>te <e>x filio <et de> pro-
|
|
nepo<te ex nepote fil>io nato pro<gn>ato.
|
|
Filia uero
|
46.1
|
patroni et <neptis> ex filio et pronep<tis ex> nepote filio
|
|
nat<o> progna<ta> ol<im> quide<m habebant idem ius, quod
|
|
l>ege xii tabularum patrono datum est; praetor <autem
|
|
non nisi uirilis> sex<us> patronorum liber<os uocat; filia
|
5
|
uero ut contra tabulas> testamenti liberti <aut> ab in-
|
|
testato contra filium adoptiuum uel uxorem nurumue,
|
|
quae in manu fuerit, bonorum possessionem petat,
|
|
trium liberorum iure lege Papia consequitur; aliter hoc
|
|
ius non habet.
|
10
|
Sed ut ex bonis libertae testatae
|
47.1
|
quattuor liberos habentis uirilis pars ei debeatur, ne
|
|
liberorum quidem iure consequitur, ut quidam putant;
|
|
sed tamen intestata liberta mortua uerba legis Papiae
|
|
faciunt, ut ei uirilis pars debeatur; si uero testamento
|
5
|
facto mortua sit liberta, tale ius ei datur, quale datum
|
|
est contra tabulas testamenti liberti, id est, quale et
|
|
uirili<s> sexus patronorum liberi contra tabulas testa-
|
|
menti liberti habent, quamuis parum diligenter ea pars
|
|
legis scripta sit.
|
10
|
Ex <h>is apparet e<x>traneos here-
|
48.1
|
des patronorum longe remotos <ess>e ab om<n>i eo iure,
|
|
quod uel in <in>testatorum bonis uel <cont>ra tabulas
|
|
testamenti patrono competit.
|
|
Patronae olim ante legem Papiam hoc solum
|
49.1
|
ius habebant in bonis libertorum, quod etiam patronis
|
|
<e>x lege xii tabularum datum est. nec enim ut contra
|
|
tabulas te<sta>menti ingrati liberti uel ab intestato con-
|
|
tra filium adoptiuum uel uxorem nurumue bonorum
|
5
|
possessionem partis dimidiae peterent, praetor similiter
|
|
ut de patrono liberisque eius curabat.
|
|
Sed lex
|
50.1
|
Papia duobus liberis honora<t>ae ingenuae patronae,
|
|
libertinae tribus eadem fere iura dedit, quae ex edicto
|
|
praetoris patroni habent; trium uero liberorum iure
|
|
honoratae ingenuae patronae ea iura dedit, quae per
|
5
|
eandem legem patrono data sunt; libertinae autem
|
|
patronae non idem iuris praestitit.
|
|
Quod autem
|
51.1
|
ad libertinarum bona pertinet, si quidem intestatae
|
|
decesserint, nihil noui patronae liberis honoratae lex
|
|
Papia praestat; itaque si neque ipsa patrona neque
|
|
liberta kapite deminuta sit, ex lege xii tabularum ad
|
5
|
eam hereditas pertinet, et excluduntur libertae liberi;
|
|
quod iuris est, etiam si liberis honorata non sit pa-
|
|
trona; numquam enim, sicut supra diximus, feminae
|
|
suum heredem habere possunt. si uero uel huius uel
|
|
illius kapitis deminutio interueniat, rursus liberi libertae
|
10
|
excludunt patronam, quia legitimo iure kapitis demi-
|
|
nutione <p>erempto euenit, ut liberi libertae cognationis
|
|
iure potiores habeantur.
|
|
Cum autem testamento
|
52.1
|
facto moritur liberta, ea quidem patrona, quae liberis
|
|
<h>onorata non est, nihil iuris habet contra libertae
|
|
testamentum; ei uero, quae liberis honorata sit, hoc
|
|
ius tribuitur per legem Papiam, quod habet ex edicto
|
5
|
patronus contra tabulas liberti.
|
|
Eadem lex patronae filio liberis honorato . . .
|
53.1
|
patroni iura dedit; sed in huius persona etiam unius
|
|
filii filiaeue ius sufficit.
|
|
Hactenus omnia iura quasi per indicem teti-
|
54.1
|
gisse satis est. alioquin diligentior interpretatio pro-
|
|
priis commentariis exposita est.
|
|
Sequitur, ut de bonis Latinorum libertinorum
|
55.1
|
dispiciamus.
|
|
Quae pars iuris ut manifestior fiat,
|
56.1
|
admonendi sumus, id quod alio loco diximus, eos, qui
|
|
nunc Latini Iuniani dicuntur, olim ex iure Quiritium
|
|
seruos fuisse, sed auxilio praetoris in libertatis forma
|
|
seruari solitos; unde etiam res eorum peculii iure ad
|
5
|
patronos pertinere solita est. postea uero per legem
|
|
Iuniam eos omnes, quos praetor in libertate tuebatur,
|
|
liberos esse coepisse et appellatos esse Latinos Iunia-
|
|
nos: Latinos ideo, quia lex eos liberos proinde esse
|
|
uoluit, atque si essent ciues Romani ingenui, qui ex
|
10
|
urbe Roma in Latinas colonias deducti Latini colo-
|
|
niarii esse coeperunt; Iunianos ideo, quia per legem
|
|
Iuniam liberi facti sunt, etiamsi non essent ciues Ro-
|
|
mani. legis itaque Iuniae lator cum intellegeret futu-
|
|
rum, ut ea fictione res Latinorum defunctorum ad pa-
|
15
|
tronos pertinere desinerent, quia scilicet neque ut serui
|
|
decederent, ut possent iure peculii res eorum ad pa-
|
|
tronos pertinere, neque liberti Latini hominis bona
|
|
possent manumissionis iure ad patronos pertinere,
|
|
necessarium existimauit, ne beneficium istis datum in
|
20
|
iniuriam patronorum conuerteretur, cauere [uoluit],
|
|
ut bona eorum proinde ad manumissores pertinerent,
|
|
ac si lex lata non esset. itaque iure quodam modo
|
|
peculii bona Latinorum ad manumissores ea lege per-
|
|
tinent.
|
25
|
Unde accidit, ut longe differant ea iura,
|
57.1
|
quae in bonis Latinorum ex lege Iunia constituta sunt,
|
|
ab his, quae in hereditate ciuium Romanorum liber-
|
|
torum obseruantur.
|
|
Nam ciuis Romani liberti
|
58.1
|
hereditas ad extraneos heredes patroni nullo modo
|
|
pertinet; ad filium autem patroni nepotesque ex filio
|
|
et pronepotes ex nepote <filio nato> prognatos omni
|
|
modo pertinet, etiamsi <a> parente fuerint exheredati;
|
5
|
Latinorum autem bona tamquam peculia seruorum
|
|
etiam ad extraneos heredes pertinent et ad liberos
|
|
manu<missoris> exheredatos non pertinent.
|
|
Item
|
59.1
|
ciuis Romani liberti hereditas ad duos pluresue pa-
|
|
tronos aequaliter pertinet, licet dispar in eo seruo do-
|
|
minium habuerint; bona uero Latinorum pro ea parte
|
|
pertinent, pro qua parte quisque eorum dominus fueri<t>.
|
5
|
Item in hereditate ciuis Romani liberti patronus
|
60.1
|
alterius patroni filium excludit, et filius patroni alte-
|
|
rius patroni nepotem repellit; bona autem Latinorum
|
|
et ad ipsum patronum et ad <a>lterius patroni heredem
|
|
simul pertinent, pro qua parte ad ipsum manumisso-
|
5
|
rem pertinerent.
|
|
Item si unius patroni tres forte
|
61.1
|
liberi sunt et alterius unus, hereditas ciuis Romani
|
|
liberti in capita diuiditur, id est tres fratres tres por-
|
|
tiones ferunt et unus quartam; bona uero Latinorum
|
|
pro ea parte ad successores pertinent, pro qua parte
|
5
|
ad ipsum manumissorem pertinerent.
|
|
Item si
|
62.1
|
alter ex [is] patronis suam partem in hereditate ciuis
|
|
Romani liberti spernat uel ante moriatur, quam cernat,
|
|
tota hereditas ad alterum pertinet; bona autem Latini
|
|
pro parte deficientis patroni caduca fiunt et ad po-
|
5
|
pulum pertinent.
|
|
Postea Lupo et Largo consulibus senatus cen-
|
63.1
|
suit, ut bona Latinorum primum ad eum pertinerent,
|
|
qui eos liberasset; deinde ad liberos eorum non nomi-
|
|
natim exheredatos, uti quisque proximus esset; tunc
|
|
antiquo iure ad heredes eorum, qui liberassent, per-
|
5
|
tinerent.
|
|
Quo senatus consulto quidam <id> actum
|
64.1
|
esse putant, ut in bonis Latinorum eodem iure uta-
|
|
mur, quo utimur in hereditate ciuium Romanorum
|
|
libertinorum. idque maxime Pegaso placuit; quae
|
|
sententia aperte falsa est. nam ciuis Romani liberti
|
5
|
hereditas numquam ad extraneos patroni heredes per-
|
|
tinet; bona autem Latinorum etiam ex hoc ipso se-
|
|
natus consulto non obstantibus liberis manumissoris
|
|
etiam ad extraneos heredes pertine<n>t. item in here-
|
|
ditate ciuis Romani liberti liberis manumissoris nulla
|
10
|
exheredatio nocet, in bonis Latinorum nocere nomi-
|
|
natim factam exheredationem ipso senatus consulto
|
|
significatur. uerius est ergo hoc solum eo senatus
|
|
consulto actum esse, ut manumissoris liberi, qui nomi-
|
|
natim exheredati non sint, praeferantur extraneis here-
|
15
|
dibus.
|
|
Itaque emancipatus filius patroni praeteri-
|
65.1
|
tus, quamuis contra tabulas testamenti parenti<s> sui
|
|
bonorum possessionem non petierit, tam<en> extraneis
|
|
heredibus in bonis Latinorum poti<or> habetur.
|
|
Item
|
66.1
|
filia ceterique sui heredes licet iure ciuili inter ceteros
|
|
exheredati sint et ab omni hereditate patris sui sum-
|
|
moueantur, tamen in bonis Latinorum, nisi nominatim
|
|
a parente fuerint exheredati, potiores erunt extraneis
|
5
|
heredibus.
|
|
Item ad liberos, qui ab hereditate pa-
|
67.1
|
rentis se abstinuerunt, <nihilo minus tamen b>ona Lati-
|
|
norum pertinent; <scilicet quia> exheredati nullo modo
|
|
dici possunt, non magis quam qui testamento silentio
|
|
praeteriti sunt.
|
5
|
Ex <h>is omnibus satis illud appa-
|
68.1
|
ret, si is, qui Latinum fecerit, * * *
|
|
* * *
|
|
* * *
|
|
Item illud quoque constare uidetur, si
|
69.1
|
solos liberos ex disparibus partibus patron<us> * * *
|
|
* * *
|
|
* * * tant, ad eos pertinere, quia
|
|
nullo interueniente extraneo herede senatus consulto
|
5
|
locus non est.
|
|
Sed si cum liberis suis etiam ex-
|
70.1
|
traneum heredem patronus reliquerit, Caelius Sabinus
|
|
ait tota bona pro uirilibus partibus ad liberos de-
|
|
functi pertinere, quia cum extraneus heres interuenit,
|
|
non habet lex Iunia locum, sed senatus consultum;
|
5
|
Iauolenus autem ait tantum eam partem ex senatus
|
|
consulto liberos patroni pro uirilibus partibus habitu-
|
|
ros esse, quam extranei heredes ante senatus consul-
|
|
tum lege Iunia habituri essent, reliquas uero partes
|
|
pro hereditariis partibus ad eos pertinere.
|
10
|
Item
|
71.1
|
quaeritur, an hoc senatus consultum ad eos patroni
|
|
liberos pertineat, qui ex filia nepteue procreantur, id
|
|
est, ut nepos meus ex filia potior sit in bonis Latini
|
|
mei quam extraneus heres; item <an> ad maternos La-
|
5
|
tinos hoc senatus consultum pertineat, quaeritur, id
|
|
est, ut in bonis Latini materni potior sit patronae
|
|
filius quam heres extraneus matris. Cassio placuit
|
|
utroque casu locum esse senatus consulto; sed huius
|
|
sententiam plerique inprobant, quia senatus de his
|
10
|
liberis patronorum nihil sentiat, qui aliam familiam
|
|
sequerentur; idque ex eo adparere, quod nominatim
|
|
exheredatos summoueat; nam uidetur de his sentire,
|
|
qui exheredari a parente solent, si heredes non insti-
|
|
tuantur; neque autem matri filium filiamue neque
|
15
|
auo materno n<e>potem neptemue, si eum eamue here-
|
|
dem non instituat, exheredare necesse est, siue de iure
|
|
ciuili quaeramus siue de edicto praetoris, quo prae-
|
|
teritis liberis contra tabulas testamenti bonorum pos-
|
|
sessio promittitur.
|
20
|
Aliquando tamen ciuis Romanus libertus tam-
|
72.1
|
quam Latinus moritur, uelut si Latinus saluo iure
|
|
patroni ab imperatore ius Quiritium consecutus fuerit.
|
|
nam, ut diuus Traianus constituit, si Latinus inuito uel
|
|
ignorante patrono ius Quiritium ab imperatore con-
|
5
|
secutus sit, [quibus casibus], dum uiuit iste libertus,
|
|
ceteris ciuibus Romanis libertis similis est et iustos
|
|
liberos procreat, moritur autem Latini iure, nec ei
|
|
liberi eius heredes <es>se possunt; et in hoc tantum
|
|
habet testamenti factionem, ut patronum heredem in-
|
10
|
stituat eique, si heres esse noluerit, alium substituere
|
|
possit.
|
|
Et quia hac constitutione uidebatur effec-
|
73.1
|
tum, ut ne umquam isti homines tamquam ciues Ro-
|
|
mani morerentur, quamuis eo iure postea usi essent,
|
|
quo uel ex lege Aelia Sentia uel ex senatus consulto
|
|
ciues Romani essent, diuus Hadrianus iniquitate rei
|
5
|
motus auctor fuit senatus consulti faciundi, ut qui
|
|
ignorante uel recusante patrono ab imperatore ius
|
|
Quiritium consecuti essent, si eo iure postea usi essent,
|
|
quo ex lege Aelia Sentia uel ex senatus consulto, si
|
|
Latini mansissent, ciuitatem Romanam consequeren-
|
10
|
tur, proinde ipsi haberentur, ac si lege Aelia Sentia
|
|
uel senatus consulto ad ciuitatem Romanam per-
|
|
uenissent.
|
|
Eorum autem, quos lex Aelia Sentia dediti-
|
74.1
|
ciorum numero facit, bona modo quasi ciuium Roma-
|
|
norum libertorum modo quasi Latinorum ad patro-
|
|
nos pertinent.
|
|
Nam eorum bona, qui si <i>n aliquo
|
75.1
|
uitio non essent, manumissi ciues Romani futuri essent,
|
|
quasi ciuium Romanorum patronis eadem lege tribuun-
|
|
tur. non tamen hi habent etiam testamenti factio-
|
|
nem. nam id plerisque placuit, nec inmerito. nam
|
5
|
incredibile uidebatur pessimae condicionis hominibus
|
|
uoluisse legis latorem testamenti faciundi ius conce-
|
|
dere.
|
|
Eorum uero bona, qui si non in aliquo
|
76.1
|
uitio essent, manumissi futuri Latini essent, proinde
|
|
tribuuntur patronis, ac si Latini decessissent. nec me
|
|
praeterit non satis in ea re legis latorem uoluntatem
|
|
suam uerbis expre<ssi>sse.
|
5
|
Videamus autem et de <e>a successione, quae
|
77.1
|
nobis ex emptione bonorum competit.
|
|
Bona autem
|
78.1
|
ueneunt aut uiuorum aut mortuorum: uiuorum, uelut
|
|
eorum, qui fraudationis causa latitant nec absentes
|
|
defenduntur; item eorum, qui ex lege Iulia bonis ce-
|
|
dunt; item iudicatorum post tempus, quod eis partim
|
5
|
lege xii tabularum, partim edicto praetoris ad expe-
|
|
diendam pecuniam tribuitur. mortuorum bona ueneunt
|
|
uelut eorum, quibus certum est neque heredes neque
|
|
bonorum possessores neque ullum alium iustum suc-
|
|
cessorem existere.
|
10
|
<Et> si quidem uiui bona uene-
|
79.1
|
ant, iubet ea praetor per dies continuos xxx possideri
|
|
et proscribi, si uero mortui, per dies xv; postea
|
|
iubet conuenire creditores et ex eo numero magistrum
|
|
creari, id est eum, per quem bona ueneant. itaque
|
5
|
si uiui bona ueneant, in diebus <x legem bonorum> u<en-
|
|
dundorum> fieri iubet, si mortui, in dimidio. <die>bus
|
|
tandem uiui bona xxx, mortui uero xx emptori ad-
|
|
dici iubet. quare autem tardius uiuentium bonorum
|
|
uenditionem compleri iubet, illa ratio est, quia de
|
10
|
uiuis curandum erat, ne facile bonorum uenditiones
|
|
paterentur.
|
|
Neque autem bonorum possessorum
|
80.1
|
neque bonorum emptorum <res> pleno iure fiunt, sed
|
|
in bonis efficiunt<ur; ex iure Quiritium> autem ita
|
|
demum adquiruntur, si usuceperunt. interdum qui-
|
|
dem bonorum emptoribus n<e u>sus quidem capio con-
|
5
|
tingit, uelut si pereos . . . . . . . bonorum emptor
|
|
* * *
|
|
Item quae debi<ta sunt ei, cuius fuerunt bona>, aut
|
81.1
|
ipse debuit, neque bonorum possessor ne<que> bon<or>um
|
|
emptor ipso iure debet <aut ipsis debentur, et i>d<eo> de
|
|
omnibus rebus <utilibus actionibus et agunt et conueniun-
|
|
tur, quas> in sequenti commentario proponemus.
|
5
|
Sunt autem etiam alterius generis successiones,
|
82.1
|
quae neque lege xii tabularum neque praetoris edicto,
|
|
sed eo iure, <quod tacito> consensu receptum est, intro-
|
|
ductae sunt.
|
|
Etenim cum pater familias se in adop-
|
83.1
|
tionem de<dit> mulierue in manum conuenit, omnes eius
|
|
res incorporales et corporales, quaeque ei debitae sunt,
|
|
patri adoptiuo coemptionatoriue adquiruntur exceptis
|
|
his, quae per capitis deminutionem pereunt, quales
|
5
|
sunt ususfructus, operarum obligatio <libertorum>, quae
|
|
per iusiurandum contracta est, et <lites contestatae> legi-
|
|
timo iudici<o>.
|
|
Ex diuerso quod is debu<it, qui se
|
84.1
|
in> adoptionem dedit quaeue in manum conue<nit, non>
|
|
transit ad coemptionatorem aut ad patrem adoptiuum,
|
|
nisi si hereditarium aes alienum f<uerit; de eo> enim,
|
|
quia ipse pater adoptiuus aut coemptionator heres fit,
|
5
|
directo tenetur iure, i<s uero, qui> se adoptandum dedit,
|
|
quaeue in manum conuenit, desinit esse heres; de
|
|
eo uero, quod proprio nomine eae personae debuerint,
|
|
licet neque pater adoptiuus teneatur neque coemptio-
|
|
nator <et ne> ipse quidem, qui se in adoptionem ded<it,
|
10
|
uel ipsa>, quae in manum conuenit, maneat obligatus ob-
|
|
ligata<ue>, quia scilicet per capitis diminutionem libere-
|
|
tur, tamen in eum eamue utilis actio datur rescissa
|
|
capitis deminutione, et, si aduersus hanc actionem non
|
|
defendantur, quae bona eorum futura fuissent, si se
|
15
|
alieno iuri non subiecissent, uniuersa uendere credito-
|
|
ribus praetor permittit.
|
|
<Item si> legitimam h<ereditatem heres, antequam
|
85.1
|
cer>nat aut pro herede gerat, alii in iure cedat, plen<o>
|
|
iure fit ille heres, cui cessa est hereditas, <proinde ac
|
|
si ipse per> legem ad hereditatem uocaretur; quod si
|
|
postea quam heres extiterit, cesserit, adhuc heres manet
|
5
|
et ob id creditoribus ipse tenebitur; sed res corpo-
|
|
rales transferet, proinde ac si singulas in iure cessisset,
|
|
debita uero pereunt, eoque modo debitores hereditarii
|
|
lucrum faciunt.
|
|
Idem iuris est, si testamento
|
86.1
|
scriptus heres, postea quam heres extiterit, in iure
|
|
cesserit hereditatem; ante aditam uero hereditatem ce-
|
|
dendo nihil agit.
|
|
Suus autem et necessarius heres
|
87.1
|
an aliquid agant in iure cedendo, quaeritur. nostri
|
|
praeceptores nihil eos agere existimant; diuersae scho-
|
|
lae auctores idem eos agere putant, quod ceteri post
|
|
aditam hereditatem; nihil enim interest, utrum ali-
|
5
|
quis cernendo aut pro herede gerendo heres fiat an
|
|
iuris necessitate hereditati adstringatur.
|
|
<Nunc transeamus> ad obligationes, quarum summa
|
88.1
|
diuisio in duas species diducitur: omnis enim obligatio
|
|
uel ex contractu nascitur uel ex delicto.
|
|
Et prius uideamus de his, quae ex contractu
|
89.1
|
nascuntur. harum autem quattuor genera sunt: aut
|
|
enim re <con>trahitur obligatio aut uerbis aut litteris
|
|
aut consensu.
|
|
Re contrahitur obligatio uelut mutui datione;
|
90.1
|
<mutui autem datio> proprie in his fere rebus contingit,
|
|
quae res pondere, numero, mensura consta<nt>, qualis
|
|
est pecunia numerata, uinum, oleum, frumentum, aes,
|
|
argentum, aurum; quas res aut numerando aut me-
|
5
|
tiendo aut pendendo in hoc damus, ut accipientium
|
|
fiant et quandoque nobis non eaedem, sed aliae eius-
|
|
dem naturae reddantur. unde etiam mutuum appella-
|
|
tum est, quia quod ita <ti>bi a me datum est, ex meo
|
|
tuum fit.
|
10
|
Is quoque, qui non debitum accepit ab
|
91.1
|
eo, qui per errorem soluit, re obligatur; nam proinde
|
|
ei condici potest si paret evm dare oportere, ac
|
|
si mutuum accepisset. unde quidam putant pupillum
|
|
aut mulierem, cui sine tutoris auctoritate non debi-
|
5
|
tum per errorem datum est, non teneri condictione,
|
|
non magis quam mutui datione. sed haec species
|
|
obligationis non uidetur ex contractu consistere, quia
|
|
is, qui soluendi animo dat, magis distrahere uult ne-
|
|
gotium quam contrahere.
|
10
|
Verbis obligatio fit ex interrogatione et re-
|
92.1
|
sponsione, uelut dari spondes? spondeo, dabis?
|
|
dabo, promittis? promitto, fidepromittis? fide-
|
|
promitto, fideivbes? fideivbeo, facies? faciam.
|
|
Sed haec quidem uerborum obligatio dari spon-
|
93.1
|
des? spondeo propria ciuium Romanorum est; cete-
|
|
rae uero iuris gentium sunt, itaque inter omnes ho-
|
|
mines, siue ciues Romanos siue peregrinos, ualent. et
|
|
quamuis ad Graecam uocem expressae fuerint, uelut
|
5
|
hoc modo δώσεις; δώσω· ὁμολογεῖς; ὁμολογῶ· πίστει
|
|
κελεύεις; πίστει κελεύω· ποιήσεις; ποιήσω, etiam hae
|
|
tamen inter ciues Romanos ualent, si modo Graeci
|
|
sermonis intellectum habeant; et e contrario quamuis
|
|
Latine enuntientur, tamen etiam inter peregrinos ualent,
|
10
|
si modo Latini sermonis intellectum habeant. at illa
|
|
uerborum obligatio dari spondes? spondeo adeo
|
|
propria ciuium Romanorum est, ut ne quidem in Grae-
|
|
cum sermonem per interpretationem proprie transferri
|
|
possit, quamuis dicatur a Graeca uoce figurata esse.
|
15
|
Unde dicitur uno casu hoc uerbo peregrinum quo-
|
94.1
|
que obligari posse, uelut si imperator noster principem
|
|
alicuius peregrini populi de pace ita interroget: pacem
|
|
fvtvram spondes? uel ipse eodem modo interrogetur.
|
|
quod nimium subtiliter dictum est, quia si quid ad-
|
5
|
uersus pactionem fiat, non ex stipulatu agitur, sed iure
|
|
belli res uindicatur.
|
|
Illud dubitari potest, si quis
|
95.1
|
* * *
|
|
* * * si debitor mulieris iussu eius, dum * * *
|
95a.1
|
doti dicat quod debet. alius autem obliga<ri eo>
|
|
modo non potest. et ideo si quis ali<us pro mu-
|
|
liere dotem uiro promittat, com>muni iure obliga * * *.
|
|
Item uno loquente <et sine interrogatione alii pro-
|
96.1
|
mittente contrahitur obligatio, si libertus patrono aut
|
|
donum aut munus aut operas se daturum esse iurauit,
|
|
et>si haec sola causa est, ex qua iureiurando contra-
|
|
hitur obligatio. sane ex alia nulla causa iureiurando
|
5
|
homines obligantur, utique cum quaeritur de iure
|
|
Romanorum. nam apud peregrinos quid iuris sit, sin-
|
|
gularum ciuitatium iura requirentes aliud intellegere
|
|
poterimus * * *.
|
|
Si id, quod dari stipulamur, tale sit, ut dari
|
97.1
|
non possit, inutilis est stipulatio, uelut si quis homi-
|
|
nem liberum, quem seruum esse credebat, aut mor-
|
|
tuum, quem uiuum esse credebat, aut locum sacrum
|
|
uel religiosum, quem putabat humani iuris esse, dari
|
5
|
<stipuletur>.
|
|
<Item si quis rem, quae in rerum natura
|
97a.1
|
esse non potest, uelut hippocentaurum>, stipuletur, aeque
|
|
inutilis est stipulatio.
|
|
Item si quis sub ea con-
|
98.1
|
dicione stipuletur, quae existere non potest, uelut 'si
|
|
digito caelum tetigerit', inutilis est stipulatio. sed
|
|
legatum sub inpossibili condicione relictum nostri
|
|
praeceptores proinde deberi putant, ac si sine condi-
|
5
|
cione relictum esset; diuersae scholae auctores nihilo
|
|
minus legatum inutile existimant quam stipulationem.
|
|
et sane uix idonea diuersitatis ratio reddi potest.
|
|
Praeterea inutilis est stipulatio, si quis ignorans
|
99.1
|
rem suam esse dari sibi eam stipuletur; quip<pe> quod
|
|
alicuius est, id ei dari non potest.
|
|
Denique in-
|
100.1
|
utilis est talis stipulatio, si quis ita dari stipuletur:
|
|
post mortem meam dari spondes? uel ita: <post
|
|
mortem tvam dari spondes? ualet autem, si quis ita dari
|
|
stipuletur: cvm moriar, dari spondes? uel ita>: cvm
|
5
|
morieris, dari spondes? id est, ut in nouissimum
|
|
uitae tempus stipulatoris aut promissoris obligatio con-
|
|
feratur: nam inelegans esse uisum est ab heredis per-
|
|
sona incipere obligationem. rursum ita stipulari non
|
|
possumus: pridie qvam moriar, aut pridie qvam
|
10
|
morieris, dari spondes? quia non potest aliter in-
|
|
tellegi 'pridie quam aliquis morietur', quam si mors
|
|
secuta sit; rursus morte secuta in praeteritum reduci-
|
|
tur stipulatio et quodam modo talis est: heredi meo
|
|
dari spondes? quae sane inutilis est.
|
15
|
Quaecum-
|
101.1
|
que de morte diximus, eadem et de capitis diminu-
|
|
tione dicta intellegemus.
|
|
Adhuc inutilis est stipu-
|
102.1
|
latio, si quis ad id, quod interrogatus erit, non
|
|
responderit, uelut si sestertia x a te dari stipuler, et
|
|
tu nummum sesterti<um> v milia promittas, aut si ego
|
|
pure stipuler, tu sub condicione promittas.
|
5
|
Prae-
|
103.1
|
terea inutilis est stipulatio, si ei dari stipulemur, cuius
|
|
iuri subiecti non sumus. unde illud quaesitum est, si
|
|
quis sibi et ei, cuius iuri subiectus non est, dari stipu-
|
|
letur, in quantum ualeat stipulatio. nostri praecepto-
|
5
|
res putant in uniuersum ualere et proinde ei soli, qui
|
|
stipulatus sit, solidum deberi, atque si extranei nomen
|
|
non adiecisset. sed diuersae scholae auctores dimi-
|
|
dium ei deberi existimant; pro altera uero parte in-
|
|
utilem esse stipulationem.
|
10
|
Alia causa est,
|
103a.1
|
* * * dari spondes * * * solidum de-
|
|
beri et me sol * * * etiam * * *
|
|
<Praeterea> inutilis est stipulatio, si ab eo stipuler,
|
104.1
|
qui iuri meo subiectus est, item si is a me stipuletur.
|
|
seruus quidem et qui in mancipio est et <fi>l<ia familia>s
|
|
et quae in manu est, non solum ipsi, cuius iuri sub-
|
|
iecti subiectaeue sunt, obligari non possunt, sed ne
|
5
|
alii quidem ulli.
|
|
Mutum neque stipulari neque
|
105.1
|
promittere posse palam est. idem etiam in surdo re-
|
|
ceptum est; quia et is, qui stipulatur, uerba promit-
|
|
tentis, et qui promittit, uerba stipulantis exaudire
|
|
debet.
|
5
|
Furiosus nullum negotium gere<re> potest,
|
106.1
|
quia non intellegit, quid agat.
|
|
Pupillus omne
|
107.1
|
negotium recte gerit, ut tamen, sicubi tutoris
|
|
auctoritas necessaria sit, adhibeatur, uelut si ipse ob-
|
|
ligetur; nam alium sibi obligare etiam sine tutoris
|
|
auctoritate potest.
|
5
|
Idem iuris est in feminis, quae
|
108.1
|
in tutela sunt.
|
|
Sed quod diximus de pupillo,
|
109.1
|
utique de eo uerum est, qui iam aliquem intellectum
|
|
habet; nam infans et qui infanti proximus est non
|
|
multum a furioso differt, quia huius aetatis pupilli
|
|
nullum intellectum habent. sed in his pupillis prop-
|
5
|
ter utilitatem benignior iuris interpretatio facta est.
|
|
Possumus tamen ad id, quod stipulamur,
|
110.1
|
alium adhibere, qui idem stipuletur, quem uulgo ad-
|
|
stipulatorem uocamus.
|
|
Et huic proinde actio
|
111.1
|
conpetit proindeque ei recte soluitur ac nobis; sed
|
|
quidquid consecutus erit, mandati iudicio nobis resti-
|
|
tuere cogetur.
|
|
Ceterum potest etiam aliis uerbis
|
112.1
|
uti adstipulator, quam quibus nos usi sumus. itaque
|
|
si uerbi gratia ego ita stipulatus sim: dari spondes?
|
|
ille sic adstipulari potest: idem fide tva promittis?
|
|
uel: idem fide ivbes? uel contra.
|
5
|
Item minus
|
113.1
|
adstipulari potest, plus non potest. itaque si ego se-
|
|
stertia x stipulatus sim, ille sestertia v stipulari potest;
|
|
contra uero plus non potest. item si ego pure stipu-
|
|
latus sim, ille sub condicione stipulari potest; contra
|
5
|
uero non potest. non solum autem in quantitate, sed
|
|
etiam in tempore minus et plus intellegitur; plus est
|
|
enim statim aliquid dare, minus est post tempus dare.
|
|
In hoc autem iure quaedam singulari iure obser-
|
114.1
|
uantur. nam adstipulatoris heres non habet actionem.
|
|
item seruus adstipulando nihil agit, qui ex ceteris
|
|
omnibus causis stipulatione domino adquirit. idem de
|
|
eo, qui in mancipio est, magis placuit; nam et is
|
5
|
serui loco est. is autem, qui in potestate patris est,
|
|
agit aliquid, sed parenti non adquirit, quamuis ex
|
|
omnibus ceteris causis stipulando ei adquirat; ac ne
|
|
ipsi quidem aliter ac<tio> conpetit, quam si sine kapitis
|
|
diminutione exierit de potestate parentis, ueluti morte
|
10
|
eius aut quod ipse flamen Dialis inauguratus est.
|
|
eadem de filia familias et quae in manu est, dicta
|
|
intellegemus.
|
|
Pro eo quoque, qui promittit, solent alii obli-
|
115.1
|
gari, quorum alios sponsores, alios fidepromissores,
|
|
alios fideiussores appellamus.
|
|
Sponsor ita inter-
|
116.1
|
rogatur: idem dari spondes? fidepromissor <ita>: idem
|
|
fidepromittis? fideiussor ita: idem fide tva esse
|
|
ivbes? uidebimus de his autem, quo nomine possint
|
|
proprie adpellari, qui ita interrogantur: idem dabis?
|
5
|
idem promittis? idem facies?
|
|
Sponsores qui-
|
117.1
|
dem et fidepromissores et fideiussores saepe solemus
|
|
accipere, dum curamus, ut diligentius nobis cautum
|
|
sit; adstipulatorem uero fere tunc solum adhibemus,
|
|
cum ita stipulamur, ut aliquid post mortem nostram
|
5
|
detur; <quia enim ut ita nobis detur> stipulando nihil
|
|
agimus, adhibetur adstipulator, ut is post mortem
|
|
nostram agat; qui si quid fuerit consecutus, de r<esti-
|
|
tue>ndo eo mandati iudicio heredi meo tenetur.
|
|
Sponsoris u<ero> et fidepromissoris similis con-
|
118.1
|
dicio <est>, fideiussoris ualde dissimilis.
|
|
Nam illi
|
119.1
|
quidem nullis obligationibus accedere possunt nisi uer-
|
|
borum, quamuis interdum ipse, qui promiserit, non
|
|
fuerit obligatus, uelut si <mulier> aut pupillus sine tu-
|
|
toris auctoritate aut quilibet post mortem suam dari
|
5
|
promiserit. at illud quaeritur, si seruus aut peregri-
|
|
nus spoponderit, an pro eo sponsor aut fidepromissor
|
|
obligetur.
|
|
Fideiussor uero omnibus obligationi-
|
119a.1
|
bus, id est siue re siue uerbis siue litteris siue con-
|
|
sens<u> contractae fuerint obligationes, adici potest. at
|
|
ne illud quidem interest, utrum ciuilis an naturalis
|
|
obligatio sit, cui adiciatur; adeo quidem, ut pro seruo
|
5
|
quoque obligetur, siue extraneus sit, qui a seruo fide-
|
|
iussorem accipi<at>, siue ipse dominus in id, quod sibi
|
|
debeatur.
|
|
Praeterea sponsoris et fidepromissoris
|
120.1
|
heres non tenetur, nisi si de peregrino fidepromissore
|
|
quaeramus et alio iure ciuitas eius utatur; fideiussoris
|
|
autem etiam heres tenetur.
|
|
Item sponsor et fide-
|
121.1
|
promissor <per> legem Furiam biennio liberantur, et
|
|
quotquot erunt numero eo tempore, quo pecunia peti
|
|
potest, in tot partes diducetur inter eos obligatio, et
|
|
singuli <in> uiriles partes uocabuntur; fideiussores uero
|
5
|
perpetuo tenentur, et quotquot erunt numero, singuli
|
|
in solidum obligantur. itaque liberum est creditori,
|
|
a quo ue<lit, so>lidum petere. sed nunc ex epistula
|
|
diui Hadri<ani compe>ll<itur> creditor a singulis, qui modo
|
|
soluendo sint, par<tes> pete<re>. eo igitur distat haec
|
10
|
epistula a lege Furia, quod si quis ex sponsoribus
|
|
aut fidepromissoribus soluendo non sit, hoc onus <ad
|
|
ceteros non pertinet, si uero ex fideiussoribus>, ad cete-
|
|
ros quoque pertinet.
|
|
Sed cum lex Furia tan-
|
121a.1
|
tum in Italia locum habeat, euenit, ut in cete<ris> pro-
|
|
uinciis sponsores quoque et fidepromissores proinde
|
|
ac fideiussores in perpetuum teneantur et singuli in
|
|
solid<um> obligentur, nisi ex epistula diui Hadriani hi
|
5
|
quoque adiuuen<tur> in parte.
|
|
Praeterea inter
|
122.1
|
sponsores et fidepromissores lex Apuleia quandam
|
|
societatem introduxit. nam si quis horum plus sua
|
|
portione soluerit, de eo, quod amplius dederit, aduersus
|
|
ceteros actiones constituit. quae lex ante legem Fu-
|
5
|
riam lata est, quo tempore in solidum obligabantur.
|
|
unde quaeritur, an post legem Furiam adhuc legis
|
|
Apuleiae beneficium supersit; et utique extra Italiam
|
|
superest. nam lex quidem Furia tantum in Italia
|
|
ualet, Apuleia uero etiam in ceteris prouinciis. sed
|
10
|
an etiam in Italia beneficium legis Apuleiae supersit,
|
|
ualde quaeritur. ad <fideiussores autem lex> Apuleia non
|
|
pertinet. itaque si creditor ab uno totum <con>secutus
|
|
fuerit, huius sol<i>us detrimentum <e>r<it>, scilicet si is, pro
|
|
quo fideiussit, soluendo non sit. sed <ut ex> supra
|
15
|
dictis apparet, is, a quo creditor totum petit, poterit
|
|
ex epistula diui Hadriani desiderare, ut pro parte in
|
|
se detur actio.
|
|
Praeterea lege Cicereia cautum
|
123.1
|
est, ut is, qui sponsores aut fidepromissores accipiat,
|
|
praedicat palam et declaret, et de qua re satis acci-
|
|
piat et quot sponsores a<u>t fidepromissores in eam
|
|
obligationem accepturus sit; et nisi praedixerit, per-
|
5
|
mittitur sponsoribus et fidepromissoribus intra diem
|
|
xxx. praeiudicium postulare, quo quaeratur, an ex ea
|
|
lege praedictum sit; et si iudicatum fuerit praedictum
|
|
non esse, liberantur. qua lege fideiussorum mentio
|
|
nulla fit; sed in usu est, etiam si fideiussores accipia-
|
10
|
mus, praedicere.
|
|
Sed beneficium legis Corneliae omnibus com-
|
124.1
|
mune est. qua lege idem pro eodem apud eundem
|
|
eodem anno uetatur in ampliorem summam obligari
|
|
creditae pecuniae quam in xx milia; et quamuis spon-
|
|
sores uel fidepromissores in amplam pecuniam, uelut
|
5
|
in sestertium c milia <se obligauerint, tamen dumtaxat
|
|
in xx milia tenentur>. pecuniam autem creditam dici-
|
|
mus non solum eam, quam credendi causa damus, sed
|
|
omnem, quam tum, cum contrahitur obligatio, cer-
|
|
tum est debitum iri, id est, <quae> sine ulla condicione
|
10
|
deducitur in obligationem; itaque et ea pecunia, quam
|
|
in diem certum dari stipulamur, eodem numero est, quia
|
|
certum est eam debitum iri, licet post tempus peta-
|
|
tur. appellatione autem pecuniae omnes res in ea
|
|
lege significantur; itaque <et> si uinum uel frumentum
|
15
|
aut si fundum uel hominem stipulemur, haec lex
|
|
obseruanda est.
|
|
Ex quibusdam tamen causis per-
|
125.1
|
mittit ea lex in infinitum satis accipere, ueluti si
|
|
dotis nomine uel eius, quod ex testamento tibi debea-
|
|
tur, aut iussu iudicis satis accipiatur. et adhuc lege
|
|
uicesima hereditatium cauetur, ut ad eas satisdationes,
|
5
|
quae ex ea lege proponuntur, lex Cornelia non per-
|
|
tineat.
|
|
In eo quoque iure par condicio est
|
126.1
|
omnium, sponsorum, fidepromissorum, fideiussorum,
|
|
quod ita obligari non possunt, ut plus debeant, quam
|
|
debet is, pro quo obligantur. at ex diuerso, ut
|
|
minus debeant, obligari possunt, sicut in adstipulato-
|
5
|
ris persona diximus; nam ut adstipulatoris, ita et
|
|
horum obligatio accessio est principalis obligationis,
|
|
nec plus in accessione esse potest quam in principali
|
|
reo.
|
|
In eo quoque par omnium causa est,
|
127.1
|
quod si qui<d> pro reo solueri<n>t, eius reciperandi causa
|
|
habe<n>t cum eo mandati iudicium; et hoc amplius
|
|
sponsores ex lege Publilia propriam habent actionem
|
|
in duplum, quae appellatur depensi.
|
5
|
Litteris obligatio fit ueluti in nominibus
|
128.1
|
transscripticiis. fit autem nomen transscripticium du-
|
|
plici modo, uel a re in personam uel a persona in
|
|
personam.
|
|
<A re in personam trans>scriptio fit,
|
129.1
|
ueluti si id, quod <tu> ex emptionis causa aut con-
|
|
ductionis aut societatis mihi debeas, id expensum tibi
|
|
tulero.
|
|
A persona in pers<o>nam transscriptio fit,
|
130.1
|
ueluti si id, quod mihi Titius debet, tibi id expen-
|
|
sum tulero, id est si Titius te <pro> se delegauerit mihi.
|
|
Alia causa est eorum nominum, quae arcaria uo-
|
131.1
|
cantur. in his enim rei, non litterarum obligatio con-
|
|
sistit, quippe non aliter ualent, quam si numerata
|
|
sit pecunia; numeratio autem pecuniae rei facit obli-
|
|
gationem. qua de causa recte dicemus arcaria nomina
|
5
|
nullam facere obligationem, sed obligationis factae
|
|
testimonium praebere.
|
|
Unde <non> proprie dicitur
|
132.1
|
arcariis nominibus etiam peregrinos obligari, quia non
|
|
ipso nomine, sed numeratione pecuniae obligantur;
|
|
quod genus obligationis iuris gentium est.
|
|
Trans-
|
133.1
|
scripticiis uero nominibus an obligentur peregrini,
|
|
merito quaeritur, quia quodam modo iuris ciuilis est
|
|
talis obligatio; quod Neruae placuit. Sabino autem
|
|
et Cassio uisum est, si a re in personam fiat nomen
|
5
|
transscripticium, etiam peregrinos obligari; si uero a
|
|
persona in personam, non obligari.
|
|
Praeterea
|
134.1
|
litterarum obligatio fieri uidetur chirografis et syn-
|
|
grafis, id est, si quis debere se aut daturum se scri-
|
|
bat, ita scilicet, si eo nomine stipulatio non fiat.
|
|
quod genus obligationis proprium peregrinorum est.
|
5
|
Consensu fiunt obligationes in emptionibus et
|
135.1
|
uenditionibus, locationibus conductionibus, societatibus,
|
|
mandatis.
|
|
Ideo autem <i>stis modis consensu dici-
|
136.1
|
mus obligationes contrahi, quod neque uerborum
|
|
neque scripturae ulla proprietas desideratur, sed suffi-
|
|
cit eos, qui negotium gerunt, consensisse. unde inter
|
|
absentes quoque talia negotia contrahuntur, ueluti per
|
5
|
epistulam aut per internuntium, cum alioquin uerbo-
|
|
rum obligatio inter absentes fieri non possit.
|
|
Item
|
137.1
|
in his contractibus alter alteri obligatur de eo, quod
|
|
alterum alteri ex bono et aequo praestare oportet,
|
|
cum alioquin in uerborum obligationibus alius stipu-
|
|
letur alius promittat et in nominibus alius expensum
|
5
|
ferendo obliget alius obligetur.
|
|
[sed absenti ex-
|
138.1
|
pensum ferri potest, etsi uerbis obligatio cum absente
|
|
contrahi non possit.]
|
|
[De em<ptione et uenditione>.]
|
|
<E>mptio <et uenditio contrahitur>, cum de pretio
|
139.1
|
conuenerit, quamuis nondum pretium numeratum sit
|
|
ac ne arra quidem data fuerit. nam quod arrae no-
|
|
mine datur, argumentum est emptionis et uenditionis
|
|
contractae.
|
5
|
Pretium autem certum esse debet.
|
140.1
|
nam alioquin si ita inter nos conuenerit, ut quanti
|
|
Titius rem aestimauerit, tanti sit empta, Labeo negauit
|
|
ullam uim hoc negotium habere; cuius opinionem
|
|
Cassius probat. Ofilius et eam emptionem et uen-
|
5
|
ditionem <esse putauit>; cuius opinionem Proculus secu-
|
|
tus est.
|
|
Item pretium in numerata pecunia con-
|
141.1
|
sistere debet. <nam> in ceteris rebus an pretium esse
|
|
possit, ueluti homo aut toga aut fundus alterius rei
|
|
<pretium esse possit>, ualde quaeritur. nostri praecepto-
|
|
res putant etiam in alia re posse consistere pretium;
|
5
|
unde illud est, quod uulgo putant per permutationem
|
|
rerum emptionem et uenditionem contrahi, eamque
|
|
speciem emptionis uenditionisque uetustissimam esse;
|
|
argumentoque utuntur Graeco poeta Homero, qui ali-
|
|
qua parte sic ait:
|
10
|
ἔνθεν ἄρ’ οἰνίζοντο καρηκομόωντες Ἀχαιοί,
|
|
ἄλλοι μὲν χαλκῷ, ἄλλοι δ’ αἴθωνι σιδήρῳ,
|
|
ἄλλοι δὲ ῥινοῖς, ἄλλοι δ’ αὐτῇσι βόεσσιν,
|
|
ἄλλοι δ’ ἀνδραπόδεσσι,
|
|
et reliqua. diuersae scholae auctores dissentiunt aliud-
|
15
|
que esse existimant permutationem rerum, aliud emp-
|
|
tionem et uenditionem; alioqu<in non posse> rem ex-
|
|
pediri permutatis rebus, quae uideatur res uenisse et
|
|
quae pretii nomine data esse, sed rursus utramque
|
|
rem uideri et uenisse et utramque pretii nomine datam
|
20
|
esse absurdum uideri. sed ait Caelius Sabinus, si rem
|
|
tibi uenalem habenti, ueluti fundum, [acceperim et]
|
|
pretii nomine hominem forte dederim, fundum quidem
|
|
uideri uenisse, hominem autem pretii nomine datum
|
|
esse, ut fundus acciperetur.
|
25
|
Locatio autem et conductio similibus regulis
|
142.1
|
constituitur; nisi enim merces certa statuta sit, non
|
|
uidetur locatio et conductio contrahi.
|
|
Unde si
|
143.1
|
alieno arbitrio merces permissa sit, uelut quanti Titius
|
|
aestimauerit, quaeritur, an locatio et conductio con-
|
|
trahatur. qua de causa si fulloni polienda curandaue,
|
|
sarcinatori sarcienda uestimenta dederim nulla statim
|
5
|
mercede constituta, postea tantum daturus, quanti inter
|
|
nos conuenerit, quaeritur, an locatio et conductio con-
|
|
trahatur.
|
|
Item si rem tibi utendam dederim et
|
144.1
|
inuicem aliam rem utendam acceperim, quaeritur, an
|
|
locatio et conductio contrahatur.
|
|
Adeo autem
|
145.1
|
emptio et uenditio et locatio et conductio familiarita-
|
|
tem aliquam inter se habere uidentur, ut in quibus-
|
|
dam causis quaeri soleat, utrum emptio et uenditio
|
|
contrahatur an locatio et conductio, ueluti si qua res
|
5
|
in perpetu<u>m locata sit. quod euenit in praediis muni-
|
|
cipum, quae ea lege locantur, ut, quamdiu [id] uecti-
|
|
gal praestetur, neque ipsi conductori neque heredi
|
|
eius praedium auferatur; sed magis placuit locationem
|
|
conductionemque esse.
|
10
|
Item si gladiatores ea
|
146.1
|
lege tibi tradiderim, ut in singulos, qui integri exie-
|
|
rint, pro sudore denarii xx mihi darentur, in eos uero
|
|
singulos, qui occisi aut debilitati fuerint, denarii mille,
|
|
quaeritur, utrum emptio et uenditio an locatio et con-
|
5
|
ductio contrahatur. et magis placuit eorum, qui in-
|
|
tegri exierint, locationem et conductionem contractam
|
|
uideri, at eorum, qui occisi aut debilitati sunt, emp-
|
|
tionem et uenditionem esse; idque ex accidentibus
|
|
apparet, tamquam sub condicione facta cuiusque
|
10
|
uenditione aut locatione. iam enim non dubitatur,
|
|
quin sub condicione res uenire aut locari possint.
|
|
Item quaeritur, si cum aurifice mihi conuenerit,
|
147.1
|
ut is ex auro suo certi ponderis certaeque formae
|
|
anulos mihi faceret et acciperet uerbi gratia dena-
|
|
rios cc, utrum emptio et uenditio an locatio et con-
|
|
ductio contrahatur. Cassius ait materiae quidem <em>p-
|
5
|
tionem uenditionemque contrahi, operarum autem
|
|
locationem et conductionem; sed plerisque placuit
|
|
emptionem et uenditionem contrahi. atqui si meum
|
|
aurum ei dedero mercede pro opera constituta, con-
|
|
uenit locationem conductionem contrahi.
|
10
|
Societatem coire solemus aut totorum bono-
|
148.1
|
rum aut unius alicuius negotii, ueluti mancipiorum
|
|
emendorum aut uendendorum.
|
|
Magna autem
|
149.1
|
quaestio fuit, an ita coiri possit societas, ut quis
|
|
maiorem partem lucretur, minorem damni praestet.
|
|
quod Quintus Mucius <contra naturam societatis esse
|
|
censuit. sed Seruius Sulpicius, cuius> etiam praeualuit
|
5
|
sententia, adeo ita coiri posse societatem existimauit,
|
|
ut dixerit illo quoque modo coiri posse, ut quis nihil
|
|
omnino damni praestet, sed lucri partem capiat, si
|
|
modo opera eius tam pretiosa uideatur, ut aequum sit
|
|
eum cum hac pactione in societatem admitti. nam et
|
10
|
ita posse coiri societatem constat, ut unus pecuniam
|
|
conferat, alter non conferat et tamen lucrum inter
|
|
eos commune sit; saepe enim opera alicuius pro pe-
|
|
cunia ualet.
|
|
Et illud certum est, si de partibus
|
150.1
|
lucri et damni nihil inter eos conuenerit, tamen aequis
|
|
ex partibus commodum ut incommodum inter eos
|
|
commune esse; sed si in altero partes expressae fue-
|
|
rint, uelut in lucro, in altero uero omissae, in eo quo-
|
5
|
que, quod omissum est, similes partes erunt.
|
|
Manet
|
151.1
|
autem societas eo usque, donec in eodem sensu per-
|
|
seuerant; at cum aliquis renuntiauerit societati, socie-
|
|
tas soluitur. sed plane si quis in hoc renuntiauerit
|
|
societati, ut obueniens aliquod lucrum solus habeat,
|
5
|
ueluti si mihi totorum bonorum socius, cum ab aliquo
|
|
heres esset relictus, in hoc renuntiauerit societati, ut
|
|
hereditatem solus lucri faciat, cogetur hoc lucrum
|
|
communicare; si quid uero aliud lucri fecerit, quod
|
|
non captauerit, ad ipsum solum pertinet. mihi uero,
|
10
|
quidquid omnino post renuntiatam societatem adquiri-
|
|
tur, soli conceditur.
|
|
Soluitur adhuc societas etiam
|
152.1
|
morte socii, quia qui societatem contrahit, certam per-
|
|
sonam sibi eligit.
|
|
Dicitur etiam kapitis deminu-
|
153.1
|
tione solui societatem, quia ciuili ratione kapitis demi-
|
|
nutio morti coaequatur; sed utique si adhuc consen-
|
|
tiant in societatem, noua uidetur incipere societas.
|
|
Item si cuius ex sociis bona publice aut pri-
|
154.1
|
uatim uenierint, soluitur societas. sed ea quidem
|
|
societas, de qua loquimur, id est, quae nudo consensu
|
|
contrahitur, iuris gentium est; itaque inter omnes
|
|
homines naturali ratione consistit.
|
5
|
Est autem
|
154a.1
|
aliud genus societatis proprium ciuium Romanor<um>.
|
|
olim enim mortuo patre familias inter suos heredes
|
|
quaedam erat legitima simul et naturalis societas quae
|
|
appell<abatur ercto non cito, id est dominio non di-
|
5
|
uiso: erct>um enim do<minium est, un>de eru<s> do-
|
|
minus dicitur: ciere a<utem> diuidere est: unde c<a>edere
|
|
et secare [et diuidere] dicimus.
|
|
Alii quoque
|
154b.1
|
qui uolebant eandem habere societatem, poterant id
|
|
consequi apud praetorem certa legis actione. in hac
|
|
autem societate fratrum ceterorumue, qui ad exemplum
|
|
fratrum suorum societatem coierint, illud proprium
|
5
|
<era>t, [unus] quod uel unus ex sociis communem seruum
|
|
manumittendo liberum faciebat et omnibus libertum
|
|
adquirebat: item unus <rem co>mmunem manc<ipando eius
|
|
faciebat, qui mancipio accipiebat>.
|
|
Mandatum consistit, siue nostra gratia man-
|
155.1
|
demus siue aliena; itaque siue ut mea negotia geras
|
|
siue ut alterius, mandauerim, contrahitur mandati ob-
|
|
ligatio, et inuicem alter alteri tenebimur in id, quod
|
|
uel me tibi uel te mihi bona fide praestare oportet.
|
5
|
Nam si tua gratia tibi mandem, superuacuum est
|
156.1
|
mandatum; quod enim tu tua gratia facturus sis, id
|
|
de tua sententia, non ex meo mandatu facere debes;
|
|
itaque si otiosam pecuniam domi tuae <te> habentem
|
|
hortatus fuerim, ut eam faenerares, quamuis iam ei
|
5
|
mutuam dederis, a quo seruare non potueris, non tamen
|
|
habebis mecum man<dati> actionem. item si hortatus
|
|
sim, ut rem aliquam emer<es>, quam<uis> non expedierit
|
|
tibi eam emisse, non tamen tibi mandati tenebor. et
|
|
adeo haec ita sunt, ut quaeratur, an mandati teneatur,
|
10
|
qui mandauit tibi, ut Titio pecuniam faenerares. Ser-
|
|
uius negauit: non magis hoc casu obligationem con-
|
|
sistere putauit, quam si generaliter alicui mandetur,
|
|
uti pecuniam suam faeneraret. <sed> sequimur Sabini
|
|
opinionem contra sentientis, q<uia> non aliter Titio
|
15
|
credidisses, quam si tibi mandatum esset.
|
|
Illud
|
157.1
|
constat, si quis de ea re mandet, quae contra bonos
|
|
mores est, non contrahi obligationem, ueluti si tibi
|
|
mandem, ut Titio furtum aut iniuriam facias.
|
|
Item si quis <quid> post mortem meam faciendum
|
158.1
|
<mihi> mandet, inutile mandatum est, quia generaliter
|
|
placuit ab heredis persona obligationem incipere non
|
|
posse.
|
|
Sed recte quoque <contractum> mandatum, si
|
159.1
|
dum adhuc integra res sit, reuocatum fuerit, euanescit.
|
|
Item si adhuc integro mandato mors alterutrius ali-
|
160.1
|
cuius interueniat, id est uel eius, qui mandarit, uel eius,
|
|
qui mandatum susceperit, soluitur mandatum; sed uti-
|
|
litatis causa receptum est, ut si mortuo eo, qui mihi
|
|
mandauerit, ignorans eum decessisse exsecutus fuero
|
5
|
mandatum, posse me agere mandati actione; alioquin
|
|
iusta et probabilis ignorantia damnum mihi [non] ad-
|
|
feret. et huic simile est, quod plerisque placuit, si
|
|
debitor meus manumisso dispensatori meo per igno-
|
|
rantiam soluerit, liberari eum, cum alioquin stricta
|
10
|
iuris ratione non posset liberari eo, quod alii sol-
|
|
uisset, quam cui soluere deberet.
|
|
Cum autem is,
|
161.1
|
cui recte mandauerim, egressus fuerit mandatum, ego
|
|
quidem eatenus cum eo habeo mandati actionem,
|
|
quatenus mea interest inplesse eum mandatum, si modo
|
|
implere potuerit; at ille mecum agere non potest. ita-
|
5
|
que si mandauerim tibi, ut uerbi gratia fundum mihi
|
|
sestertiis c emeres, tu sestertiis cl emeris, non habe-
|
|
bis mecum mandati actionem, etiamsi tanti uelis
|
|
mihi dare fundum, quanti emendum tibi mandassem;
|
|
idque maxime Sabino et Cassio placuit. quod si mino-
|
10
|
ris emeris, habebis mecum scilicet actionem, quia qui
|
|
mandat, ut c milibus emeretur, is utique mandare
|
|
intellegitur, uti minoris, si posset, emeretur.
|
|
In
|
162.1
|
summa sciendum <est, quotiens faciendum> aliquid gratis
|
|
dederim, quo nomine si mercedem statuissem, locatio
|
|
et conductio contraheretur, mandati esse actionem,
|
|
ueluti si fulloni polienda curandaue uestimenta <dede-
|
5
|
rim> aut sarcinatori sarcienda.
|
|
Expositis generibus obligationum, quae ex
|
163.1
|
contractu nascuntur, admonendi sumus adquiri nobis
|
|
non solum per nosmet ipsos, sed etiam per eas per-
|
|
sonas, quae in nostra potestate, manu mancipioue sunt.
|
|
Per liberos quoque homines et alienos seruos,
|
164.1
|
quos bona fide possidemus, adquiritur nobis; sed tan-
|
|
tum ex duabus causis, id est, si quid ex operis suis
|
|
uel ex re nostra adquirant.
|
|
Per eum quoque ser-
|
165.1
|
uum, in quo usumfructum habemus, similiter ex dua-
|
|
bus istis causis nobis adquiritur.
|
|
Sed qui nudum
|
166.1
|
ius Quiritium in seruo habet, licet dominus sit, minus
|
|
tamen iuris in ea re habere intellegitur quam usu-
|
|
fructuarius et bonae fidei possessor. nam placet ex
|
|
nulla causa ei adquiri posse, adeo ut, etsi nominatim
|
5
|
ei dari stipulatus fuerit seruus mancipioue nomine
|
|
eius acceperit, quidam existiment nihil ei adquiri.
|
|
Communem seruum pro dominica parte dominis
|
167.1
|
adquirere certum est, excepto eo, quod uni nominatim
|
|
stipulando aut mancipio accipiendo illi soli adquirit,
|
|
uelut cum ita stipuletur: titio domino meo dari
|
|
spondes? aut cum ita mancipio accipiat: hanc rem
|
5
|
ex ivre qviritivm lvcii titii domini mei esse aio,
|
|
eaqve ei empta esto hoc aere aeneaqve libra.
|
|
Illud quaeritur, an quod nomen domini adiectum
|
167a.1
|
efficit, idem faciat unius ex dominis iussum inter-
|
|
cedens. nostri praeceptores proinde ei, qui iusserit,
|
|
soli adquiri existimant, atque si nominatim ei soli
|
|
stipulatus esset seruus mancipioue quid accepisset;
|
5
|
diuersae scholae auctores proinde utrisque adquiri
|
|
putant, ac si nullius iussum interuenisset.
|
|
Tollitur autem obligatio praecipue solutione
|
168.1
|
eius, quod debeatur. unde quaeritur, si quis consen-
|
|
tiente creditore aliud pro alio soluerit, utrum ipso
|
|
iure liberetur, quod nostris praeceptoribus placuit, an
|
|
ipso iure maneat obligatus, sed aduersus petentem per
|
5
|
exceptionem doli mali defendi debeat, quod diuersae
|
|
scholae auctoribus uisum est.
|
|
Item per acceptilationem tollitur obligatio.
|
169.1
|
acceptilatio autem est ueluti imaginaria solutio. nam
|
|
quod ex uerborum obligatione tibi debeam, id si uelis mihi
|
|
remittere, poterit sic fieri, ut patiaris haec uerba me
|
|
dicere: qvod tibi ego promisi, habesne acceptvm? et
|
5
|
tu respondeas: habeo.
|
|
Quo genere, ut diximus,
|
170.1
|
tolluntur illae obligationes, quae in <uerbis consistunt>,
|
|
non etiam ceterae; consentaneum enim est uisum uerbis
|
|
factam obligationem posse aliis uerbis dissolui. sed id,
|
|
quod ex alia causa debeatur, potest in stipulationem
|
5
|
deduci et per acceptilationem dissolui.
|
|
Quamuis autem
|
171.1
|
acceptilatio ueluti imaginaria solutio sit, tamen mulier
|
|
sine tutore auctore acceptilationem facere non potest,
|
|
cum alioquin solui ei sine tutore auctore possit.
|
|
Item
|
172.1
|
quod debetur, pro parte recte soluitur; an autem
|
|
in partem acceptilatio fieri possit, quaesitum <est>.
|
|
Est et alia species imaginariae solutionis,
|
173.1
|
per aes et libram; quod et ipsum genus certis ex
|
|
causis receptum est, ueluti si quid eo nomine debea-
|
|
tur, quod per aes et libram gestum sit, siue quid
|
|
ex iudicati causa debeatur.
|
5
|
Adhibentur non
|
174.1
|
minus quam quinque testes et libripens; deinde is,
|
|
qui liberatur, ita oportet loquatur: qvod ego tibi
|
|
tot milibvs sestertiorvm ivdic<atvs vel> damnatvs
|
|
svm eo nomine me a te solvo liberoqve hoc
|
5
|
aere aeneaqve libra. hanc tibi libram primam
|
|
postremamqve expendo <secvndvm> legem pvblicam.
|
|
deinde asse percutit libram eumque dat ei, a quo
|
|
liberatur, ueluti soluendi causa.
|
|
Similiter lega-
|
175.1
|
tarius heredem eodem modo liberat de legato, quod
|
|
per damnationem relictum est, ut tamen scilicet, sicut
|
|
iudicatus condemnatum se esse significat, ita heres
|
|
<testamento> se dare damnatum esse dicat. de eo tamen
|
5
|
tantum potest heres eo modo lib<e>rari, quod pondere
|
|
numero constet, et ita, si certum sit. quidam et de
|
|
eo, quod mensura constat, idem existimant.
|
|
Praeterea nouatione tollitur obligatio ueluti si
|
176.1
|
quod tu mihi debeas, a Titio dari stipulatus sim; nam
|
|
interuentu nouae personae noua nascitur obligatio et
|
|
prima tollitur translata in posteriorem, adeo ut in<ter->
|
|
dum, licet posterior stipulatio inutilis sit, tamen prima
|
5
|
nouationis iure tollatur, ueluti si quod mihi debes, a
|
|
Titio post mortem eius uel a muliere pupilloue sine
|
|
tutoris auctoritate stipulatus fuero; quo casu rem
|
|
amitto; nam et prior debitor liberatur, et posterior
|
|
obligatio nulla e<s>t. non idem iuris est, si a seruo
|
10
|
stipulatus fuero; nam tunc <prior> proinde adhuc obli-
|
|
gatus tenetur, ac si postea a nullo stipulatus fuissem.
|
|
Sed si eadem persona sit, a qua postea stipuler,
|
177.1
|
ita demum nouatio fit, si quid in posteriore stipula-
|
|
tione noui sit, forte si condicio uel dies aut sponsor
|
|
adiciatur aut detrahatur.
|
|
Sed quod de sponsore
|
178.1
|
dixi<mus>, non constat. nam diuersae scholae auctori-
|
|
bus placuit nihil ad nouationem proficere sponsoris
|
|
adiectionem aut detractionem.
|
|
Quod autem dixi-
|
179.1
|
mus, si condicio adiciatur, nouationem fieri, sic intel-
|
|
legi oportet, ut ita dicamus factam nouationem, si
|
|
condicio extiterit; alioquin si defecerit, durat prior ob-
|
|
ligatio. sed uideamus, num is, qui eo nomine agat,
|
5
|
doli mali aut pacti conuenti exceptione possit summo-
|
|
ueri, quia uidetur inter eos id actum, ut ita ea res
|
|
peteretur, si posterioris stipulationis exstiterit con-
|
|
dicio. Seruius tamen Sulpicius existimauit statim et
|
|
pendente condicione nouationem fieri, et si defecerit
|
10
|
condicio, ex neutra causa agi posse <et> eo modo rem
|
|
perire; qui consequenter et illud respondit, si quis id,
|
|
quod sibi L. Titius deberet, a seruo fuerit stipulatus,
|
|
nouationem fieri et rem perire, quia cum seruo agi
|
|
non posset. <sed> in utroque casu alio iure utimur. nec
|
15
|
magis his casibus nouatio fit, quam si id, quod tu
|
|
mihi debeas, a peregrino, cum quo sponsus communio
|
|
non est, spondes uerbo stipulatus sim.
|
|
Tollitur adhuc obligatio litis contestatione, si
|
180.1
|
modo legitimo iudicio fuerit actum. nam tunc obli-
|
|
gatio quidem principalis dissoluitur, incipit autem
|
|
teneri reus litis contestatione. sed si condemnatus
|
|
sit, sublata litis contestatione incipit ex causa iudicati
|
5
|
teneri. et hoc <est>, quod apud ueteres scriptum est
|
|
ante litem contestatam dare debitorem oportere, post
|
|
litem contestatam condemnari oportere, post condem-
|
|
nationem iudicatum facere oportere.
|
|
Unde fit, ut
|
181.1
|
si legitimo iudicio debitum petiero, postea de eo ipso
|
|
iure agere non possim, quia inutiliter intendo dari
|
|
mihi oportere, quia litis contestatione dari oportere
|
|
desiit, aliter atque si imperio continenti iudicio ege-
|
5
|
rim; tunc enim nihilo minus obligatio durat, et ideo
|
|
ipso iure postea agere possum, sed debeo per ex-
|
|
ceptionem rei iudicatae uel in iudicium deductae sum-
|
|
moueri. quae autem legitima <sint> iudicia et quae
|
|
imperio continentia, sequenti commentario referemus.
|
10
|
Transeamus nunc ad obligationes, quae ex
|
182.1
|
delicto nascuntur, ueluti si quis furtum fecerit, bona
|
|
rapuerit, damnum dederit, iniuriam commiserit. quarum
|
|
omnium rerum uno genere consistit obligatio, cum
|
|
ex contractu obligationes in iiii genera d<i>ducantur,
|
5
|
sicut supra exposuimus.
|
|
Furtorum autem genera Ser. Sulpicius et Ma-
|
183.1
|
surius Sabinus iiii esse dixerunt, manifestum et nec
|
|
manifestum, conceptum et oblatum; Labeo duo, mani-
|
|
festum <et> nec manifestum; nam conceptum et oblatum
|
|
species potius actionis esse furto cohaerentes quam
|
5
|
genera furtorum; quod sane uerius uidetur, sicut in-
|
|
ferius apparebit.
|
|
Manifestum furtum quidam id
|
184.1
|
esse dixerunt, quod dum fit, deprehenditur. alii uero
|
|
ulterius, quod eo loco deprehenditur, ubi fit, uelut
|
|
si in oliueto oliuarum, in uineto uuarum furtum fac-
|
|
tum est, quamdiu in eo oliueto aut uineto fur sit;
|
5
|
aut si in domo furtum factum sit, quamdiu in ea
|
|
domo fur sit. alii adhuc ulterius eo usque . . . . mani-
|
|
festum furtum esse dixerunt, donec perferret eo, quo
|
|
perferre fur destinasset. alii adhuc ulterius, quando-
|
|
que eam rem fur tenens uisus fuerit; quae sententia
|
10
|
non optinuit. sed et illorum sententia, qui existima-
|
|
uerunt, donec perferret eo, quo fur destinasset, de-
|
|
prehensum furtum manifestum esse, ideo non uidetur
|
|
probari, quia magnam recipit dubitationem, utrum
|
|
unius diei an etiam plurium dierum spatio id termi-
|
15
|
nandum sit; quod eo pertinet, quia saepe in aliis
|
|
ciuitatibus surreptas res in alias ciuitates uel in alias
|
|
prouincias destinant fures perferre. ex duabus itaque
|
|
superioribus opinionibus alterutra adprobatur; magis
|
|
tamen plerique posteriorem probant.
|
20
|
Nec mani-
|
185.1
|
festum furtum quid sit, ex iis, quae diximus, intelle-
|
|
gitur. nam quod manifestum non est, id nec mani-
|
|
festum est.
|
|
Conceptum furtum dicitur, cum apud
|
186.1
|
aliquem testibus praesentibus furtiua res quaesita et
|
|
inuenta est. nam in eum propria actio constituta
|
|
est, quamuis fur non sit, quae appellatur concepti.
|
|
Oblatum furtum dicitur, cum res furtiua tibi ab
|
187.1
|
aliquo oblata sit eaque apud te concepta sit, utique
|
|
si ea mente data tibi fuerit, ut apud te potius quam
|
|
apud eum, qui dederit, conciperetur. nam tibi, apud
|
|
quem concepta est, propria aduersus eum, qui optulit,
|
5
|
quamuis fur non sit, constituta est actio, <quae> appella-
|
|
tur obl<a>ti.
|
|
Est et<iam> prohibiti furti <actio> ad-
|
188.1
|
uersus eum, qui furtum quaerere uolentem prohibuerit.
|
|
Poena manifesti furti ex lege xii tabularum
|
189.1
|
capitalis erat. nam liber uerberatus addicebatur ei,
|
|
cui furtum fecerat; utrum autem seruus efficeretur ex
|
|
addictione an adiudicati loco constitueretur, ueteres
|
|
quaerebant. in seruum aeque uerberatum animaduer-
|
5
|
tebatur. sed postea inprobata est asperitas poenae,
|
|
et tam ex serui persona quam ex liberi quadrupli
|
|
actio praetoris edicto constituta est.
|
|
Nec mani-
|
190.1
|
festi furti poena per legem <xii> tabularum dupli inro-
|
|
gatur, eamque etiam praetor conseruat.
|
|
Concepti
|
191.1
|
et oblati poena ex lege xii tabularum tripli est, ea-
|
|
que similiter a praetore seruatur.
|
|
Prohibiti actio
|
192.1
|
quadrupli est ex edicto praetoris introducta. lex autem
|
|
eo nomine nullam poenam constituit; hoc solum prae-
|
|
cipit, ut qui quaerere uelit, nudus quaerat, licio
|
|
cinctus, lancem habens; qui si quid inuenerit, iubet
|
5
|
id lex furtum manifestum esse.
|
|
Quid sit autem
|
193.1
|
licium, quaesitum est; sed uerius est consuti genus
|
|
esse, quo necessariae partes tegerentur.
|
|
Quae
|
193a.1
|
[res] lex tota ridicula est; nam qui uestitum quae-
|
|
rere prohibet, is et nudum quaerere prohibiturus
|
|
est, eo magis quod ita quaesita re et inuenta maiori
|
|
poenae subiciatur. deinde quod lancem siue ideo
|
5
|
haberi iubeat, ut manibus occupatis nihil subiciat,
|
|
siue ideo, ut quod inueneri<t>, ibi imponat, neutrum
|
|
eorum procedit, si id, quod <quae>ratur, eius magnitu-
|
|
dinis aut naturae sit, ut neque subici neque ibi <i>nponi
|
|
possit. certe non dubitatur, cuiuscumque materiae sit
|
10
|
ea lanx, satis legi fieri.
|
|
Propter hoc tamen, quod
|
194.1
|
lex ex ea causa manifestum furtum esse iubet, sunt,
|
|
qui scribunt furtum manifestum aut lege <intellegi> aut
|
|
natura: lege id ipsum, de quo loquimur, natura illud,
|
|
de quo superius exposuimus. sed uerius est natura
|
5
|
tantum manifestum furtum intellegi; neque enim lex
|
|
facere potest, ut qui manifestus fur non si<t>, mani-
|
|
festus sit, non magis quam qui omnino fur non sit,
|
|
fur sit, et qui adulter aut homicida non sit, adulter
|
|
uel homicida sit; at illud sane lex facere potest,
|
10
|
ut proinde aliquis poena teneatur, atque si furtum
|
|
uel adulterium uel homicidium admisisset, quamuis
|
|
nihil eorum admiserit.
|
|
Furtum autem fit non solum, cum quis inter-
|
195.1
|
cipiendi causa rem alienam amouet, sed generaliter,
|
|
cum quis rem alienam inuito domino contrectat.
|
|
Itaque si quis re, quae apud eum deposita sit,
|
196.1
|
utatur, furtum committit; et si quis utendam rem
|
|
acceperit eamque in alium usum transtulerit, furti ob-
|
|
ligatur, ueluti si quis argentum utendum acceperit,
|
|
quasi amicos ad cenam inuitaturus, et id peregre
|
5
|
secum tulerit, aut si quis equum gestandi gratia com-
|
|
modatum longius aliquo duxerit, quod ueteres scripse-
|
|
runt de eo, qui in aciem perduxisset.
|
|
Placuit
|
197.1
|
tamen eos, qui <re>bus commodatis aliter uterentur
|
|
quam utendas accepissent, ita furtum committere, si
|
|
intellegant id se inuito domino facere eumque, si
|
|
intellexisset, non permissurum; at si permissurum
|
5
|
credant, extra furti crimen uideri, optima sane di-
|
|
stinctione, quod furtum sine dolo malo non commit-
|
|
titur.
|
|
Sed et si credat aliquis inuito domino se
|
198.1
|
rem <con>trectare, domino autem uolente id fiat, dicitur
|
|
furtum non fieri. unde illud quaesitum [et probatum]
|
|
est: cum Titius seruum meum sollicitauerit, ut quas-
|
|
dam res mihi subriperet et ad eum perferret, <et ser-
|
5
|
uus> id ad me pertulerit, ego, dum uolo Titium in
|
|
ipso delicto deprehendere, permiserim seruo quasdam
|
|
res ad eum perferre, utrum furti an serui corrupti
|
|
iudicio teneatur Titius mihi, an neutro? responsum
|
|
neutro eum teneri, furti ideo, quod non inuito me res
|
10
|
contrectarit, serui corrupti ideo, quod deterior seruus
|
|
factus non sit.
|
|
Interdum autem etiam libe-
|
199.1
|
rorum hominum furtum fit, uelut si quis liberorum
|
|
nostrorum, qui in potestate nostra sint, siue etiam
|
|
uxor, quae in manu nostra sit, siue etiam iudicatus
|
|
uel auctoratus meus subreptus fuerit.
|
5
|
Aliquando
|
200.1
|
etiam s<u>ae rei quisque furtum committit, ueluti si
|
|
debitor rem, quam creditori pignori dedit, subtraxerit,
|
|
uel si bonae fidei possessori rem meam possidenti
|
|
subripuerim. unde placuit eum, qui seruum suum,
|
5
|
quem alius bona fide possidebat, ad se reuersum cela-
|
|
uerit, furtum committere.
|
|
Rursus ex diuerso
|
201.1
|
interdum alienas res occupare et usucapere concessum
|
|
est nec creditur furtum fieri, uelut res hereditarias,
|
|
quarum heres non est nactus possessionem, nisi ne-
|
|
cessarius heres extet; nam necessario herede extante
|
5
|
placuit nihil pro herede usucapi posse. item debitor
|
|
rem, quam fiduciae causa creditori mancipauerit aut
|
|
in iure cesserit, <secun>dum ea, quae in superiore com-
|
|
mentario rettulimus, sine furto possidere et usucapere
|
|
potest.
|
10
|
Interdum furti tenetur, qui ipse furtum
|
202.1
|
non fecerit, qualis est, cuius ope consilio furtum
|
|
factum est. in quo numero est, qui nummos tibi ex-
|
|
cussit, ut eos alius surriperet, uel opstitit tibi, ut
|
|
alius surriperet, aut oues aut boues tuas fugauit, ut
|
5
|
alius eas exciperet. et hoc ueteres scripserunt de eo,
|
|
qui panno rubro fugauit armentum; sed si quid per
|
|
lasciuiam et non data opera, ut furtum committeretur,
|
|
factum sit, uidebimus, an utilis actio dari debeat,
|
|
cum per legem Aquiliam, quae de damno lata <est>,
|
10
|
etiam culpa puniatur.
|
|
Furti autem actio ei conpetit, cuius interest
|
203.1
|
rem saluam esse, licet dominus non sit. itaque nec
|
|
domino aliter conpetit, quam si eius intersit rem non
|
|
perire.
|
|
Unde constat creditorem de pignore sub-
|
204.1
|
repto furti agere posse; adeo quidem, ut quamuis
|
|
ipse dominus [id est ipse debitor] eam rem subri-
|
|
puerit, nihilo minus creditori conpetat actio furti.
|
|
Item si fullo polienda curandaue aut sarcinator
|
205.1
|
sarcienda uestimenta mercede certa acceperit eaque
|
|
furto amiserit, ipse furti habet actionem, non domi-
|
|
nus, quia domini nihil interest ea non periisse, cum
|
|
iudicio locati a fullone aut sarcinatore suum <con>sequi
|
5
|
possit, si modo is fullo aut sarcinator rei prae-
|
|
standae sufficiat; nam si soluendo non est, tunc quia
|
|
ab eo dominus suum consequi non potest, ipsi furti
|
|
actio conpetit, quia hoc casu ipsius interest rem sal-
|
|
uam esse.
|
10
|
Quae de fullone aut sarcinatore
|
206.1
|
diximus, eadem transferemus et ad eum, cui rem com-
|
|
modauimus. nam ut illi mercedem capiendo custodiam
|
|
praestant, ita hic quoque utendi commodum per-
|
|
cipiendo similiter necesse habet custodiam praestare.
|
5
|
Sed is, apud quem res deposita est, custodiam
|
207.1
|
non praestat tantumque in eo obnoxius est, si quid
|
|
ipse dolo <malo> fecerit; qua de <causa si> res ei sub-
|
|
repta fuerit, quia restituendae eius nomine depositi
|
|
non tenetur nec ob id eius interest rem saluam esse,
|
5
|
furti [itaque] agere non potest, sed ea actio domino
|
|
conpetit.
|
|
In summa sciendum est quaesitum esse, an
|
208.1
|
impubes rem alienam amouendo furtum faciat. pleris-
|
|
que placet, quia furtum ex adfectu consistit, ita de-
|
|
mum obligari eo crimine impuberem, si proximus
|
|
pubertati sit et ob id intellegat se delinquere.
|
5
|
Qui res alienas rapit, tenetur etiam furti.
|
209.1
|
quis enim magis alienam rem inuito domino con-
|
|
trectat quam qui <ui> rapit? itaque rect<e dict>um est
|
|
eum improbum furem esse; sed propriam actionem
|
|
eius delicti nomine praetor introduxit, quae appella-
|
5
|
tur ui bonorum raptorum, et est intra annum qua-
|
|
drupli [actio], post annum simpli. quae actio utilis
|
|
est, etsi quis unam rem licet minimam rapuerit.
|
|
Damni iniuriae actio constituitur per legem
|
210.1
|
Aquiliam, cuius primo capite cautum est, <ut> si quis
|
|
hominem alienum alienamue quadrupedem, quae
|
|
pecudum numero sit, iniuria occiderit, quanti ea res
|
|
in eo anno plurimi fuerit, tantum domino dare
|
5
|
damnetur.
|
|
Iniuria autem occidere intellegitur,
|
211.1
|
cuius dolo aut culpa id acciderit, nec ulla alia lege
|
|
damnum, quod sine iniuria datur, reprehenditur; ita-
|
|
que inpunitus est, qui sine culpa et dolo malo casu
|
|
quodam damnum committit.
|
5
|
Nec solum corpus
|
212.1
|
in actione huius legis aestimatur; sed sane si seruo
|
|
occiso plus dominus capiat damni, quam pretium serui
|
|
sit, id quoque aestimatur, uelut si seruus meus ab
|
|
aliquo heres institutus, antequam iussu meo heredi-
|
5
|
tatem cerneret, occisus fuerit; non enim tantum ipsius
|
|
pretium aestimatur, sed et hereditatis amissae quan-
|
|
titas. item si ex gemellis uel ex comoedis uel ex
|
|
symphoniacis unus occisus fuerit, non solum occisi
|
|
fit aestimatio, sed eo amplius id quoque conputatur,
|
10
|
quod ceteri, qui supersunt, depretiati sunt. idem iuris
|
|
est etiam, si ex pari mularum unam uel etiam ex
|
|
quadrigis equorum unum occiderit.
|
|
Cuius autem
|
213.1
|
seruus occisus est, is liberum arbitrium habet uel
|
|
capitali crimine reum facere eum, qui occiderit, uel
|
|
hac lege damnum persequi.
|
|
Quod autem adiec-
|
214.1
|
tum est in hac lege 'quanti in eo anno plurimi ea
|
|
res fuerit', illud efficit, si clodum puta aut luscum
|
|
seruum occiderit, qui in eo anno integer fuerit, <ut
|
|
non quanti clodus aut luscus, sed quanti integer fuerit>,
|
5
|
aestimatio fiat; quo fit, ut quis plus in<ter>dum <con>se-
|
|
quatur, quam ei damnum datum est.
|
|
Capite secundo <aduersus> adstipulatorem, qui
|
215.1
|
pecuniam in fraudem stipulatoris acceptam fecerit,
|
|
quanti ea res est, tanti actio constituitur.
|
|
Qua
|
216.1
|
et ipsa parte legis damni nomine actionem introduci
|
|
manifestum est; sed id caueri non fuit necessarium,
|
|
cum actio mandati ad eam rem sufficeret; nisi quod
|
|
ea lege aduersus infitiantem in duplum agitur.
|
5
|
Capite tertio de omni cetero damno cauetur.
|
217.1
|
itaque si quis seruum uel eam quadrupedem, quae
|
|
<pecudum numero est, uulnerauerit siue eam quadru-
|
|
pedem, quae> pecudum numero non est, uelut canem,
|
|
aut feram bestiam, uelut ursum, leonem, uulnerauerit
|
5
|
uel occiderit, hoc capite actio constituitur. in ce-
|
|
teris quoque animalibus, item in omnibus rebus, quae
|
|
anima carent, damnum iniuria datum hac parte uindi-
|
|
catur. si quid enim ustum aut ruptum aut fractum
|
|
<fuerit>, actio hoc capite constituitur, quamquam
|
10
|
potuerit sola rupti appellatio in omnes istas causas
|
|
sufficere; ruptum <enim intellegitur, quod quoquo modo
|
|
corruptum> est; unde non solum usta aut rupta aut
|
|
fracta, sed etiam scissa et collisa et effusa et quoquo
|
|
modo uitiata aut perempta atque deteriora facta hoc
|
15
|
uerbo continentur.
|
|
Hoc tamen capite non quanti
|
218.1
|
in eo anno, sed quanti in diebus xxx proxumis ea
|
|
res fuerit, damnatur is, qui damnum dederit. ac ne
|
|
'plurimi' quidem uerbum adicitur; et ideo quidam
|
|
putauerunt liberum esse iudici ad id tempus ex die-
|
5
|
bus xxx aestimationem redigere, quo plurimi res
|
|
fuit, uel ad id, quo minoris fuit. sed Sabino placuit
|
|
proinde habendum ac si etiam hac parte 'plurimi'
|
|
uerbum adiectum esset; nam legis latorem conten-
|
|
tum fuisse, <quod prima parte eo uerbo usus esset>.
|
10
|
<Ceterum> etiam placuit ita demum ex ista lege
|
219.1
|
actionem esse, si quis corpore suo damnum dederit,
|
|
<ideoque> alio modo damno dato utiles actiones dantur,
|
|
uelut si quis alienum hominem aut pecudem inclu-
|
|
serit et fame necauerit, aut iumentum tam uehementer
|
5
|
egerit, ut rumperetur; item si quis alieno seruo per-
|
|
suaserit, ut in arborem ascenderet uel in puteum
|
|
descenderet, et is ascendendo aut descendendo ceci-
|
|
derit et aut mortuus fuerit aut aliqua parte corpo-
|
|
ris laesus sit. item contra si quis alienum seruum
|
10
|
de ponte aut ripa in flumen proiecerit et is suffo-
|
|
catus fuerit, hic quoque corpore suo damnum
|
|
dedisse eo, quod proiecerit, non difficiliter intellegi
|
|
potest.
|
|
Iniuria autem committitur non solum, cum
|
220.1
|
quis pugno puta aut fuste percussus uel etiam uer-
|
|
beratus erit, sed etiam si cui conuicium factum fuerit,
|
|
siue quis bona alicuius quasi debitoris sciens eum
|
|
nihil sibi debere proscripserit siue quis ad infamiam
|
5
|
alicuius libellum aut carmen scripserit siue quis ma-
|
|
trem familias aut praetextatum adsectatus fuerit et
|
|
denique aliis pluribus modis.
|
|
Pati autem in-
|
221.1
|
iuriam uidemur non solum per nosmet ipsos, sed
|
|
etiam per liberos nostros, quos in potestate habe-
|
|
mus, item per uxores nostras, quamuis in manu
|
|
nostra <non> sint; itaque si ueluti filiae meae, quae
|
5
|
Titio nupta est, iniuriam feceris, non solum filiae no-
|
|
mine tecum agi iniuriarum potest, uerum etiam meo
|
|
quoque et Titii nomine.
|
|
Seruo autem ipsi
|
222.1
|
quidem nulla iniuria intellegitur fieri, sed domino
|
|
per eum fieri uidetur; non tamen iisdem modis, qui-
|
|
bus etiam per liberos nostros uel uxores iniuriam pati
|
|
uidemur, sed ita, cum quid atrocius commissum fuerit,
|
5
|
quod aperte in <con>tumeliam domini fieri uidetur,
|
|
ueluti si quis alienum seruum uerberauerit, et in hunc
|
|
casum formula proponitur; at si qui<s> seruo conuicium
|
|
fecerit uel pugno eum percusserit, non proponitur
|
|
ulla formula nec temere petenti datur.
|
10
|
Poena autem iniuriarum ex lege xii tabu-
|
223.1
|
larum propter membrum quidem ruptum talio erat;
|
|
propter os uero fractum aut conlisum trecentorum
|
|
assium poena erat, si libero os fractum erat; at si
|
|
seruo, cl; propter ceteras uero iniurias xxv assium
|
5
|
poena erat constituta. et uidebantur illis temporibus
|
|
in magna paupertate satis idoneae istae pecuniae
|
|
poenae esse.
|
|
Sed nunc alio iure utimur. per-
|
224.1
|
mittitur enim nobis a praetore ipsis iniuriam aesti-
|
|
mare, et iudex uel tanti condemnat, quanti nos aesti-
|
|
mauerimus, uel minoris, pro<ut> illi uisum fuerit; sed
|
|
cum atrocem iniuriam praetor aestimare soleat, si
|
5
|
simul constituerit, quantae pecuniae eo nomine fieri
|
|
debeat uadimonium, hac ipsa quantitate taxamus for-
|
|
mulam, et iudex, qui possit uel minoris damnare, ple-
|
|
rumque tamen propter ipsius praetoris auctoritatem
|
|
non audet minuere condemnationem.
|
10
|
Atrox autem
|
225.1
|
iniuria aestimatur uel ex facto, uelut si quis ab aliquo
|
|
uulneratus aut uerberatus fustibusue caesus fuerit; uel
|
|
ex loco, uelut si cui in theatro aut in foro iniuria
|
|
facta sit; uel ex persona, uelut si magistratus iniuriam
|
5
|
passus fuerit, uel senatori ab humili persona facta
|
|
sit iniuria.
|
|