| COMMENTARIVS TERTIVS | |
| <Intestatorum hereditates ex lege xii tabularum | 3.1.1 |
| primum ad suos heredes pertinent>. | |
| <Sui autem here- | 2.1 |
| des existimantur liberi, qui in potestate morientis fue- | |
| runt, ueluti filius filiaue, nepos neptisue ex filio, prone- | |
| pos proneptisue ex nepote filio nato prognatus prognataue. | |
| nec interest, utrum naturales sint liberi an adoptiui. | 5 |
| ita demum tamen nepos neptisue et pronepos proneptisue | |
| suorum heredum numero sunt, si praecedens persona | |
| desierit in potestate parentis esse, siue morte id acci- | |
| derit siue alia ratione, ueluti emancipatione; nam si | |
| per id tempus, quo quis moriatur, filius in potestate | 10 |
| eius sit, nepos ex eo suus heres esse non potest. idem | |
| et in ceteris deinceps liberorum personis dictum intellege- | |
| mus>. | |
| <Vxor quoque, quae in manu eius, qui mori- | 3.1 |
| tur, est, ei sua heres est, quia filiae loco est. item | |
| nurus, quae in filii manu est, nam et haec neptis loco | |
| est. sed ita demum erit sua heres, si filius, cuius in | |
| manu fuerit, cum pater moritur, in potestate eius non | 5 |
| sit. idemque dicemus et de ea, quae in nepotis manu | |
| matrimonii causa sit, quia proneptis loco est>. | |
| <Postumi | 4.1 |
| quoque, qui si uiuo parente nati essent, in potestate | |
| eius futuri forent, sui heredes sunt>. | |
| <Idem iuris est | 5.1 |
| de his, quorum nomine ex lege Aelia Sentia uel ex sena- | |
| tus consulto post> mortem patris causa probatur: nam | |
| et hi uiuo patre causa probata in potestate eius futuri | |
| essent. | 5 |
| Quod etiam de eo filio, qui ex prima se- | 6.1 |
| cundaue mancipatione post mortem patris manu- | |
| mittitur, intellegemus. | |
| Igitur cum filius filiaue et | 7.1 |
| ex altero filio nepotes neptesue extant, pariter ad | |
| hereditatem uocantur; nec qui gradu proximior est, | |
| ulteriorem excludit. aequum enim uidebatur nepotes | |
| neptesue in patris sui locum portionemque succedere. | 5 |
| pari ratione et si nepos neptisue sit ex filio et ex | |
| nepote pronepos <pro>neptisue, simul omnes uocantur ad | |
| hereditatem. | |
| Et quia placebat nepotes neptesue, | 8.1 |
| item pronepotes proneptesue in parentis sui locum | |
| succedere, conueniens esse uisum est non in capita, | |
| sed <in> stirpes hereditatem diuidi, ita ut filius par- | |
| tem dimidiam hereditatis ferat et ex altero filio duo | 5 |
| pluresue nepotes alteram dimidiam, item si ex duobus | |
| filiis nepotes extent et ex altero filio unus forte uel | |
| duo, ex altero tres aut quattuor, ad unum aut ad | |
| duos dimidia pars pertineat et ad tres aut quattuor | |
| altera dimidia. | 10 |
| Si nullus sit suorum heredum, tunc hereditas | 9.1 |
| pertinet ex eadem lege xii tabularum ad adgnatos. | |
| Vocantur autem adgnati, qui legitima cognatione | 10.1 |
| iuncti sunt. legitima autem cognatio est ea, quae p<er> | |
| u<i>rilis sexus persona<s coniungitur. itaque eodem p>atre | |
| nati fratres agna<ti si>b<i sunt, qui etiam consanguinei> | |
| uocantur, nec requiritur, an etiam matrem eandem | 5 |
| habuerint. item patruus fratris filio et inuicem is illi | |
| agnatus est. eodem numero sunt fratres patrueles inter | |
| se, id est qui ex duobus fratribus progenerati sunt, | |
| quos plerique et<iam> consobrinos uocant; qua ratione | |
| scilicet etiam ad plures gradus agnationis peruenire | 10 |
| poterimus. | |
| Non tamen omnibus simul agnatis dat | 11.1 |
| lex xii tabularum hereditatem, sed his, qui tum, cum | |
| certum est aliquem intestatum decessisse, proximo | |
| gradu sunt. | |
| Nec in eo iure successio est. ideoque | 12.1 |
| si agnatus proximus hereditatem omiserit uel, ante- | |
| quam adierit, decesserit, sequentibus nihil iuris ex lege | |
| competit. | |
| Ideo autem non mortis tempore quis | 13.1 |
| <proxi>mus fuerit, requirimus, sed eo tempore, quo | |
| certum fuerit aliquem intestatum decessisse, quia si | |
| quis <testamento fa>cto decesserit, melius esse uisum est | |
| tunc . . . . requiri proximum, cum certum esse coepe- | 5 |
| rit neminem ex eo testamento fore heredem. | |
| Quod | 14.1 |
| ad feminas tamen attinet, in hoc iure aliud in ipsa- | |
| rum hereditatibus capiendis placuit, aliud in cetero- | |
| rum [bonis] ab his capiendis. nam feminarum <here- | |
| dita>tes proinde ad nos agnationis iure redeunt atque | 5 |
| masculorum, nostrae uero hereditates ad feminas ultra | |
| consanguineorum gradum non pertinent. itaque soror | |
| fratri sororiue legitima heres est, amita uero et fratris | |
| filia legitima heres esse <non potest; sororis autem nobis | |
| loco est> etiam mater aut nouerca, quae per in manum | 10 |
| conuentionem apud patrem nostrum iura filiae nancta | |
| est. | |
| Si ei, qui defunctus erit, si<t> frater et alterius | 15.1 |
| fratris filius, sicut ex superioribus intellegitur, frater | |
| prior est, quia gradu praecedit. sed alia facta est | |
| iuris interpretatio inter suos heredes. | |
| Quod si de- | 16.1 |
| functi nullus frater extet, <sed> sint liberi fratrum, ad | |
| omnes quidem hereditas pertinet; sed quaesitum est, | |
| si dispari forte numero sint nati, <uel>ut ex uno unus | |
| uel duo, ex altero tres uel quattuor, utrum in stirpes | 5 |
| diuidenda sit hereditas, sicut inter suos heredes iuris | |
| est, an potius in capita. iam dudum tamen placuit | |
| in capita diuidendam esse hereditatem. itaque quot- | |
| quot erunt ab utraque parte personae, in tot portiones | |
| hereditas diuidetur, ita ut singuli singulas portiones | 10 |
| ferant. | |
| Si nullus agnatus sit, eadem le<x> xii tabularum | 17.1 |
| gentiles ad hereditatem uocat. qui sint autem gen- | |
| tiles, primo commentario rettulimus; et cum illic ad- | |
| monuerimus totum gentilic<i>um ius in desuetudinem | |
| abisse, superuacuum est hoc quoque loco de eadem re | 5 |
| <iterum> curiosius tractare. | |
| Hactenus lege xii tabularum finitae sunt in- | 18.1 |
| testatorum hereditates. quod ius quemadmodum stric- | |
| tum fuerit, palam est intellegere. | |
| Statim enim | 19.1 |
| emancipati liberi nullum ius in hereditatem parentis | |
| ex ea lege habent, cum desierint sui heredes esse. | |
| <I>dem iuris est, si ideo liberi non sint in potestate | 20.1 |
| patris, quia sint cum eo ciuitate Romana donati nec | |
| ab imperatore in potestatem redacti fuerint. | |
| Item | 21.1 |
| agnati kapite deminuti non admittuntur ex ea lege ad | |
| hereditatem, quia nomen agnationis capitis deminutione | |
| perimitur. | |
| Item proximo agnato non adeunte here- | 22.1 |
| ditatem nihilo magis sequens iure legitimo admittitur. | |
| Item feminae agnatae, quaecumque consanguineo- | 23.1 |
| rum gradum excedunt, nihil iuris ex lege habent. | |
| Similiter non admittuntur cognati, qui per femi- | 24.1 |
| nini sexus personas necessitudine iunguntur, adeo qui- | |
| dem, ut nec inter matrem et filium filiamue ultro | |
| citroque hereditatis capiendae ius conpetat, praeter- | |
| quam si per in manum conuentionem consanguinitatis | 5 |
| iura inter eos constiterint. | |
| Sed hae iuris iniquitates edicto praetoris emen- | 25.1 |
| datae sunt. | |
| Nam eos omnes, qui legitimo iure | 26.1 |
| deficiuntur, uocat ad hereditatem, proinde ac si in | |
| potestate parentis mortis tempore fuissent, siue soli | |
| sint, siue etiam sui heredes, id est qui in potestate | |
| patris fuerunt, concurrant. | 5 |
| Ad<g>natos autem capite | 27.1 |
| deminutos non secundo gradu post suos heredes uocat, | |
| id est, non eo gradu uocat, quo per legem uocaren- | |
| tur, si kapite minuti non essent, sed tertio proximi- | |
| tatis nomine. licet enim capitis deminutione ius legi- | 5 |
| timum perdiderint, certe cognationis iura retinent. | |
| itaque si quis alius sit, qui integrum ius agnationis | |
| habebit, is potior erit, etiamsi longiore gradu fuerit. | |
| Idem iuris est, ut quidam putant, in eius agnati | 28.1 |
| persona, qui proximo agnato omittente hereditatem | |
| nihilo magis iure legitimo admittitur; sed sunt, qui | |
| putant hunc eodem gradu a praetore uocari, quo etiam | |
| per legem agnatis hereditas datur. | 5 |
| Feminae certe | 29.1 |
| agnatae, quae consanguineorum gradum excedunt, tertio | |
| gradu uocantur, id est, si neque suus heres neque | |
| agnatus <u>llus erit. | |
| Eodem gradu uocantur etiam | 30.1 |
| eae personae, quae per feminini sexus personas copu- | |
| latae sunt. | |
| Liberi quoque, qui in adoptiua familia | 31.1 |
| sunt, ad naturalium parentum hereditatem hoc eodem | |
| gradu uocantur. | |
| Quos autem praetor uocat ad hereditatem, hi | 32.1 |
| heredes ipso quidem iure non fiunt: nam praetor | |
| heredes facere non p<otest; per legem enim tantum uel | |
| similem iuris co>n<stitutionem> h<eredes fi>unt, uelut per | |
| senatus consultum et constitutionem principalem: sed | 5 |
| <cum eis praetor dat bonorum possessionem>, loco here- | |
| dum <con>stituuntur. | |
| A<dhuc autem etia>m alios conplures gradus p<rae- | 33.1 |
| tor facit in bonorum possessionibus dandis>, d<um i>d | |
| ag<it>, n<e quis sine succ>es<sore moriatur>. de quibus in | |
| his commentariis consul<to non agimus, quia> hoc ius | |
| t<o>tum propriis commentariis <exsecuti sumus>. | 5 |
| <Hoc> | 33a.1 |
| solum admonuisse sufficit, * * * | |
| * * * | |
| * * * <per> in man<um conuen>tio- | |
| nem iura consanguin<itatis> nacta * * * | 5 |
| * * * | |
| <Aliquando tamen neque emendandi neque im- | 34.1 |
| pugnandi ueteris iuris, sed> mag<is confirmandi gratia | |
| pollicetur bonorum possessionem. nam illis quoque>, qui | |
| rec<te facto testamento heredes instituti sunt>, dat se<cun- | |
| dum tabulas bonorum possessionem: item ab in>testa<to> | 5 |
| heredes suos et agn<ato>s ad bonorum possessionem | |
| uocat. quibus casibus beneficium eius in eo solo ui- | |
| detur aliquam utilitatem habere, ut is, qui ita bono- | |
| rum possessionem petit, interdicto, cuius principium | |
| est qvorvm bonorvm, uti possit, cuius interdicti quae | 10 |
| sit utilitas, suo loco proponemus; alioquin remota quo- | |
| que bonorum possessione ad eos hereditas pertinet | |
| iure ciuili. | |
| Ceterum saepe quibusdam ita datur bonorum | 35.1 |
| possessio, ut is, cui data sit, <non> optineat hereditatem; | |
| quae bonorum possessio dicitur sine re. | |
| Nam si | 36.1 |
| uerbi gratia iure facto testamento heres inst<i>tutus cre- | |
| uerit hereditatem, sed bonorum possessionem secun- | |
| dum tabulas testamenti petere noluerit, contentus eo, | |
| quod iure ciuili heres sit, nihilo minus ii, qui nullo | 5 |
| facto testamento ad intestati bona uocantur, possunt | |
| petere bonorum possessionem; sed sine re ad eos [here- | |
| ditas] pertinet, cum testamento scriptus heres euin- | |
| cere hereditatem possit. | |
| Idem iuris est, si inte- | 37.1 |
| stato aliquo mortuo suus heres nolu<e>r<it> petere <bono- | |
| rum> possessionem, <c>ontentus l<egitimo iure. nam> et | |
| agnato competit quidem bonorum possessio, sed sine | |
| re, quia euinci hereditas a suo herede potest. et | 5 |
| illud conuenien<ter dice>tur: si ad agnatum iure ciuili | |
| pertinet hereditas et is adierit hereditatem, sed bono- | |
| rum possessionem petere noluerit, et si quis ex proxi- | |
| mis cognatis petierit, sine re habebit bonorum pos- | |
| sessionem propter eandem rationem. | 10 |
| Sunt et alii | 38.1 |
| quidam similes casus, quorum aliquos superiore com- | |
| mentario tradidimus. | |
| Nunc de libertorum bonis uideamus. | 39.1 |
| Olim | 40.1 |
| itaque licebat liberto patronum suum <im>pune testa- | |
| mento praeterire. nam ita demum lex xii tabularum | |
| ad hereditatem liberti uocabat patr<on>um, si intestatus | |
| mortuus esset libertus nullo suo herede <re>licto. itaque | 5 |
| intestato quoque mortuo liberto, si is suum heredem | |
| reliquerat, nihil in bonis eius patrono iuris erat; et si | |
| quidem ex naturalibus liberis aliquem suum heredem | |
| reliquisset, nulla uidebatur esse querella; si uero uel | |
| adoptiuus filius filiaue uel uxor, quae in manu esset, | 10 |
| <suus uel> sua heres esse<t>, aperte ini<qu>um erat nihil | |
| iuris patrono superesse. | |
| Qua de causa postea prae- | 41.1 |
| toris edicto haec iuris iniquitas emendata est. siue | |
| enim faciat testamentum libertus, iubetur ita testari, | |
| ut patrono suo partem dimidiam bonorum suorum | |
| relinquat, et si aut nihil aut minus quam partem | 5 |
| dimidiam reliquerit, datur patrono contra tabulas testa- | |
| menti partis dimidiae bonorum possessio; si uero in- | |
| testatus moriatur suo herede relicto adoptiuo filio <uel> | |
| uxore, quae in manu ipsius esset, uel nuru, quae in | |
| manu filii eius fuerit, datur aeque patrono aduersus | 10 |
| hos suos heredes partis dimidiae bonorum possessio. | |
| prosunt autem liberto ad excludendum patronum na- | |
| turales liberi, non solum quos in potestate mortis | |
| tempore habet, sed etiam emancipati et in adoptionem | |
| dati, si modo aliqua ex parte heredes scripti <sint aut | 15 |
| praeteriti con>tra tabulas testamenti bonorum possessio- | |
| nem ex edicto petierint; nam exheredati nullo modo | |
| repellunt patronum. | |
| Postea lege Papia aucta sunt | 42.1 |
| iura patronorum, quod ad locupletiores libertos per- | |
| tinet. cautum est enim ea lege, ut ex bonis eius, qui | |
| sestertium <centum> mili<bus amplius> patrimonium rel<i- | |
| que>rit et pauciores quam tres liberos habebit, siue is | 5 |
| testamento facto siue intestato mortuus erit, uirilis | |
| pars patrono debeatur; itaque cum unum filium unamue | |
| filiam heredem reliquerit libertus, proinde pars dimi- | |
| dia patrono debetur, ac si sine ullo filio filiaue more- | |
| retur; cum uero duos duasue heredes reliquerit, tertia | 10 |
| pars debetur; si tres reli<n>quat, repellitur patronus. | |
| In bonis libertinarum nullam iniuriam antiquo iure | 43.1 |
| patiebantur patroni. cum enim hae in pat<ro>norum | |
| legitima tutela essent, non aliter scilicet testamentum | |
| facere poterant quam patrono auctore; itaque siue | |
| auctor ad testamentum faciendum factus e<rat, aut de | 5 |
| se queri debebat, quod he>r<es a liberta> relictus <non erat, | |
| aut ipsum ex testamento, si heres ab ea reli>ctus erat, | |
| <seque>batur hereditas. si uero auctor ei fa<ctu>s non | |
| erat et intestata liberta moriebat<ur>, ad <eundem, quia | |
| suos heredes femina habere non potest, hereditas per>ti- | 10 |
| nebat: nec enim ullus olim <alius iure ciuili heres erat, | |
| qui> posset patronum a bonis lib<ertae intestatae re>pel- | |
| lere. | |
| Sed postea lex Papia cum quattuor libero- | 44.1 |
| rum iure libertinas tutela patronorum liberaret et eo | |
| modo concederet eis etiam sine tutoris auctoritate <testa- | |
| mentum facere, prospexit>, ut pro numero liberor<um, | |
| quos liberta mortis tempo>re habuerit, uirilis pars patrono | 5 |
| debeatur; ergo ex bonis eius, quae * * * | |
| * * * | |
| * * * <heredit>as ad patronum pertinet. | |
| Quae diximus de patrono, eadem intellegemus | 45.1 |
| et de filio patroni, item de ne<po>te <e>x filio <et de> pro- | |
| nepo<te ex nepote fil>io nato pro<gn>ato. | |
| Filia uero | 46.1 |
| patroni et <neptis> ex filio et pronep<tis ex> nepote filio | |
| nat<o> progna<ta> ol<im> quide<m habebant idem ius, quod | |
| l>ege xii tabularum patrono datum est; praetor <autem | |
| non nisi uirilis> sex<us> patronorum liber<os uocat; filia | 5 |
| uero ut contra tabulas> testamenti liberti <aut> ab in- | |
| testato contra filium adoptiuum uel uxorem nurumue, | |
| quae in manu fuerit, bonorum possessionem petat, | |
| trium liberorum iure lege Papia consequitur; aliter hoc | |
| ius non habet. | 10 |
| Sed ut ex bonis libertae testatae | 47.1 |
| quattuor liberos habentis uirilis pars ei debeatur, ne | |
| liberorum quidem iure consequitur, ut quidam putant; | |
| sed tamen intestata liberta mortua uerba legis Papiae | |
| faciunt, ut ei uirilis pars debeatur; si uero testamento | 5 |
| facto mortua sit liberta, tale ius ei datur, quale datum | |
| est contra tabulas testamenti liberti, id est, quale et | |
| uirili<s> sexus patronorum liberi contra tabulas testa- | |
| menti liberti habent, quamuis parum diligenter ea pars | |
| legis scripta sit. | 10 |
| Ex <h>is apparet e<x>traneos here- | 48.1 |
| des patronorum longe remotos <ess>e ab om<n>i eo iure, | |
| quod uel in <in>testatorum bonis uel <cont>ra tabulas | |
| testamenti patrono competit. | |
| Patronae olim ante legem Papiam hoc solum | 49.1 |
| ius habebant in bonis libertorum, quod etiam patronis | |
| <e>x lege xii tabularum datum est. nec enim ut contra | |
| tabulas te<sta>menti ingrati liberti uel ab intestato con- | |
| tra filium adoptiuum uel uxorem nurumue bonorum | 5 |
| possessionem partis dimidiae peterent, praetor similiter | |
| ut de patrono liberisque eius curabat. | |
| Sed lex | 50.1 |
| Papia duobus liberis honora<t>ae ingenuae patronae, | |
| libertinae tribus eadem fere iura dedit, quae ex edicto | |
| praetoris patroni habent; trium uero liberorum iure | |
| honoratae ingenuae patronae ea iura dedit, quae per | 5 |
| eandem legem patrono data sunt; libertinae autem | |
| patronae non idem iuris praestitit. | |
| Quod autem | 51.1 |
| ad libertinarum bona pertinet, si quidem intestatae | |
| decesserint, nihil noui patronae liberis honoratae lex | |
| Papia praestat; itaque si neque ipsa patrona neque | |
| liberta kapite deminuta sit, ex lege xii tabularum ad | 5 |
| eam hereditas pertinet, et excluduntur libertae liberi; | |
| quod iuris est, etiam si liberis honorata non sit pa- | |
| trona; numquam enim, sicut supra diximus, feminae | |
| suum heredem habere possunt. si uero uel huius uel | |
| illius kapitis deminutio interueniat, rursus liberi libertae | 10 |
| excludunt patronam, quia legitimo iure kapitis demi- | |
| nutione <p>erempto euenit, ut liberi libertae cognationis | |
| iure potiores habeantur. | |
| Cum autem testamento | 52.1 |
| facto moritur liberta, ea quidem patrona, quae liberis | |
| <h>onorata non est, nihil iuris habet contra libertae | |
| testamentum; ei uero, quae liberis honorata sit, hoc | |
| ius tribuitur per legem Papiam, quod habet ex edicto | 5 |
| patronus contra tabulas liberti. | |
| Eadem lex patronae filio liberis honorato . . . | 53.1 |
| patroni iura dedit; sed in huius persona etiam unius | |
| filii filiaeue ius sufficit. | |
| Hactenus omnia iura quasi per indicem teti- | 54.1 |
| gisse satis est. alioquin diligentior interpretatio pro- | |
| priis commentariis exposita est. | |
| Sequitur, ut de bonis Latinorum libertinorum | 55.1 |
| dispiciamus. | |
| Quae pars iuris ut manifestior fiat, | 56.1 |
| admonendi sumus, id quod alio loco diximus, eos, qui | |
| nunc Latini Iuniani dicuntur, olim ex iure Quiritium | |
| seruos fuisse, sed auxilio praetoris in libertatis forma | |
| seruari solitos; unde etiam res eorum peculii iure ad | 5 |
| patronos pertinere solita est. postea uero per legem | |
| Iuniam eos omnes, quos praetor in libertate tuebatur, | |
| liberos esse coepisse et appellatos esse Latinos Iunia- | |
| nos: Latinos ideo, quia lex eos liberos proinde esse | |
| uoluit, atque si essent ciues Romani ingenui, qui ex | 10 |
| urbe Roma in Latinas colonias deducti Latini colo- | |
| niarii esse coeperunt; Iunianos ideo, quia per legem | |
| Iuniam liberi facti sunt, etiamsi non essent ciues Ro- | |
| mani. legis itaque Iuniae lator cum intellegeret futu- | |
| rum, ut ea fictione res Latinorum defunctorum ad pa- | 15 |
| tronos pertinere desinerent, quia scilicet neque ut serui | |
| decederent, ut possent iure peculii res eorum ad pa- | |
| tronos pertinere, neque liberti Latini hominis bona | |
| possent manumissionis iure ad patronos pertinere, | |
| necessarium existimauit, ne beneficium istis datum in | 20 |
| iniuriam patronorum conuerteretur, cauere [uoluit], | |
| ut bona eorum proinde ad manumissores pertinerent, | |
| ac si lex lata non esset. itaque iure quodam modo | |
| peculii bona Latinorum ad manumissores ea lege per- | |
| tinent. | 25 |
| Unde accidit, ut longe differant ea iura, | 57.1 |
| quae in bonis Latinorum ex lege Iunia constituta sunt, | |
| ab his, quae in hereditate ciuium Romanorum liber- | |
| torum obseruantur. | |
| Nam ciuis Romani liberti | 58.1 |
| hereditas ad extraneos heredes patroni nullo modo | |
| pertinet; ad filium autem patroni nepotesque ex filio | |
| et pronepotes ex nepote <filio nato> prognatos omni | |
| modo pertinet, etiamsi <a> parente fuerint exheredati; | 5 |
| Latinorum autem bona tamquam peculia seruorum | |
| etiam ad extraneos heredes pertinent et ad liberos | |
| manu<missoris> exheredatos non pertinent. | |
| Item | 59.1 |
| ciuis Romani liberti hereditas ad duos pluresue pa- | |
| tronos aequaliter pertinet, licet dispar in eo seruo do- | |
| minium habuerint; bona uero Latinorum pro ea parte | |
| pertinent, pro qua parte quisque eorum dominus fueri<t>. | 5 |
| Item in hereditate ciuis Romani liberti patronus | 60.1 |
| alterius patroni filium excludit, et filius patroni alte- | |
| rius patroni nepotem repellit; bona autem Latinorum | |
| et ad ipsum patronum et ad <a>lterius patroni heredem | |
| simul pertinent, pro qua parte ad ipsum manumisso- | 5 |
| rem pertinerent. | |
| Item si unius patroni tres forte | 61.1 |
| liberi sunt et alterius unus, hereditas ciuis Romani | |
| liberti in capita diuiditur, id est tres fratres tres por- | |
| tiones ferunt et unus quartam; bona uero Latinorum | |
| pro ea parte ad successores pertinent, pro qua parte | 5 |
| ad ipsum manumissorem pertinerent. | |
| Item si | 62.1 |
| alter ex [is] patronis suam partem in hereditate ciuis | |
| Romani liberti spernat uel ante moriatur, quam cernat, | |
| tota hereditas ad alterum pertinet; bona autem Latini | |
| pro parte deficientis patroni caduca fiunt et ad po- | 5 |
| pulum pertinent. | |
| Postea Lupo et Largo consulibus senatus cen- | 63.1 |
| suit, ut bona Latinorum primum ad eum pertinerent, | |
| qui eos liberasset; deinde ad liberos eorum non nomi- | |
| natim exheredatos, uti quisque proximus esset; tunc | |
| antiquo iure ad heredes eorum, qui liberassent, per- | 5 |
| tinerent. | |
| Quo senatus consulto quidam <id> actum | 64.1 |
| esse putant, ut in bonis Latinorum eodem iure uta- | |
| mur, quo utimur in hereditate ciuium Romanorum | |
| libertinorum. idque maxime Pegaso placuit; quae | |
| sententia aperte falsa est. nam ciuis Romani liberti | 5 |
| hereditas numquam ad extraneos patroni heredes per- | |
| tinet; bona autem Latinorum etiam ex hoc ipso se- | |
| natus consulto non obstantibus liberis manumissoris | |
| etiam ad extraneos heredes pertine<n>t. item in here- | |
| ditate ciuis Romani liberti liberis manumissoris nulla | 10 |
| exheredatio nocet, in bonis Latinorum nocere nomi- | |
| natim factam exheredationem ipso senatus consulto | |
| significatur. uerius est ergo hoc solum eo senatus | |
| consulto actum esse, ut manumissoris liberi, qui nomi- | |
| natim exheredati non sint, praeferantur extraneis here- | 15 |
| dibus. | |
| Itaque emancipatus filius patroni praeteri- | 65.1 |
| tus, quamuis contra tabulas testamenti parenti<s> sui | |
| bonorum possessionem non petierit, tam<en> extraneis | |
| heredibus in bonis Latinorum poti<or> habetur. | |
| Item | 66.1 |
| filia ceterique sui heredes licet iure ciuili inter ceteros | |
| exheredati sint et ab omni hereditate patris sui sum- | |
| moueantur, tamen in bonis Latinorum, nisi nominatim | |
| a parente fuerint exheredati, potiores erunt extraneis | 5 |
| heredibus. | |
| Item ad liberos, qui ab hereditate pa- | 67.1 |
| rentis se abstinuerunt, <nihilo minus tamen b>ona Lati- | |
| norum pertinent; <scilicet quia> exheredati nullo modo | |
| dici possunt, non magis quam qui testamento silentio | |
| praeteriti sunt. | 5 |
| Ex <h>is omnibus satis illud appa- | 68.1 |
| ret, si is, qui Latinum fecerit, * * * | |
| * * * | |
| * * * | |
| Item illud quoque constare uidetur, si | 69.1 |
| solos liberos ex disparibus partibus patron<us> * * * | |
| * * * | |
| * * * tant, ad eos pertinere, quia | |
| nullo interueniente extraneo herede senatus consulto | 5 |
| locus non est. | |
| Sed si cum liberis suis etiam ex- | 70.1 |
| traneum heredem patronus reliquerit, Caelius Sabinus | |
| ait tota bona pro uirilibus partibus ad liberos de- | |
| functi pertinere, quia cum extraneus heres interuenit, | |
| non habet lex Iunia locum, sed senatus consultum; | 5 |
| Iauolenus autem ait tantum eam partem ex senatus | |
| consulto liberos patroni pro uirilibus partibus habitu- | |
| ros esse, quam extranei heredes ante senatus consul- | |
| tum lege Iunia habituri essent, reliquas uero partes | |
| pro hereditariis partibus ad eos pertinere. | 10 |
| Item | 71.1 |
| quaeritur, an hoc senatus consultum ad eos patroni | |
| liberos pertineat, qui ex filia nepteue procreantur, id | |
| est, ut nepos meus ex filia potior sit in bonis Latini | |
| mei quam extraneus heres; item <an> ad maternos La- | 5 |
| tinos hoc senatus consultum pertineat, quaeritur, id | |
| est, ut in bonis Latini materni potior sit patronae | |
| filius quam heres extraneus matris. Cassio placuit | |
| utroque casu locum esse senatus consulto; sed huius | |
| sententiam plerique inprobant, quia senatus de his | 10 |
| liberis patronorum nihil sentiat, qui aliam familiam | |
| sequerentur; idque ex eo adparere, quod nominatim | |
| exheredatos summoueat; nam uidetur de his sentire, | |
| qui exheredari a parente solent, si heredes non insti- | |
| tuantur; neque autem matri filium filiamue neque | 15 |
| auo materno n<e>potem neptemue, si eum eamue here- | |
| dem non instituat, exheredare necesse est, siue de iure | |
| ciuili quaeramus siue de edicto praetoris, quo prae- | |
| teritis liberis contra tabulas testamenti bonorum pos- | |
| sessio promittitur. | 20 |
| Aliquando tamen ciuis Romanus libertus tam- | 72.1 |
| quam Latinus moritur, uelut si Latinus saluo iure | |
| patroni ab imperatore ius Quiritium consecutus fuerit. | |
| nam, ut diuus Traianus constituit, si Latinus inuito uel | |
| ignorante patrono ius Quiritium ab imperatore con- | 5 |
| secutus sit, [quibus casibus], dum uiuit iste libertus, | |
| ceteris ciuibus Romanis libertis similis est et iustos | |
| liberos procreat, moritur autem Latini iure, nec ei | |
| liberi eius heredes <es>se possunt; et in hoc tantum | |
| habet testamenti factionem, ut patronum heredem in- | 10 |
| stituat eique, si heres esse noluerit, alium substituere | |
| possit. | |
| Et quia hac constitutione uidebatur effec- | 73.1 |
| tum, ut ne umquam isti homines tamquam ciues Ro- | |
| mani morerentur, quamuis eo iure postea usi essent, | |
| quo uel ex lege Aelia Sentia uel ex senatus consulto | |
| ciues Romani essent, diuus Hadrianus iniquitate rei | 5 |
| motus auctor fuit senatus consulti faciundi, ut qui | |
| ignorante uel recusante patrono ab imperatore ius | |
| Quiritium consecuti essent, si eo iure postea usi essent, | |
| quo ex lege Aelia Sentia uel ex senatus consulto, si | |
| Latini mansissent, ciuitatem Romanam consequeren- | 10 |
| tur, proinde ipsi haberentur, ac si lege Aelia Sentia | |
| uel senatus consulto ad ciuitatem Romanam per- | |
| uenissent. | |
| Eorum autem, quos lex Aelia Sentia dediti- | 74.1 |
| ciorum numero facit, bona modo quasi ciuium Roma- | |
| norum libertorum modo quasi Latinorum ad patro- | |
| nos pertinent. | |
| Nam eorum bona, qui si <i>n aliquo | 75.1 |
| uitio non essent, manumissi ciues Romani futuri essent, | |
| quasi ciuium Romanorum patronis eadem lege tribuun- | |
| tur. non tamen hi habent etiam testamenti factio- | |
| nem. nam id plerisque placuit, nec inmerito. nam | 5 |
| incredibile uidebatur pessimae condicionis hominibus | |
| uoluisse legis latorem testamenti faciundi ius conce- | |
| dere. | |
| Eorum uero bona, qui si non in aliquo | 76.1 |
| uitio essent, manumissi futuri Latini essent, proinde | |
| tribuuntur patronis, ac si Latini decessissent. nec me | |
| praeterit non satis in ea re legis latorem uoluntatem | |
| suam uerbis expre<ssi>sse. | 5 |
| Videamus autem et de <e>a successione, quae | 77.1 |
| nobis ex emptione bonorum competit. | |
| Bona autem | 78.1 |
| ueneunt aut uiuorum aut mortuorum: uiuorum, uelut | |
| eorum, qui fraudationis causa latitant nec absentes | |
| defenduntur; item eorum, qui ex lege Iulia bonis ce- | |
| dunt; item iudicatorum post tempus, quod eis partim | 5 |
| lege xii tabularum, partim edicto praetoris ad expe- | |
| diendam pecuniam tribuitur. mortuorum bona ueneunt | |
| uelut eorum, quibus certum est neque heredes neque | |
| bonorum possessores neque ullum alium iustum suc- | |
| cessorem existere. | 10 |
| <Et> si quidem uiui bona uene- | 79.1 |
| ant, iubet ea praetor per dies continuos xxx possideri | |
| et proscribi, si uero mortui, per dies xv; postea | |
| iubet conuenire creditores et ex eo numero magistrum | |
| creari, id est eum, per quem bona ueneant. itaque | 5 |
| si uiui bona ueneant, in diebus <x legem bonorum> u<en- | |
| dundorum> fieri iubet, si mortui, in dimidio. <die>bus | |
| tandem uiui bona xxx, mortui uero xx emptori ad- | |
| dici iubet. quare autem tardius uiuentium bonorum | |
| uenditionem compleri iubet, illa ratio est, quia de | 10 |
| uiuis curandum erat, ne facile bonorum uenditiones | |
| paterentur. | |
| Neque autem bonorum possessorum | 80.1 |
| neque bonorum emptorum <res> pleno iure fiunt, sed | |
| in bonis efficiunt<ur; ex iure Quiritium> autem ita | |
| demum adquiruntur, si usuceperunt. interdum qui- | |
| dem bonorum emptoribus n<e u>sus quidem capio con- | 5 |
| tingit, uelut si pereos . . . . . . . bonorum emptor | |
| * * * | |
| Item quae debi<ta sunt ei, cuius fuerunt bona>, aut | 81.1 |
| ipse debuit, neque bonorum possessor ne<que> bon<or>um | |
| emptor ipso iure debet <aut ipsis debentur, et i>d<eo> de | |
| omnibus rebus <utilibus actionibus et agunt et conueniun- | |
| tur, quas> in sequenti commentario proponemus. | 5 |
| Sunt autem etiam alterius generis successiones, | 82.1 |
| quae neque lege xii tabularum neque praetoris edicto, | |
| sed eo iure, <quod tacito> consensu receptum est, intro- | |
| ductae sunt. | |
| Etenim cum pater familias se in adop- | 83.1 |
| tionem de<dit> mulierue in manum conuenit, omnes eius | |
| res incorporales et corporales, quaeque ei debitae sunt, | |
| patri adoptiuo coemptionatoriue adquiruntur exceptis | |
| his, quae per capitis deminutionem pereunt, quales | 5 |
| sunt ususfructus, operarum obligatio <libertorum>, quae | |
| per iusiurandum contracta est, et <lites contestatae> legi- | |
| timo iudici<o>. | |
| Ex diuerso quod is debu<it, qui se | 84.1 |
| in> adoptionem dedit quaeue in manum conue<nit, non> | |
| transit ad coemptionatorem aut ad patrem adoptiuum, | |
| nisi si hereditarium aes alienum f<uerit; de eo> enim, | |
| quia ipse pater adoptiuus aut coemptionator heres fit, | 5 |
| directo tenetur iure, i<s uero, qui> se adoptandum dedit, | |
| quaeue in manum conuenit, desinit esse heres; de | |
| eo uero, quod proprio nomine eae personae debuerint, | |
| licet neque pater adoptiuus teneatur neque coemptio- | |
| nator <et ne> ipse quidem, qui se in adoptionem ded<it, | 10 |
| uel ipsa>, quae in manum conuenit, maneat obligatus ob- | |
| ligata<ue>, quia scilicet per capitis diminutionem libere- | |
| tur, tamen in eum eamue utilis actio datur rescissa | |
| capitis deminutione, et, si aduersus hanc actionem non | |
| defendantur, quae bona eorum futura fuissent, si se | 15 |
| alieno iuri non subiecissent, uniuersa uendere credito- | |
| ribus praetor permittit. | |
| <Item si> legitimam h<ereditatem heres, antequam | 85.1 |
| cer>nat aut pro herede gerat, alii in iure cedat, plen<o> | |
| iure fit ille heres, cui cessa est hereditas, <proinde ac | |
| si ipse per> legem ad hereditatem uocaretur; quod si | |
| postea quam heres extiterit, cesserit, adhuc heres manet | 5 |
| et ob id creditoribus ipse tenebitur; sed res corpo- | |
| rales transferet, proinde ac si singulas in iure cessisset, | |
| debita uero pereunt, eoque modo debitores hereditarii | |
| lucrum faciunt. | |
| Idem iuris est, si testamento | 86.1 |
| scriptus heres, postea quam heres extiterit, in iure | |
| cesserit hereditatem; ante aditam uero hereditatem ce- | |
| dendo nihil agit. | |
| Suus autem et necessarius heres | 87.1 |
| an aliquid agant in iure cedendo, quaeritur. nostri | |
| praeceptores nihil eos agere existimant; diuersae scho- | |
| lae auctores idem eos agere putant, quod ceteri post | |
| aditam hereditatem; nihil enim interest, utrum ali- | 5 |
| quis cernendo aut pro herede gerendo heres fiat an | |
| iuris necessitate hereditati adstringatur. | |
| <Nunc transeamus> ad obligationes, quarum summa | 88.1 |
| diuisio in duas species diducitur: omnis enim obligatio | |
| uel ex contractu nascitur uel ex delicto. | |
| Et prius uideamus de his, quae ex contractu | 89.1 |
| nascuntur. harum autem quattuor genera sunt: aut | |
| enim re <con>trahitur obligatio aut uerbis aut litteris | |
| aut consensu. | |
| Re contrahitur obligatio uelut mutui datione; | 90.1 |
| <mutui autem datio> proprie in his fere rebus contingit, | |
| quae res pondere, numero, mensura consta<nt>, qualis | |
| est pecunia numerata, uinum, oleum, frumentum, aes, | |
| argentum, aurum; quas res aut numerando aut me- | 5 |
| tiendo aut pendendo in hoc damus, ut accipientium | |
| fiant et quandoque nobis non eaedem, sed aliae eius- | |
| dem naturae reddantur. unde etiam mutuum appella- | |
| tum est, quia quod ita <ti>bi a me datum est, ex meo | |
| tuum fit. | 10 |
| Is quoque, qui non debitum accepit ab | 91.1 |
| eo, qui per errorem soluit, re obligatur; nam proinde | |
| ei condici potest si paret evm dare oportere, ac | |
| si mutuum accepisset. unde quidam putant pupillum | |
| aut mulierem, cui sine tutoris auctoritate non debi- | 5 |
| tum per errorem datum est, non teneri condictione, | |
| non magis quam mutui datione. sed haec species | |
| obligationis non uidetur ex contractu consistere, quia | |
| is, qui soluendi animo dat, magis distrahere uult ne- | |
| gotium quam contrahere. | 10 |
| Verbis obligatio fit ex interrogatione et re- | 92.1 |
| sponsione, uelut dari spondes? spondeo, dabis? | |
| dabo, promittis? promitto, fidepromittis? fide- | |
| promitto, fideivbes? fideivbeo, facies? faciam. | |
| Sed haec quidem uerborum obligatio dari spon- | 93.1 |
| des? spondeo propria ciuium Romanorum est; cete- | |
| rae uero iuris gentium sunt, itaque inter omnes ho- | |
| mines, siue ciues Romanos siue peregrinos, ualent. et | |
| quamuis ad Graecam uocem expressae fuerint, uelut | 5 |
| hoc modo δώσεις; δώσω· ὁμολογεῖς; ὁμολογῶ· πίστει | |
| κελεύεις; πίστει κελεύω· ποιήσεις; ποιήσω, etiam hae | |
| tamen inter ciues Romanos ualent, si modo Graeci | |
| sermonis intellectum habeant; et e contrario quamuis | |
| Latine enuntientur, tamen etiam inter peregrinos ualent, | 10 |
| si modo Latini sermonis intellectum habeant. at illa | |
| uerborum obligatio dari spondes? spondeo adeo | |
| propria ciuium Romanorum est, ut ne quidem in Grae- | |
| cum sermonem per interpretationem proprie transferri | |
| possit, quamuis dicatur a Graeca uoce figurata esse. | 15 |
| Unde dicitur uno casu hoc uerbo peregrinum quo- | 94.1 |
| que obligari posse, uelut si imperator noster principem | |
| alicuius peregrini populi de pace ita interroget: pacem | |
| fvtvram spondes? uel ipse eodem modo interrogetur. | |
| quod nimium subtiliter dictum est, quia si quid ad- | 5 |
| uersus pactionem fiat, non ex stipulatu agitur, sed iure | |
| belli res uindicatur. | |
| Illud dubitari potest, si quis | 95.1 |
| * * * | |
| * * * si debitor mulieris iussu eius, dum * * * | 95a.1 |
| doti dicat quod debet. alius autem obliga<ri eo> | |
| modo non potest. et ideo si quis ali<us pro mu- | |
| liere dotem uiro promittat, com>muni iure obliga * * *. | |
| Item uno loquente <et sine interrogatione alii pro- | 96.1 |
| mittente contrahitur obligatio, si libertus patrono aut | |
| donum aut munus aut operas se daturum esse iurauit, | |
| et>si haec sola causa est, ex qua iureiurando contra- | |
| hitur obligatio. sane ex alia nulla causa iureiurando | 5 |
| homines obligantur, utique cum quaeritur de iure | |
| Romanorum. nam apud peregrinos quid iuris sit, sin- | |
| gularum ciuitatium iura requirentes aliud intellegere | |
| poterimus * * *. | |
| Si id, quod dari stipulamur, tale sit, ut dari | 97.1 |
| non possit, inutilis est stipulatio, uelut si quis homi- | |
| nem liberum, quem seruum esse credebat, aut mor- | |
| tuum, quem uiuum esse credebat, aut locum sacrum | |
| uel religiosum, quem putabat humani iuris esse, dari | 5 |
| <stipuletur>. | |
| <Item si quis rem, quae in rerum natura | 97a.1 |
| esse non potest, uelut hippocentaurum>, stipuletur, aeque | |
| inutilis est stipulatio. | |
| Item si quis sub ea con- | 98.1 |
| dicione stipuletur, quae existere non potest, uelut 'si | |
| digito caelum tetigerit', inutilis est stipulatio. sed | |
| legatum sub inpossibili condicione relictum nostri | |
| praeceptores proinde deberi putant, ac si sine condi- | 5 |
| cione relictum esset; diuersae scholae auctores nihilo | |
| minus legatum inutile existimant quam stipulationem. | |
| et sane uix idonea diuersitatis ratio reddi potest. | |
| Praeterea inutilis est stipulatio, si quis ignorans | 99.1 |
| rem suam esse dari sibi eam stipuletur; quip<pe> quod | |
| alicuius est, id ei dari non potest. | |
| Denique in- | 100.1 |
| utilis est talis stipulatio, si quis ita dari stipuletur: | |
| post mortem meam dari spondes? uel ita: <post | |
| mortem tvam dari spondes? ualet autem, si quis ita dari | |
| stipuletur: cvm moriar, dari spondes? uel ita>: cvm | 5 |
| morieris, dari spondes? id est, ut in nouissimum | |
| uitae tempus stipulatoris aut promissoris obligatio con- | |
| feratur: nam inelegans esse uisum est ab heredis per- | |
| sona incipere obligationem. rursum ita stipulari non | |
| possumus: pridie qvam moriar, aut pridie qvam | 10 |
| morieris, dari spondes? quia non potest aliter in- | |
| tellegi 'pridie quam aliquis morietur', quam si mors | |
| secuta sit; rursus morte secuta in praeteritum reduci- | |
| tur stipulatio et quodam modo talis est: heredi meo | |
| dari spondes? quae sane inutilis est. | 15 |
| Quaecum- | 101.1 |
| que de morte diximus, eadem et de capitis diminu- | |
| tione dicta intellegemus. | |
| Adhuc inutilis est stipu- | 102.1 |
| latio, si quis ad id, quod interrogatus erit, non | |
| responderit, uelut si sestertia x a te dari stipuler, et | |
| tu nummum sesterti<um> v milia promittas, aut si ego | |
| pure stipuler, tu sub condicione promittas. | 5 |
| Prae- | 103.1 |
| terea inutilis est stipulatio, si ei dari stipulemur, cuius | |
| iuri subiecti non sumus. unde illud quaesitum est, si | |
| quis sibi et ei, cuius iuri subiectus non est, dari stipu- | |
| letur, in quantum ualeat stipulatio. nostri praecepto- | 5 |
| res putant in uniuersum ualere et proinde ei soli, qui | |
| stipulatus sit, solidum deberi, atque si extranei nomen | |
| non adiecisset. sed diuersae scholae auctores dimi- | |
| dium ei deberi existimant; pro altera uero parte in- | |
| utilem esse stipulationem. | 10 |
| Alia causa est, | 103a.1 |
| * * * dari spondes * * * solidum de- | |
| beri et me sol * * * etiam * * * | |
| <Praeterea> inutilis est stipulatio, si ab eo stipuler, | 104.1 |
| qui iuri meo subiectus est, item si is a me stipuletur. | |
| seruus quidem et qui in mancipio est et <fi>l<ia familia>s | |
| et quae in manu est, non solum ipsi, cuius iuri sub- | |
| iecti subiectaeue sunt, obligari non possunt, sed ne | 5 |
| alii quidem ulli. | |
| Mutum neque stipulari neque | 105.1 |
| promittere posse palam est. idem etiam in surdo re- | |
| ceptum est; quia et is, qui stipulatur, uerba promit- | |
| tentis, et qui promittit, uerba stipulantis exaudire | |
| debet. | 5 |
| Furiosus nullum negotium gere<re> potest, | 106.1 |
| quia non intellegit, quid agat. | |
| Pupillus omne | 107.1 |
| negotium recte gerit, ut tamen, sicubi tutoris | |
| auctoritas necessaria sit, adhibeatur, uelut si ipse ob- | |
| ligetur; nam alium sibi obligare etiam sine tutoris | |
| auctoritate potest. | 5 |
| Idem iuris est in feminis, quae | 108.1 |
| in tutela sunt. | |
| Sed quod diximus de pupillo, | 109.1 |
| utique de eo uerum est, qui iam aliquem intellectum | |
| habet; nam infans et qui infanti proximus est non | |
| multum a furioso differt, quia huius aetatis pupilli | |
| nullum intellectum habent. sed in his pupillis prop- | 5 |
| ter utilitatem benignior iuris interpretatio facta est. | |
| Possumus tamen ad id, quod stipulamur, | 110.1 |
| alium adhibere, qui idem stipuletur, quem uulgo ad- | |
| stipulatorem uocamus. | |
| Et huic proinde actio | 111.1 |
| conpetit proindeque ei recte soluitur ac nobis; sed | |
| quidquid consecutus erit, mandati iudicio nobis resti- | |
| tuere cogetur. | |
| Ceterum potest etiam aliis uerbis | 112.1 |
| uti adstipulator, quam quibus nos usi sumus. itaque | |
| si uerbi gratia ego ita stipulatus sim: dari spondes? | |
| ille sic adstipulari potest: idem fide tva promittis? | |
| uel: idem fide ivbes? uel contra. | 5 |
| Item minus | 113.1 |
| adstipulari potest, plus non potest. itaque si ego se- | |
| stertia x stipulatus sim, ille sestertia v stipulari potest; | |
| contra uero plus non potest. item si ego pure stipu- | |
| latus sim, ille sub condicione stipulari potest; contra | 5 |
| uero non potest. non solum autem in quantitate, sed | |
| etiam in tempore minus et plus intellegitur; plus est | |
| enim statim aliquid dare, minus est post tempus dare. | |
| In hoc autem iure quaedam singulari iure obser- | 114.1 |
| uantur. nam adstipulatoris heres non habet actionem. | |
| item seruus adstipulando nihil agit, qui ex ceteris | |
| omnibus causis stipulatione domino adquirit. idem de | |
| eo, qui in mancipio est, magis placuit; nam et is | 5 |
| serui loco est. is autem, qui in potestate patris est, | |
| agit aliquid, sed parenti non adquirit, quamuis ex | |
| omnibus ceteris causis stipulando ei adquirat; ac ne | |
| ipsi quidem aliter ac<tio> conpetit, quam si sine kapitis | |
| diminutione exierit de potestate parentis, ueluti morte | 10 |
| eius aut quod ipse flamen Dialis inauguratus est. | |
| eadem de filia familias et quae in manu est, dicta | |
| intellegemus. | |
| Pro eo quoque, qui promittit, solent alii obli- | 115.1 |
| gari, quorum alios sponsores, alios fidepromissores, | |
| alios fideiussores appellamus. | |
| Sponsor ita inter- | 116.1 |
| rogatur: idem dari spondes? fidepromissor <ita>: idem | |
| fidepromittis? fideiussor ita: idem fide tva esse | |
| ivbes? uidebimus de his autem, quo nomine possint | |
| proprie adpellari, qui ita interrogantur: idem dabis? | 5 |
| idem promittis? idem facies? | |
| Sponsores qui- | 117.1 |
| dem et fidepromissores et fideiussores saepe solemus | |
| accipere, dum curamus, ut diligentius nobis cautum | |
| sit; adstipulatorem uero fere tunc solum adhibemus, | |
| cum ita stipulamur, ut aliquid post mortem nostram | 5 |
| detur; <quia enim ut ita nobis detur> stipulando nihil | |
| agimus, adhibetur adstipulator, ut is post mortem | |
| nostram agat; qui si quid fuerit consecutus, de r<esti- | |
| tue>ndo eo mandati iudicio heredi meo tenetur. | |
| Sponsoris u<ero> et fidepromissoris similis con- | 118.1 |
| dicio <est>, fideiussoris ualde dissimilis. | |
| Nam illi | 119.1 |
| quidem nullis obligationibus accedere possunt nisi uer- | |
| borum, quamuis interdum ipse, qui promiserit, non | |
| fuerit obligatus, uelut si <mulier> aut pupillus sine tu- | |
| toris auctoritate aut quilibet post mortem suam dari | 5 |
| promiserit. at illud quaeritur, si seruus aut peregri- | |
| nus spoponderit, an pro eo sponsor aut fidepromissor | |
| obligetur. | |
| Fideiussor uero omnibus obligationi- | 119a.1 |
| bus, id est siue re siue uerbis siue litteris siue con- | |
| sens<u> contractae fuerint obligationes, adici potest. at | |
| ne illud quidem interest, utrum ciuilis an naturalis | |
| obligatio sit, cui adiciatur; adeo quidem, ut pro seruo | 5 |
| quoque obligetur, siue extraneus sit, qui a seruo fide- | |
| iussorem accipi<at>, siue ipse dominus in id, quod sibi | |
| debeatur. | |
| Praeterea sponsoris et fidepromissoris | 120.1 |
| heres non tenetur, nisi si de peregrino fidepromissore | |
| quaeramus et alio iure ciuitas eius utatur; fideiussoris | |
| autem etiam heres tenetur. | |
| Item sponsor et fide- | 121.1 |
| promissor <per> legem Furiam biennio liberantur, et | |
| quotquot erunt numero eo tempore, quo pecunia peti | |
| potest, in tot partes diducetur inter eos obligatio, et | |
| singuli <in> uiriles partes uocabuntur; fideiussores uero | 5 |
| perpetuo tenentur, et quotquot erunt numero, singuli | |
| in solidum obligantur. itaque liberum est creditori, | |
| a quo ue<lit, so>lidum petere. sed nunc ex epistula | |
| diui Hadri<ani compe>ll<itur> creditor a singulis, qui modo | |
| soluendo sint, par<tes> pete<re>. eo igitur distat haec | 10 |
| epistula a lege Furia, quod si quis ex sponsoribus | |
| aut fidepromissoribus soluendo non sit, hoc onus <ad | |
| ceteros non pertinet, si uero ex fideiussoribus>, ad cete- | |
| ros quoque pertinet. | |
| Sed cum lex Furia tan- | 121a.1 |
| tum in Italia locum habeat, euenit, ut in cete<ris> pro- | |
| uinciis sponsores quoque et fidepromissores proinde | |
| ac fideiussores in perpetuum teneantur et singuli in | |
| solid<um> obligentur, nisi ex epistula diui Hadriani hi | 5 |
| quoque adiuuen<tur> in parte. | |
| Praeterea inter | 122.1 |
| sponsores et fidepromissores lex Apuleia quandam | |
| societatem introduxit. nam si quis horum plus sua | |
| portione soluerit, de eo, quod amplius dederit, aduersus | |
| ceteros actiones constituit. quae lex ante legem Fu- | 5 |
| riam lata est, quo tempore in solidum obligabantur. | |
| unde quaeritur, an post legem Furiam adhuc legis | |
| Apuleiae beneficium supersit; et utique extra Italiam | |
| superest. nam lex quidem Furia tantum in Italia | |
| ualet, Apuleia uero etiam in ceteris prouinciis. sed | 10 |
| an etiam in Italia beneficium legis Apuleiae supersit, | |
| ualde quaeritur. ad <fideiussores autem lex> Apuleia non | |
| pertinet. itaque si creditor ab uno totum <con>secutus | |
| fuerit, huius sol<i>us detrimentum <e>r<it>, scilicet si is, pro | |
| quo fideiussit, soluendo non sit. sed <ut ex> supra | 15 |
| dictis apparet, is, a quo creditor totum petit, poterit | |
| ex epistula diui Hadriani desiderare, ut pro parte in | |
| se detur actio. | |
| Praeterea lege Cicereia cautum | 123.1 |
| est, ut is, qui sponsores aut fidepromissores accipiat, | |
| praedicat palam et declaret, et de qua re satis acci- | |
| piat et quot sponsores a<u>t fidepromissores in eam | |
| obligationem accepturus sit; et nisi praedixerit, per- | 5 |
| mittitur sponsoribus et fidepromissoribus intra diem | |
| xxx. praeiudicium postulare, quo quaeratur, an ex ea | |
| lege praedictum sit; et si iudicatum fuerit praedictum | |
| non esse, liberantur. qua lege fideiussorum mentio | |
| nulla fit; sed in usu est, etiam si fideiussores accipia- | 10 |
| mus, praedicere. | |
| Sed beneficium legis Corneliae omnibus com- | 124.1 |
| mune est. qua lege idem pro eodem apud eundem | |
| eodem anno uetatur in ampliorem summam obligari | |
| creditae pecuniae quam in xx milia; et quamuis spon- | |
| sores uel fidepromissores in amplam pecuniam, uelut | 5 |
| in sestertium c milia <se obligauerint, tamen dumtaxat | |
| in xx milia tenentur>. pecuniam autem creditam dici- | |
| mus non solum eam, quam credendi causa damus, sed | |
| omnem, quam tum, cum contrahitur obligatio, cer- | |
| tum est debitum iri, id est, <quae> sine ulla condicione | 10 |
| deducitur in obligationem; itaque et ea pecunia, quam | |
| in diem certum dari stipulamur, eodem numero est, quia | |
| certum est eam debitum iri, licet post tempus peta- | |
| tur. appellatione autem pecuniae omnes res in ea | |
| lege significantur; itaque <et> si uinum uel frumentum | 15 |
| aut si fundum uel hominem stipulemur, haec lex | |
| obseruanda est. | |
| Ex quibusdam tamen causis per- | 125.1 |
| mittit ea lex in infinitum satis accipere, ueluti si | |
| dotis nomine uel eius, quod ex testamento tibi debea- | |
| tur, aut iussu iudicis satis accipiatur. et adhuc lege | |
| uicesima hereditatium cauetur, ut ad eas satisdationes, | 5 |
| quae ex ea lege proponuntur, lex Cornelia non per- | |
| tineat. | |
| In eo quoque iure par condicio est | 126.1 |
| omnium, sponsorum, fidepromissorum, fideiussorum, | |
| quod ita obligari non possunt, ut plus debeant, quam | |
| debet is, pro quo obligantur. at ex diuerso, ut | |
| minus debeant, obligari possunt, sicut in adstipulato- | 5 |
| ris persona diximus; nam ut adstipulatoris, ita et | |
| horum obligatio accessio est principalis obligationis, | |
| nec plus in accessione esse potest quam in principali | |
| reo. | |
| In eo quoque par omnium causa est, | 127.1 |
| quod si qui<d> pro reo solueri<n>t, eius reciperandi causa | |
| habe<n>t cum eo mandati iudicium; et hoc amplius | |
| sponsores ex lege Publilia propriam habent actionem | |
| in duplum, quae appellatur depensi. | 5 |
| Litteris obligatio fit ueluti in nominibus | 128.1 |
| transscripticiis. fit autem nomen transscripticium du- | |
| plici modo, uel a re in personam uel a persona in | |
| personam. | |
| <A re in personam trans>scriptio fit, | 129.1 |
| ueluti si id, quod <tu> ex emptionis causa aut con- | |
| ductionis aut societatis mihi debeas, id expensum tibi | |
| tulero. | |
| A persona in pers<o>nam transscriptio fit, | 130.1 |
| ueluti si id, quod mihi Titius debet, tibi id expen- | |
| sum tulero, id est si Titius te <pro> se delegauerit mihi. | |
| Alia causa est eorum nominum, quae arcaria uo- | 131.1 |
| cantur. in his enim rei, non litterarum obligatio con- | |
| sistit, quippe non aliter ualent, quam si numerata | |
| sit pecunia; numeratio autem pecuniae rei facit obli- | |
| gationem. qua de causa recte dicemus arcaria nomina | 5 |
| nullam facere obligationem, sed obligationis factae | |
| testimonium praebere. | |
| Unde <non> proprie dicitur | 132.1 |
| arcariis nominibus etiam peregrinos obligari, quia non | |
| ipso nomine, sed numeratione pecuniae obligantur; | |
| quod genus obligationis iuris gentium est. | |
| Trans- | 133.1 |
| scripticiis uero nominibus an obligentur peregrini, | |
| merito quaeritur, quia quodam modo iuris ciuilis est | |
| talis obligatio; quod Neruae placuit. Sabino autem | |
| et Cassio uisum est, si a re in personam fiat nomen | 5 |
| transscripticium, etiam peregrinos obligari; si uero a | |
| persona in personam, non obligari. | |
| Praeterea | 134.1 |
| litterarum obligatio fieri uidetur chirografis et syn- | |
| grafis, id est, si quis debere se aut daturum se scri- | |
| bat, ita scilicet, si eo nomine stipulatio non fiat. | |
| quod genus obligationis proprium peregrinorum est. | 5 |
| Consensu fiunt obligationes in emptionibus et | 135.1 |
| uenditionibus, locationibus conductionibus, societatibus, | |
| mandatis. | |
| Ideo autem <i>stis modis consensu dici- | 136.1 |
| mus obligationes contrahi, quod neque uerborum | |
| neque scripturae ulla proprietas desideratur, sed suffi- | |
| cit eos, qui negotium gerunt, consensisse. unde inter | |
| absentes quoque talia negotia contrahuntur, ueluti per | 5 |
| epistulam aut per internuntium, cum alioquin uerbo- | |
| rum obligatio inter absentes fieri non possit. | |
| Item | 137.1 |
| in his contractibus alter alteri obligatur de eo, quod | |
| alterum alteri ex bono et aequo praestare oportet, | |
| cum alioquin in uerborum obligationibus alius stipu- | |
| letur alius promittat et in nominibus alius expensum | 5 |
| ferendo obliget alius obligetur. | |
| [sed absenti ex- | 138.1 |
| pensum ferri potest, etsi uerbis obligatio cum absente | |
| contrahi non possit.] | |
| [De em<ptione et uenditione>.] | |
| <E>mptio <et uenditio contrahitur>, cum de pretio | 139.1 |
| conuenerit, quamuis nondum pretium numeratum sit | |
| ac ne arra quidem data fuerit. nam quod arrae no- | |
| mine datur, argumentum est emptionis et uenditionis | |
| contractae. | 5 |
| Pretium autem certum esse debet. | 140.1 |
| nam alioquin si ita inter nos conuenerit, ut quanti | |
| Titius rem aestimauerit, tanti sit empta, Labeo negauit | |
| ullam uim hoc negotium habere; cuius opinionem | |
| Cassius probat. Ofilius et eam emptionem et uen- | 5 |
| ditionem <esse putauit>; cuius opinionem Proculus secu- | |
| tus est. | |
| Item pretium in numerata pecunia con- | 141.1 |
| sistere debet. <nam> in ceteris rebus an pretium esse | |
| possit, ueluti homo aut toga aut fundus alterius rei | |
| <pretium esse possit>, ualde quaeritur. nostri praecepto- | |
| res putant etiam in alia re posse consistere pretium; | 5 |
| unde illud est, quod uulgo putant per permutationem | |
| rerum emptionem et uenditionem contrahi, eamque | |
| speciem emptionis uenditionisque uetustissimam esse; | |
| argumentoque utuntur Graeco poeta Homero, qui ali- | |
| qua parte sic ait: | 10 |
| ἔνθεν ἄρ’ οἰνίζοντο καρηκομόωντες Ἀχαιοί, | |
| ἄλλοι μὲν χαλκῷ, ἄλλοι δ’ αἴθωνι σιδήρῳ, | |
| ἄλλοι δὲ ῥινοῖς, ἄλλοι δ’ αὐτῇσι βόεσσιν, | |
| ἄλλοι δ’ ἀνδραπόδεσσι, | |
| et reliqua. diuersae scholae auctores dissentiunt aliud- | 15 |
| que esse existimant permutationem rerum, aliud emp- | |
| tionem et uenditionem; alioqu<in non posse> rem ex- | |
| pediri permutatis rebus, quae uideatur res uenisse et | |
| quae pretii nomine data esse, sed rursus utramque | |
| rem uideri et uenisse et utramque pretii nomine datam | 20 |
| esse absurdum uideri. sed ait Caelius Sabinus, si rem | |
| tibi uenalem habenti, ueluti fundum, [acceperim et] | |
| pretii nomine hominem forte dederim, fundum quidem | |
| uideri uenisse, hominem autem pretii nomine datum | |
| esse, ut fundus acciperetur. | 25 |
| Locatio autem et conductio similibus regulis | 142.1 |
| constituitur; nisi enim merces certa statuta sit, non | |
| uidetur locatio et conductio contrahi. | |
| Unde si | 143.1 |
| alieno arbitrio merces permissa sit, uelut quanti Titius | |
| aestimauerit, quaeritur, an locatio et conductio con- | |
| trahatur. qua de causa si fulloni polienda curandaue, | |
| sarcinatori sarcienda uestimenta dederim nulla statim | 5 |
| mercede constituta, postea tantum daturus, quanti inter | |
| nos conuenerit, quaeritur, an locatio et conductio con- | |
| trahatur. | |
| Item si rem tibi utendam dederim et | 144.1 |
| inuicem aliam rem utendam acceperim, quaeritur, an | |
| locatio et conductio contrahatur. | |
| Adeo autem | 145.1 |
| emptio et uenditio et locatio et conductio familiarita- | |
| tem aliquam inter se habere uidentur, ut in quibus- | |
| dam causis quaeri soleat, utrum emptio et uenditio | |
| contrahatur an locatio et conductio, ueluti si qua res | 5 |
| in perpetu<u>m locata sit. quod euenit in praediis muni- | |
| cipum, quae ea lege locantur, ut, quamdiu [id] uecti- | |
| gal praestetur, neque ipsi conductori neque heredi | |
| eius praedium auferatur; sed magis placuit locationem | |
| conductionemque esse. | 10 |
| Item si gladiatores ea | 146.1 |
| lege tibi tradiderim, ut in singulos, qui integri exie- | |
| rint, pro sudore denarii xx mihi darentur, in eos uero | |
| singulos, qui occisi aut debilitati fuerint, denarii mille, | |
| quaeritur, utrum emptio et uenditio an locatio et con- | 5 |
| ductio contrahatur. et magis placuit eorum, qui in- | |
| tegri exierint, locationem et conductionem contractam | |
| uideri, at eorum, qui occisi aut debilitati sunt, emp- | |
| tionem et uenditionem esse; idque ex accidentibus | |
| apparet, tamquam sub condicione facta cuiusque | 10 |
| uenditione aut locatione. iam enim non dubitatur, | |
| quin sub condicione res uenire aut locari possint. | |
| Item quaeritur, si cum aurifice mihi conuenerit, | 147.1 |
| ut is ex auro suo certi ponderis certaeque formae | |
| anulos mihi faceret et acciperet uerbi gratia dena- | |
| rios cc, utrum emptio et uenditio an locatio et con- | |
| ductio contrahatur. Cassius ait materiae quidem <em>p- | 5 |
| tionem uenditionemque contrahi, operarum autem | |
| locationem et conductionem; sed plerisque placuit | |
| emptionem et uenditionem contrahi. atqui si meum | |
| aurum ei dedero mercede pro opera constituta, con- | |
| uenit locationem conductionem contrahi. | 10 |
| Societatem coire solemus aut totorum bono- | 148.1 |
| rum aut unius alicuius negotii, ueluti mancipiorum | |
| emendorum aut uendendorum. | |
| Magna autem | 149.1 |
| quaestio fuit, an ita coiri possit societas, ut quis | |
| maiorem partem lucretur, minorem damni praestet. | |
| quod Quintus Mucius <contra naturam societatis esse | |
| censuit. sed Seruius Sulpicius, cuius> etiam praeualuit | 5 |
| sententia, adeo ita coiri posse societatem existimauit, | |
| ut dixerit illo quoque modo coiri posse, ut quis nihil | |
| omnino damni praestet, sed lucri partem capiat, si | |
| modo opera eius tam pretiosa uideatur, ut aequum sit | |
| eum cum hac pactione in societatem admitti. nam et | 10 |
| ita posse coiri societatem constat, ut unus pecuniam | |
| conferat, alter non conferat et tamen lucrum inter | |
| eos commune sit; saepe enim opera alicuius pro pe- | |
| cunia ualet. | |
| Et illud certum est, si de partibus | 150.1 |
| lucri et damni nihil inter eos conuenerit, tamen aequis | |
| ex partibus commodum ut incommodum inter eos | |
| commune esse; sed si in altero partes expressae fue- | |
| rint, uelut in lucro, in altero uero omissae, in eo quo- | 5 |
| que, quod omissum est, similes partes erunt. | |
| Manet | 151.1 |
| autem societas eo usque, donec in eodem sensu per- | |
| seuerant; at cum aliquis renuntiauerit societati, socie- | |
| tas soluitur. sed plane si quis in hoc renuntiauerit | |
| societati, ut obueniens aliquod lucrum solus habeat, | 5 |
| ueluti si mihi totorum bonorum socius, cum ab aliquo | |
| heres esset relictus, in hoc renuntiauerit societati, ut | |
| hereditatem solus lucri faciat, cogetur hoc lucrum | |
| communicare; si quid uero aliud lucri fecerit, quod | |
| non captauerit, ad ipsum solum pertinet. mihi uero, | 10 |
| quidquid omnino post renuntiatam societatem adquiri- | |
| tur, soli conceditur. | |
| Soluitur adhuc societas etiam | 152.1 |
| morte socii, quia qui societatem contrahit, certam per- | |
| sonam sibi eligit. | |
| Dicitur etiam kapitis deminu- | 153.1 |
| tione solui societatem, quia ciuili ratione kapitis demi- | |
| nutio morti coaequatur; sed utique si adhuc consen- | |
| tiant in societatem, noua uidetur incipere societas. | |
| Item si cuius ex sociis bona publice aut pri- | 154.1 |
| uatim uenierint, soluitur societas. sed ea quidem | |
| societas, de qua loquimur, id est, quae nudo consensu | |
| contrahitur, iuris gentium est; itaque inter omnes | |
| homines naturali ratione consistit. | 5 |
| Est autem | 154a.1 |
| aliud genus societatis proprium ciuium Romanor<um>. | |
| olim enim mortuo patre familias inter suos heredes | |
| quaedam erat legitima simul et naturalis societas quae | |
| appell<abatur ercto non cito, id est dominio non di- | 5 |
| uiso: erct>um enim do<minium est, un>de eru<s> do- | |
| minus dicitur: ciere a<utem> diuidere est: unde c<a>edere | |
| et secare [et diuidere] dicimus. | |
| Alii quoque | 154b.1 |
| qui uolebant eandem habere societatem, poterant id | |
| consequi apud praetorem certa legis actione. in hac | |
| autem societate fratrum ceterorumue, qui ad exemplum | |
| fratrum suorum societatem coierint, illud proprium | 5 |
| <era>t, [unus] quod uel unus ex sociis communem seruum | |
| manumittendo liberum faciebat et omnibus libertum | |
| adquirebat: item unus <rem co>mmunem manc<ipando eius | |
| faciebat, qui mancipio accipiebat>. | |
| Mandatum consistit, siue nostra gratia man- | 155.1 |
| demus siue aliena; itaque siue ut mea negotia geras | |
| siue ut alterius, mandauerim, contrahitur mandati ob- | |
| ligatio, et inuicem alter alteri tenebimur in id, quod | |
| uel me tibi uel te mihi bona fide praestare oportet. | 5 |
| Nam si tua gratia tibi mandem, superuacuum est | 156.1 |
| mandatum; quod enim tu tua gratia facturus sis, id | |
| de tua sententia, non ex meo mandatu facere debes; | |
| itaque si otiosam pecuniam domi tuae <te> habentem | |
| hortatus fuerim, ut eam faenerares, quamuis iam ei | 5 |
| mutuam dederis, a quo seruare non potueris, non tamen | |
| habebis mecum man<dati> actionem. item si hortatus | |
| sim, ut rem aliquam emer<es>, quam<uis> non expedierit | |
| tibi eam emisse, non tamen tibi mandati tenebor. et | |
| adeo haec ita sunt, ut quaeratur, an mandati teneatur, | 10 |
| qui mandauit tibi, ut Titio pecuniam faenerares. Ser- | |
| uius negauit: non magis hoc casu obligationem con- | |
| sistere putauit, quam si generaliter alicui mandetur, | |
| uti pecuniam suam faeneraret. <sed> sequimur Sabini | |
| opinionem contra sentientis, q<uia> non aliter Titio | 15 |
| credidisses, quam si tibi mandatum esset. | |
| Illud | 157.1 |
| constat, si quis de ea re mandet, quae contra bonos | |
| mores est, non contrahi obligationem, ueluti si tibi | |
| mandem, ut Titio furtum aut iniuriam facias. | |
| Item si quis <quid> post mortem meam faciendum | 158.1 |
| <mihi> mandet, inutile mandatum est, quia generaliter | |
| placuit ab heredis persona obligationem incipere non | |
| posse. | |
| Sed recte quoque <contractum> mandatum, si | 159.1 |
| dum adhuc integra res sit, reuocatum fuerit, euanescit. | |
| Item si adhuc integro mandato mors alterutrius ali- | 160.1 |
| cuius interueniat, id est uel eius, qui mandarit, uel eius, | |
| qui mandatum susceperit, soluitur mandatum; sed uti- | |
| litatis causa receptum est, ut si mortuo eo, qui mihi | |
| mandauerit, ignorans eum decessisse exsecutus fuero | 5 |
| mandatum, posse me agere mandati actione; alioquin | |
| iusta et probabilis ignorantia damnum mihi [non] ad- | |
| feret. et huic simile est, quod plerisque placuit, si | |
| debitor meus manumisso dispensatori meo per igno- | |
| rantiam soluerit, liberari eum, cum alioquin stricta | 10 |
| iuris ratione non posset liberari eo, quod alii sol- | |
| uisset, quam cui soluere deberet. | |
| Cum autem is, | 161.1 |
| cui recte mandauerim, egressus fuerit mandatum, ego | |
| quidem eatenus cum eo habeo mandati actionem, | |
| quatenus mea interest inplesse eum mandatum, si modo | |
| implere potuerit; at ille mecum agere non potest. ita- | 5 |
| que si mandauerim tibi, ut uerbi gratia fundum mihi | |
| sestertiis c emeres, tu sestertiis cl emeris, non habe- | |
| bis mecum mandati actionem, etiamsi tanti uelis | |
| mihi dare fundum, quanti emendum tibi mandassem; | |
| idque maxime Sabino et Cassio placuit. quod si mino- | 10 |
| ris emeris, habebis mecum scilicet actionem, quia qui | |
| mandat, ut c milibus emeretur, is utique mandare | |
| intellegitur, uti minoris, si posset, emeretur. | |
| In | 162.1 |
| summa sciendum <est, quotiens faciendum> aliquid gratis | |
| dederim, quo nomine si mercedem statuissem, locatio | |
| et conductio contraheretur, mandati esse actionem, | |
| ueluti si fulloni polienda curandaue uestimenta <dede- | 5 |
| rim> aut sarcinatori sarcienda. | |
| Expositis generibus obligationum, quae ex | 163.1 |
| contractu nascuntur, admonendi sumus adquiri nobis | |
| non solum per nosmet ipsos, sed etiam per eas per- | |
| sonas, quae in nostra potestate, manu mancipioue sunt. | |
| Per liberos quoque homines et alienos seruos, | 164.1 |
| quos bona fide possidemus, adquiritur nobis; sed tan- | |
| tum ex duabus causis, id est, si quid ex operis suis | |
| uel ex re nostra adquirant. | |
| Per eum quoque ser- | 165.1 |
| uum, in quo usumfructum habemus, similiter ex dua- | |
| bus istis causis nobis adquiritur. | |
| Sed qui nudum | 166.1 |
| ius Quiritium in seruo habet, licet dominus sit, minus | |
| tamen iuris in ea re habere intellegitur quam usu- | |
| fructuarius et bonae fidei possessor. nam placet ex | |
| nulla causa ei adquiri posse, adeo ut, etsi nominatim | 5 |
| ei dari stipulatus fuerit seruus mancipioue nomine | |
| eius acceperit, quidam existiment nihil ei adquiri. | |
| Communem seruum pro dominica parte dominis | 167.1 |
| adquirere certum est, excepto eo, quod uni nominatim | |
| stipulando aut mancipio accipiendo illi soli adquirit, | |
| uelut cum ita stipuletur: titio domino meo dari | |
| spondes? aut cum ita mancipio accipiat: hanc rem | 5 |
| ex ivre qviritivm lvcii titii domini mei esse aio, | |
| eaqve ei empta esto hoc aere aeneaqve libra. | |
| Illud quaeritur, an quod nomen domini adiectum | 167a.1 |
| efficit, idem faciat unius ex dominis iussum inter- | |
| cedens. nostri praeceptores proinde ei, qui iusserit, | |
| soli adquiri existimant, atque si nominatim ei soli | |
| stipulatus esset seruus mancipioue quid accepisset; | 5 |
| diuersae scholae auctores proinde utrisque adquiri | |
| putant, ac si nullius iussum interuenisset. | |
| Tollitur autem obligatio praecipue solutione | 168.1 |
| eius, quod debeatur. unde quaeritur, si quis consen- | |
| tiente creditore aliud pro alio soluerit, utrum ipso | |
| iure liberetur, quod nostris praeceptoribus placuit, an | |
| ipso iure maneat obligatus, sed aduersus petentem per | 5 |
| exceptionem doli mali defendi debeat, quod diuersae | |
| scholae auctoribus uisum est. | |
| Item per acceptilationem tollitur obligatio. | 169.1 |
| acceptilatio autem est ueluti imaginaria solutio. nam | |
| quod ex uerborum obligatione tibi debeam, id si uelis mihi | |
| remittere, poterit sic fieri, ut patiaris haec uerba me | |
| dicere: qvod tibi ego promisi, habesne acceptvm? et | 5 |
| tu respondeas: habeo. | |
| Quo genere, ut diximus, | 170.1 |
| tolluntur illae obligationes, quae in <uerbis consistunt>, | |
| non etiam ceterae; consentaneum enim est uisum uerbis | |
| factam obligationem posse aliis uerbis dissolui. sed id, | |
| quod ex alia causa debeatur, potest in stipulationem | 5 |
| deduci et per acceptilationem dissolui. | |
| Quamuis autem | 171.1 |
| acceptilatio ueluti imaginaria solutio sit, tamen mulier | |
| sine tutore auctore acceptilationem facere non potest, | |
| cum alioquin solui ei sine tutore auctore possit. | |
| Item | 172.1 |
| quod debetur, pro parte recte soluitur; an autem | |
| in partem acceptilatio fieri possit, quaesitum <est>. | |
| Est et alia species imaginariae solutionis, | 173.1 |
| per aes et libram; quod et ipsum genus certis ex | |
| causis receptum est, ueluti si quid eo nomine debea- | |
| tur, quod per aes et libram gestum sit, siue quid | |
| ex iudicati causa debeatur. | 5 |
| Adhibentur non | 174.1 |
| minus quam quinque testes et libripens; deinde is, | |
| qui liberatur, ita oportet loquatur: qvod ego tibi | |
| tot milibvs sestertiorvm ivdic<atvs vel> damnatvs | |
| svm eo nomine me a te solvo liberoqve hoc | 5 |
| aere aeneaqve libra. hanc tibi libram primam | |
| postremamqve expendo <secvndvm> legem pvblicam. | |
| deinde asse percutit libram eumque dat ei, a quo | |
| liberatur, ueluti soluendi causa. | |
| Similiter lega- | 175.1 |
| tarius heredem eodem modo liberat de legato, quod | |
| per damnationem relictum est, ut tamen scilicet, sicut | |
| iudicatus condemnatum se esse significat, ita heres | |
| <testamento> se dare damnatum esse dicat. de eo tamen | 5 |
| tantum potest heres eo modo lib<e>rari, quod pondere | |
| numero constet, et ita, si certum sit. quidam et de | |
| eo, quod mensura constat, idem existimant. | |
| Praeterea nouatione tollitur obligatio ueluti si | 176.1 |
| quod tu mihi debeas, a Titio dari stipulatus sim; nam | |
| interuentu nouae personae noua nascitur obligatio et | |
| prima tollitur translata in posteriorem, adeo ut in<ter-> | |
| dum, licet posterior stipulatio inutilis sit, tamen prima | 5 |
| nouationis iure tollatur, ueluti si quod mihi debes, a | |
| Titio post mortem eius uel a muliere pupilloue sine | |
| tutoris auctoritate stipulatus fuero; quo casu rem | |
| amitto; nam et prior debitor liberatur, et posterior | |
| obligatio nulla e<s>t. non idem iuris est, si a seruo | 10 |
| stipulatus fuero; nam tunc <prior> proinde adhuc obli- | |
| gatus tenetur, ac si postea a nullo stipulatus fuissem. | |
| Sed si eadem persona sit, a qua postea stipuler, | 177.1 |
| ita demum nouatio fit, si quid in posteriore stipula- | |
| tione noui sit, forte si condicio uel dies aut sponsor | |
| adiciatur aut detrahatur. | |
| Sed quod de sponsore | 178.1 |
| dixi<mus>, non constat. nam diuersae scholae auctori- | |
| bus placuit nihil ad nouationem proficere sponsoris | |
| adiectionem aut detractionem. | |
| Quod autem dixi- | 179.1 |
| mus, si condicio adiciatur, nouationem fieri, sic intel- | |
| legi oportet, ut ita dicamus factam nouationem, si | |
| condicio extiterit; alioquin si defecerit, durat prior ob- | |
| ligatio. sed uideamus, num is, qui eo nomine agat, | 5 |
| doli mali aut pacti conuenti exceptione possit summo- | |
| ueri, quia uidetur inter eos id actum, ut ita ea res | |
| peteretur, si posterioris stipulationis exstiterit con- | |
| dicio. Seruius tamen Sulpicius existimauit statim et | |
| pendente condicione nouationem fieri, et si defecerit | 10 |
| condicio, ex neutra causa agi posse <et> eo modo rem | |
| perire; qui consequenter et illud respondit, si quis id, | |
| quod sibi L. Titius deberet, a seruo fuerit stipulatus, | |
| nouationem fieri et rem perire, quia cum seruo agi | |
| non posset. <sed> in utroque casu alio iure utimur. nec | 15 |
| magis his casibus nouatio fit, quam si id, quod tu | |
| mihi debeas, a peregrino, cum quo sponsus communio | |
| non est, spondes uerbo stipulatus sim. | |
| Tollitur adhuc obligatio litis contestatione, si | 180.1 |
| modo legitimo iudicio fuerit actum. nam tunc obli- | |
| gatio quidem principalis dissoluitur, incipit autem | |
| teneri reus litis contestatione. sed si condemnatus | |
| sit, sublata litis contestatione incipit ex causa iudicati | 5 |
| teneri. et hoc <est>, quod apud ueteres scriptum est | |
| ante litem contestatam dare debitorem oportere, post | |
| litem contestatam condemnari oportere, post condem- | |
| nationem iudicatum facere oportere. | |
| Unde fit, ut | 181.1 |
| si legitimo iudicio debitum petiero, postea de eo ipso | |
| iure agere non possim, quia inutiliter intendo dari | |
| mihi oportere, quia litis contestatione dari oportere | |
| desiit, aliter atque si imperio continenti iudicio ege- | 5 |
| rim; tunc enim nihilo minus obligatio durat, et ideo | |
| ipso iure postea agere possum, sed debeo per ex- | |
| ceptionem rei iudicatae uel in iudicium deductae sum- | |
| moueri. quae autem legitima <sint> iudicia et quae | |
| imperio continentia, sequenti commentario referemus. | 10 |
| Transeamus nunc ad obligationes, quae ex | 182.1 |
| delicto nascuntur, ueluti si quis furtum fecerit, bona | |
| rapuerit, damnum dederit, iniuriam commiserit. quarum | |
| omnium rerum uno genere consistit obligatio, cum | |
| ex contractu obligationes in iiii genera d<i>ducantur, | 5 |
| sicut supra exposuimus. | |
| Furtorum autem genera Ser. Sulpicius et Ma- | 183.1 |
| surius Sabinus iiii esse dixerunt, manifestum et nec | |
| manifestum, conceptum et oblatum; Labeo duo, mani- | |
| festum <et> nec manifestum; nam conceptum et oblatum | |
| species potius actionis esse furto cohaerentes quam | 5 |
| genera furtorum; quod sane uerius uidetur, sicut in- | |
| ferius apparebit. | |
| Manifestum furtum quidam id | 184.1 |
| esse dixerunt, quod dum fit, deprehenditur. alii uero | |
| ulterius, quod eo loco deprehenditur, ubi fit, uelut | |
| si in oliueto oliuarum, in uineto uuarum furtum fac- | |
| tum est, quamdiu in eo oliueto aut uineto fur sit; | 5 |
| aut si in domo furtum factum sit, quamdiu in ea | |
| domo fur sit. alii adhuc ulterius eo usque . . . . mani- | |
| festum furtum esse dixerunt, donec perferret eo, quo | |
| perferre fur destinasset. alii adhuc ulterius, quando- | |
| que eam rem fur tenens uisus fuerit; quae sententia | 10 |
| non optinuit. sed et illorum sententia, qui existima- | |
| uerunt, donec perferret eo, quo fur destinasset, de- | |
| prehensum furtum manifestum esse, ideo non uidetur | |
| probari, quia magnam recipit dubitationem, utrum | |
| unius diei an etiam plurium dierum spatio id termi- | 15 |
| nandum sit; quod eo pertinet, quia saepe in aliis | |
| ciuitatibus surreptas res in alias ciuitates uel in alias | |
| prouincias destinant fures perferre. ex duabus itaque | |
| superioribus opinionibus alterutra adprobatur; magis | |
| tamen plerique posteriorem probant. | 20 |
| Nec mani- | 185.1 |
| festum furtum quid sit, ex iis, quae diximus, intelle- | |
| gitur. nam quod manifestum non est, id nec mani- | |
| festum est. | |
| Conceptum furtum dicitur, cum apud | 186.1 |
| aliquem testibus praesentibus furtiua res quaesita et | |
| inuenta est. nam in eum propria actio constituta | |
| est, quamuis fur non sit, quae appellatur concepti. | |
| Oblatum furtum dicitur, cum res furtiua tibi ab | 187.1 |
| aliquo oblata sit eaque apud te concepta sit, utique | |
| si ea mente data tibi fuerit, ut apud te potius quam | |
| apud eum, qui dederit, conciperetur. nam tibi, apud | |
| quem concepta est, propria aduersus eum, qui optulit, | 5 |
| quamuis fur non sit, constituta est actio, <quae> appella- | |
| tur obl<a>ti. | |
| Est et<iam> prohibiti furti <actio> ad- | 188.1 |
| uersus eum, qui furtum quaerere uolentem prohibuerit. | |
| Poena manifesti furti ex lege xii tabularum | 189.1 |
| capitalis erat. nam liber uerberatus addicebatur ei, | |
| cui furtum fecerat; utrum autem seruus efficeretur ex | |
| addictione an adiudicati loco constitueretur, ueteres | |
| quaerebant. in seruum aeque uerberatum animaduer- | 5 |
| tebatur. sed postea inprobata est asperitas poenae, | |
| et tam ex serui persona quam ex liberi quadrupli | |
| actio praetoris edicto constituta est. | |
| Nec mani- | 190.1 |
| festi furti poena per legem <xii> tabularum dupli inro- | |
| gatur, eamque etiam praetor conseruat. | |
| Concepti | 191.1 |
| et oblati poena ex lege xii tabularum tripli est, ea- | |
| que similiter a praetore seruatur. | |
| Prohibiti actio | 192.1 |
| quadrupli est ex edicto praetoris introducta. lex autem | |
| eo nomine nullam poenam constituit; hoc solum prae- | |
| cipit, ut qui quaerere uelit, nudus quaerat, licio | |
| cinctus, lancem habens; qui si quid inuenerit, iubet | 5 |
| id lex furtum manifestum esse. | |
| Quid sit autem | 193.1 |
| licium, quaesitum est; sed uerius est consuti genus | |
| esse, quo necessariae partes tegerentur. | |
| Quae | 193a.1 |
| [res] lex tota ridicula est; nam qui uestitum quae- | |
| rere prohibet, is et nudum quaerere prohibiturus | |
| est, eo magis quod ita quaesita re et inuenta maiori | |
| poenae subiciatur. deinde quod lancem siue ideo | 5 |
| haberi iubeat, ut manibus occupatis nihil subiciat, | |
| siue ideo, ut quod inueneri<t>, ibi imponat, neutrum | |
| eorum procedit, si id, quod <quae>ratur, eius magnitu- | |
| dinis aut naturae sit, ut neque subici neque ibi <i>nponi | |
| possit. certe non dubitatur, cuiuscumque materiae sit | 10 |
| ea lanx, satis legi fieri. | |
| Propter hoc tamen, quod | 194.1 |
| lex ex ea causa manifestum furtum esse iubet, sunt, | |
| qui scribunt furtum manifestum aut lege <intellegi> aut | |
| natura: lege id ipsum, de quo loquimur, natura illud, | |
| de quo superius exposuimus. sed uerius est natura | 5 |
| tantum manifestum furtum intellegi; neque enim lex | |
| facere potest, ut qui manifestus fur non si<t>, mani- | |
| festus sit, non magis quam qui omnino fur non sit, | |
| fur sit, et qui adulter aut homicida non sit, adulter | |
| uel homicida sit; at illud sane lex facere potest, | 10 |
| ut proinde aliquis poena teneatur, atque si furtum | |
| uel adulterium uel homicidium admisisset, quamuis | |
| nihil eorum admiserit. | |
| Furtum autem fit non solum, cum quis inter- | 195.1 |
| cipiendi causa rem alienam amouet, sed generaliter, | |
| cum quis rem alienam inuito domino contrectat. | |
| Itaque si quis re, quae apud eum deposita sit, | 196.1 |
| utatur, furtum committit; et si quis utendam rem | |
| acceperit eamque in alium usum transtulerit, furti ob- | |
| ligatur, ueluti si quis argentum utendum acceperit, | |
| quasi amicos ad cenam inuitaturus, et id peregre | 5 |
| secum tulerit, aut si quis equum gestandi gratia com- | |
| modatum longius aliquo duxerit, quod ueteres scripse- | |
| runt de eo, qui in aciem perduxisset. | |
| Placuit | 197.1 |
| tamen eos, qui <re>bus commodatis aliter uterentur | |
| quam utendas accepissent, ita furtum committere, si | |
| intellegant id se inuito domino facere eumque, si | |
| intellexisset, non permissurum; at si permissurum | 5 |
| credant, extra furti crimen uideri, optima sane di- | |
| stinctione, quod furtum sine dolo malo non commit- | |
| titur. | |
| Sed et si credat aliquis inuito domino se | 198.1 |
| rem <con>trectare, domino autem uolente id fiat, dicitur | |
| furtum non fieri. unde illud quaesitum [et probatum] | |
| est: cum Titius seruum meum sollicitauerit, ut quas- | |
| dam res mihi subriperet et ad eum perferret, <et ser- | 5 |
| uus> id ad me pertulerit, ego, dum uolo Titium in | |
| ipso delicto deprehendere, permiserim seruo quasdam | |
| res ad eum perferre, utrum furti an serui corrupti | |
| iudicio teneatur Titius mihi, an neutro? responsum | |
| neutro eum teneri, furti ideo, quod non inuito me res | 10 |
| contrectarit, serui corrupti ideo, quod deterior seruus | |
| factus non sit. | |
| Interdum autem etiam libe- | 199.1 |
| rorum hominum furtum fit, uelut si quis liberorum | |
| nostrorum, qui in potestate nostra sint, siue etiam | |
| uxor, quae in manu nostra sit, siue etiam iudicatus | |
| uel auctoratus meus subreptus fuerit. | 5 |
| Aliquando | 200.1 |
| etiam s<u>ae rei quisque furtum committit, ueluti si | |
| debitor rem, quam creditori pignori dedit, subtraxerit, | |
| uel si bonae fidei possessori rem meam possidenti | |
| subripuerim. unde placuit eum, qui seruum suum, | 5 |
| quem alius bona fide possidebat, ad se reuersum cela- | |
| uerit, furtum committere. | |
| Rursus ex diuerso | 201.1 |
| interdum alienas res occupare et usucapere concessum | |
| est nec creditur furtum fieri, uelut res hereditarias, | |
| quarum heres non est nactus possessionem, nisi ne- | |
| cessarius heres extet; nam necessario herede extante | 5 |
| placuit nihil pro herede usucapi posse. item debitor | |
| rem, quam fiduciae causa creditori mancipauerit aut | |
| in iure cesserit, <secun>dum ea, quae in superiore com- | |
| mentario rettulimus, sine furto possidere et usucapere | |
| potest. | 10 |
| Interdum furti tenetur, qui ipse furtum | 202.1 |
| non fecerit, qualis est, cuius ope consilio furtum | |
| factum est. in quo numero est, qui nummos tibi ex- | |
| cussit, ut eos alius surriperet, uel opstitit tibi, ut | |
| alius surriperet, aut oues aut boues tuas fugauit, ut | 5 |
| alius eas exciperet. et hoc ueteres scripserunt de eo, | |
| qui panno rubro fugauit armentum; sed si quid per | |
| lasciuiam et non data opera, ut furtum committeretur, | |
| factum sit, uidebimus, an utilis actio dari debeat, | |
| cum per legem Aquiliam, quae de damno lata <est>, | 10 |
| etiam culpa puniatur. | |
| Furti autem actio ei conpetit, cuius interest | 203.1 |
| rem saluam esse, licet dominus non sit. itaque nec | |
| domino aliter conpetit, quam si eius intersit rem non | |
| perire. | |
| Unde constat creditorem de pignore sub- | 204.1 |
| repto furti agere posse; adeo quidem, ut quamuis | |
| ipse dominus [id est ipse debitor] eam rem subri- | |
| puerit, nihilo minus creditori conpetat actio furti. | |
| Item si fullo polienda curandaue aut sarcinator | 205.1 |
| sarcienda uestimenta mercede certa acceperit eaque | |
| furto amiserit, ipse furti habet actionem, non domi- | |
| nus, quia domini nihil interest ea non periisse, cum | |
| iudicio locati a fullone aut sarcinatore suum <con>sequi | 5 |
| possit, si modo is fullo aut sarcinator rei prae- | |
| standae sufficiat; nam si soluendo non est, tunc quia | |
| ab eo dominus suum consequi non potest, ipsi furti | |
| actio conpetit, quia hoc casu ipsius interest rem sal- | |
| uam esse. | 10 |
| Quae de fullone aut sarcinatore | 206.1 |
| diximus, eadem transferemus et ad eum, cui rem com- | |
| modauimus. nam ut illi mercedem capiendo custodiam | |
| praestant, ita hic quoque utendi commodum per- | |
| cipiendo similiter necesse habet custodiam praestare. | 5 |
| Sed is, apud quem res deposita est, custodiam | 207.1 |
| non praestat tantumque in eo obnoxius est, si quid | |
| ipse dolo <malo> fecerit; qua de <causa si> res ei sub- | |
| repta fuerit, quia restituendae eius nomine depositi | |
| non tenetur nec ob id eius interest rem saluam esse, | 5 |
| furti [itaque] agere non potest, sed ea actio domino | |
| conpetit. | |
| In summa sciendum est quaesitum esse, an | 208.1 |
| impubes rem alienam amouendo furtum faciat. pleris- | |
| que placet, quia furtum ex adfectu consistit, ita de- | |
| mum obligari eo crimine impuberem, si proximus | |
| pubertati sit et ob id intellegat se delinquere. | 5 |
| Qui res alienas rapit, tenetur etiam furti. | 209.1 |
| quis enim magis alienam rem inuito domino con- | |
| trectat quam qui <ui> rapit? itaque rect<e dict>um est | |
| eum improbum furem esse; sed propriam actionem | |
| eius delicti nomine praetor introduxit, quae appella- | 5 |
| tur ui bonorum raptorum, et est intra annum qua- | |
| drupli [actio], post annum simpli. quae actio utilis | |
| est, etsi quis unam rem licet minimam rapuerit. | |
| Damni iniuriae actio constituitur per legem | 210.1 |
| Aquiliam, cuius primo capite cautum est, <ut> si quis | |
| hominem alienum alienamue quadrupedem, quae | |
| pecudum numero sit, iniuria occiderit, quanti ea res | |
| in eo anno plurimi fuerit, tantum domino dare | 5 |
| damnetur. | |
| Iniuria autem occidere intellegitur, | 211.1 |
| cuius dolo aut culpa id acciderit, nec ulla alia lege | |
| damnum, quod sine iniuria datur, reprehenditur; ita- | |
| que inpunitus est, qui sine culpa et dolo malo casu | |
| quodam damnum committit. | 5 |
| Nec solum corpus | 212.1 |
| in actione huius legis aestimatur; sed sane si seruo | |
| occiso plus dominus capiat damni, quam pretium serui | |
| sit, id quoque aestimatur, uelut si seruus meus ab | |
| aliquo heres institutus, antequam iussu meo heredi- | 5 |
| tatem cerneret, occisus fuerit; non enim tantum ipsius | |
| pretium aestimatur, sed et hereditatis amissae quan- | |
| titas. item si ex gemellis uel ex comoedis uel ex | |
| symphoniacis unus occisus fuerit, non solum occisi | |
| fit aestimatio, sed eo amplius id quoque conputatur, | 10 |
| quod ceteri, qui supersunt, depretiati sunt. idem iuris | |
| est etiam, si ex pari mularum unam uel etiam ex | |
| quadrigis equorum unum occiderit. | |
| Cuius autem | 213.1 |
| seruus occisus est, is liberum arbitrium habet uel | |
| capitali crimine reum facere eum, qui occiderit, uel | |
| hac lege damnum persequi. | |
| Quod autem adiec- | 214.1 |
| tum est in hac lege 'quanti in eo anno plurimi ea | |
| res fuerit', illud efficit, si clodum puta aut luscum | |
| seruum occiderit, qui in eo anno integer fuerit, <ut | |
| non quanti clodus aut luscus, sed quanti integer fuerit>, | 5 |
| aestimatio fiat; quo fit, ut quis plus in<ter>dum <con>se- | |
| quatur, quam ei damnum datum est. | |
| Capite secundo <aduersus> adstipulatorem, qui | 215.1 |
| pecuniam in fraudem stipulatoris acceptam fecerit, | |
| quanti ea res est, tanti actio constituitur. | |
| Qua | 216.1 |
| et ipsa parte legis damni nomine actionem introduci | |
| manifestum est; sed id caueri non fuit necessarium, | |
| cum actio mandati ad eam rem sufficeret; nisi quod | |
| ea lege aduersus infitiantem in duplum agitur. | 5 |
| Capite tertio de omni cetero damno cauetur. | 217.1 |
| itaque si quis seruum uel eam quadrupedem, quae | |
| <pecudum numero est, uulnerauerit siue eam quadru- | |
| pedem, quae> pecudum numero non est, uelut canem, | |
| aut feram bestiam, uelut ursum, leonem, uulnerauerit | 5 |
| uel occiderit, hoc capite actio constituitur. in ce- | |
| teris quoque animalibus, item in omnibus rebus, quae | |
| anima carent, damnum iniuria datum hac parte uindi- | |
| catur. si quid enim ustum aut ruptum aut fractum | |
| <fuerit>, actio hoc capite constituitur, quamquam | 10 |
| potuerit sola rupti appellatio in omnes istas causas | |
| sufficere; ruptum <enim intellegitur, quod quoquo modo | |
| corruptum> est; unde non solum usta aut rupta aut | |
| fracta, sed etiam scissa et collisa et effusa et quoquo | |
| modo uitiata aut perempta atque deteriora facta hoc | 15 |
| uerbo continentur. | |
| Hoc tamen capite non quanti | 218.1 |
| in eo anno, sed quanti in diebus xxx proxumis ea | |
| res fuerit, damnatur is, qui damnum dederit. ac ne | |
| 'plurimi' quidem uerbum adicitur; et ideo quidam | |
| putauerunt liberum esse iudici ad id tempus ex die- | 5 |
| bus xxx aestimationem redigere, quo plurimi res | |
| fuit, uel ad id, quo minoris fuit. sed Sabino placuit | |
| proinde habendum ac si etiam hac parte 'plurimi' | |
| uerbum adiectum esset; nam legis latorem conten- | |
| tum fuisse, <quod prima parte eo uerbo usus esset>. | 10 |
| <Ceterum> etiam placuit ita demum ex ista lege | 219.1 |
| actionem esse, si quis corpore suo damnum dederit, | |
| <ideoque> alio modo damno dato utiles actiones dantur, | |
| uelut si quis alienum hominem aut pecudem inclu- | |
| serit et fame necauerit, aut iumentum tam uehementer | 5 |
| egerit, ut rumperetur; item si quis alieno seruo per- | |
| suaserit, ut in arborem ascenderet uel in puteum | |
| descenderet, et is ascendendo aut descendendo ceci- | |
| derit et aut mortuus fuerit aut aliqua parte corpo- | |
| ris laesus sit. item contra si quis alienum seruum | 10 |
| de ponte aut ripa in flumen proiecerit et is suffo- | |
| catus fuerit, hic quoque corpore suo damnum | |
| dedisse eo, quod proiecerit, non difficiliter intellegi | |
| potest. | |
| Iniuria autem committitur non solum, cum | 220.1 |
| quis pugno puta aut fuste percussus uel etiam uer- | |
| beratus erit, sed etiam si cui conuicium factum fuerit, | |
| siue quis bona alicuius quasi debitoris sciens eum | |
| nihil sibi debere proscripserit siue quis ad infamiam | 5 |
| alicuius libellum aut carmen scripserit siue quis ma- | |
| trem familias aut praetextatum adsectatus fuerit et | |
| denique aliis pluribus modis. | |
| Pati autem in- | 221.1 |
| iuriam uidemur non solum per nosmet ipsos, sed | |
| etiam per liberos nostros, quos in potestate habe- | |
| mus, item per uxores nostras, quamuis in manu | |
| nostra <non> sint; itaque si ueluti filiae meae, quae | 5 |
| Titio nupta est, iniuriam feceris, non solum filiae no- | |
| mine tecum agi iniuriarum potest, uerum etiam meo | |
| quoque et Titii nomine. | |
| Seruo autem ipsi | 222.1 |
| quidem nulla iniuria intellegitur fieri, sed domino | |
| per eum fieri uidetur; non tamen iisdem modis, qui- | |
| bus etiam per liberos nostros uel uxores iniuriam pati | |
| uidemur, sed ita, cum quid atrocius commissum fuerit, | 5 |
| quod aperte in <con>tumeliam domini fieri uidetur, | |
| ueluti si quis alienum seruum uerberauerit, et in hunc | |
| casum formula proponitur; at si qui<s> seruo conuicium | |
| fecerit uel pugno eum percusserit, non proponitur | |
| ulla formula nec temere petenti datur. | 10 |
| Poena autem iniuriarum ex lege xii tabu- | 223.1 |
| larum propter membrum quidem ruptum talio erat; | |
| propter os uero fractum aut conlisum trecentorum | |
| assium poena erat, si libero os fractum erat; at si | |
| seruo, cl; propter ceteras uero iniurias xxv assium | 5 |
| poena erat constituta. et uidebantur illis temporibus | |
| in magna paupertate satis idoneae istae pecuniae | |
| poenae esse. | |
| Sed nunc alio iure utimur. per- | 224.1 |
| mittitur enim nobis a praetore ipsis iniuriam aesti- | |
| mare, et iudex uel tanti condemnat, quanti nos aesti- | |
| mauerimus, uel minoris, pro<ut> illi uisum fuerit; sed | |
| cum atrocem iniuriam praetor aestimare soleat, si | 5 |
| simul constituerit, quantae pecuniae eo nomine fieri | |
| debeat uadimonium, hac ipsa quantitate taxamus for- | |
| mulam, et iudex, qui possit uel minoris damnare, ple- | |
| rumque tamen propter ipsius praetoris auctoritatem | |
| non audet minuere condemnationem. | 10 |
| Atrox autem | 225.1 |
| iniuria aestimatur uel ex facto, uelut si quis ab aliquo | |
| uulneratus aut uerberatus fustibusue caesus fuerit; uel | |
| ex loco, uelut si cui in theatro aut in foro iniuria | |
| facta sit; uel ex persona, uelut si magistratus iniuriam | 5 |
| passus fuerit, uel senatori ab humili persona facta | |
| sit iniuria. |