<ASSIS> DISTRIBVTIO, ITEM VOCABVLA AC NOTAE
PARTIVM IN REBVS, PECVNIA <IN AERE NVMERATA>,
PONDERE, MENSVRA.
  Saepenumero, Caesar, animaduerti aegre ferentem pr.1
te, quod assis distributionem et in heredum institu-
tione et in aliis multis necessariam ignotam haberes.
quare ne tam exigua res ingenium tuum ullo modo
moraretur, cum partes ipsas, tum uocabula et notas 5
proponendas existimaui; et deprehendes distributionem
quidem partium infinitam, oppido autem quam exigua
uocabula et notas.
  Prima diuisio solidi [id est librae], quod as 1.1
uocatur, in duas partes dimidias diducitur; pars di-
midia semis uocatur; nota eius S.
Sequens diuisio 2.1
fit in tres tertias partes; pars tertia triens uocatur;
nota eius #¹¹⁰⁹ #¹¹⁰⁹.
Sequitur diuisio in quattuor quar- 3.1
tas partes; pars quarta quadrans uocatur, nota eius
#¹¹⁰⁹ #¹¹¹⁰.
Deinceps fit diuisio in sex sextas partes; 4.1
sextae partis nomen est sextans, cuius nota #¹¹⁰⁹.
Deinde diuiditur in octo octauas, quae sescunciae 5.1
uocantur, quarum est nota #¹¹³⁶ #¹¹¹⁰.
Item in nouem 6.1
nonas; nona pars uocatur uncia duae sextulae; nota #¹¹¹⁰ #¹¹³¹.
Diuiditur item as in duodecim partes duodecimas; 7.1
uocantur singulae unciae, cuius nota #¹¹¹⁰.
  Haec uelut elementa primae de asse distributio- 8.1
nis aequalitatem seruant. si quid quibusdam earum
detrahas uel conferas, fient dispares.
Quare si 9.1
<semissi unciam detrahas uel si> quadranti sextantem
uel trienti unciam applices, facies quincuncem, qui
constat ex quinque unciis, hoc est quinque duodecimis;
nota quincuncis #¹¹⁰⁹ #¹¹⁰⁹ #¹¹¹⁰. 5
Si semissi applices un- 10.1
ciam uel quincunci sextantem uel trienti quadrantem,
efficies septuncem, hoc est septem duodecimas; nota
septuncis S #¹¹¹⁰.
Si septunci applicueris unciam 11.1
uel semissi sextantem uel quincunci quadrantem uel
trienti tantundem, facies bessem, id est duodecimas
octo; nota bessis S #¹¹⁰⁹.
Si bessi applicueris un- 12.1
ciam uel septunci sextantem uel semissi quadrantem
uel quincunci trientem, dodrantem efficies, hoc est
nouem duodecimas; nota dodrantis S #¹¹⁰⁹ #¹¹¹⁰.
Si 13.1
dodranti applicueris unciam uel bessi sextantem uel
septunci quadrantem uel semissi trientem uel quincunci
tantundem, facies dextantem, hoc est decem partes
duodecimas; nota dextantis S #¹¹⁰⁹ #¹¹⁰⁹. 5
Si dextanti 14.1
applicueris unciam uel dodranti sextantem uel bessi
quadrantem uel septunci trientem uel semissi quin-
cuncem, facies deuncem, id est undecim duodecimas;
nota deuncis S #¹¹⁰⁹ #¹¹⁰⁹ #¹¹¹⁰. 5
  Ex his apparet, in quas partes aequaliter, in 15.1
quas dispares as diuidatur. quo tamen facilius et me-
moria res teneatur, summa diuisionis haec est. in
asse sunt unciae xii, hoc est partes duodecimae duo-
decim, unciae et binae sextulae nouem, hoc est nouem 5
nonae; sescunciae octo, id est octo octauae; sextantes
sex, id est sex partes sextae; quadrantes quattuor, id
est quattuor partes quartae; trientes tres, id est tres
partes tertiae; semisses duo, id est duae partes dimi-
diae. 10
Ceterae partes inaequalem faciunt diuisionem. 16.1
in deunce sunt unciae undecim, sextantes quinque et
uncia, quadrantes tres et sextans, trientes duo et qua-
drans, quincunces duo et uncia, semis et quincunx,
septunx et triens, bes et quadrans, dodrans et sextans, 5
dextans et uncia; deest assi uncia.
In dextante 17.1
sunt unciae decem, sextantes quinque, quadrantes tres
et uncia, trientes duo et sextans, quincunces duo, se-
mis et triens, septunx et quadrans, bes et sextans, do-
drans et uncia; deest assi sextans. 5
In dodrante 18.1
sunt unciae nouem, sextantes quattuor et uncia, qua-
drantes tres, trientes duo et uncia, quincunx et triens,
semis et quadrans, septunx et sextans, bes et uncia;
deest assi quadrans. 5
In besse sunt unciae octo, 19.1
sextantes quattuor, quadrantes duo et sextans, trientes
duo, quincunx et quadrans, semis et sextans, septunx
et uncia; deest assi triens.
In septunce sunt un- 20.1
ciae septem, sextantes tres et uncia, quadrantes duo et
uncia, triens et quadrans, quincunx et sextans, semis
et uncia; deest assi quincunx.
In semisse sunt 21.1
unciae sex, sextantes tres, quadrantes duo, triens et
sextans, quincunx et uncia; deest assi alter semis.
In quincunce sunt unciae quinque, sextantes duo 22.1
et uncia, quadrans et sextans, triens et uncia; deest
assi septunx.
In triente sunt unciae quattuor, 23.1
sextantes duo, quadrans et uncia; deest assi bes.
In 24.1
quadrante sunt unciae tres, sextans et uncia; deest assi do-
drans.
In sextante sunt unciae duae; deest assi dextans. 25.1
  Huc usque diuisio maiorum . . . . , ut ita dic- 26.1
tum sit, partium et celebris et nota est. sed cum rei
natura infinitam partiendi praestet facultatem, succedit
unciae quoque, quae est assis, ut supra dictum est,
pars duodecima, diuisio non tam celebris quidem, sed 5
tamen non adeo ignota.
Ut assis, ita unciae prima 27.1
diuisio fit in duas partes dimidias, quae uocantur semun-
ciae; nota semunciae #¹¹³⁶.
Item diuiditur uncia 28.1
in tres partes, quae uocantur binae sextulae; nota bi-
narum sextularum #¹¹³¹.
Item diuiditur uncia in quat- 29.1
tuor sicilicos, id est quattuor quartas; nota sicilici ↄ.
Item in sextulas sex, id est sex sextas; nota sex- 30.1
tulae #¹¹³⁰.
Item in duodecimas duodecim, quas sin- 31.1
gulas partes dimidias sextulas uocamus; nota dimidiae
sextulae #¹¹³².
Item in scriptula uiginti quattuor; 32.1
scriptuli nota #¹¹³³.
Est autem assis semuncia pars 33.1
uicesima quarta, duae sextulae pars tricesima sexta,
sicilicus quadragesima octaua, sextula septuagesima
secunda, dimidia sextula centesima quadragesima
quarta, scriptulum ducentesima octogesima octaua. 5
Semuncia habet sicilicos duos, sextulas tres, dimi- 34.1
dias sextulas sex, scriptula duodecim.
Duae sex- 35.1
tulae habent sicilicum et dimidiam sextulam, sextulas
duas, dimidias sextulas iiii, scriptula viii.
Sicili- 36.1
cus habet sextulam et dimidiam, dimidias sextulas tres,
scriptula sex.
Sextula habet dimidias sextulas 37.1
duas, scriptula quattuor.
Dimidia sextula habet 38.1
scriptula duo.
  Has quoque partes, in quantum libet, diuidere 39.1
possis; uerum infra eas neque notas neque propria
uocabula inuenies praeterea. dimidium scriptulum
audio quosdam ratiocinatores simplium uocare: quod
erit totius assis quingentesima septuagesima sexta; 5
quam et ipsam partem infinito separare possis.
Nec 40.1
mirum, si infra has partes partitio facta et nominibus
et notis caret, cum etiam inter superiores primasque
diuisiones pleraeque partes et nominibus et notis ca-
reant: statim namque undecim undecimae assem effi- 5
ciunt nec aut nomen proprium aut notam habent;
perinde decem decimae; nam nona assis facit unciam
duas sextulas; octaua, ut supra redditum est, sescuncia
uocatur; septem septimae, quae et ipsae assem implent,
nec nomen proprium nec notam habent; sextae sex- 10
tantes uocantur; nec quintae quidem aut nomen pro-
prium aut notam habent; iam uero tertias trientes,
quartas quadrantes, sicut duodecimas uncias uocari
ostensum est.
Infra has ceterae usque ad sextam 41.1
decimam nomine proprio notaque carent; sed sexta
decima semuncia sicilicus dicetur; nam sedecim semun-
ciae octo sunt unciae, sedecim sicilici quattuor unciae
fiunt, iunctae unciis octo assem implent. septima de- 5
cima deinde interiecta nomine notaque caret. octaua
decima uocabitur semuncia sextula: nam hae decies
octies ductae assem efficiunt.
Post has inferiores 42.1
partes, excepta semuncia, duabus sextulis, sicilico, sex-
tula, dimidia sextula, scriptulo, neque uocabula propria
neque notas habent.
Centesima, quae commodi 43.1
aut usurarum nomine ad sortem applicaretur, sicilico,
id est C auerso co<epit> notari, quod cum C centum
significaret, conuertebatur ad eam summam, cuius cen-
tesima futura erat, et siue una conuenerat, unus sici- 5
licus, siue plures, tot sicilici ponebantur.
  Sicut autem assis appellatio ad rerum solida- 44.1
rum hereditatisque totius, diuisio autem eius ad par-
tium demonstrationem pertinet, ita etiam ad pecuniam
numeratam refertur, quae olim in aere erat, postea et
in argento feriri coepit, ita ut omnis nummus argen- 5
teus ex numero aeris potestatem haberet.
Eo in 45.1
numero sunt hi argentei nummi: denarius, cuius est
nota 𐆖, quinarius, cuius est nota #¹¹²⁷, sestertius, cuius
nota est #¹¹²⁸. uictoriatus enim nunc tantundem ualet
quantum quinarius, olim ut peregrinus nummus loco 5
mercis, ut nunc tetrachmum et drachma, habebatur.
Denarius primo asses decem ualebat, unde et nomen 46.1
traxit; quinarius dimidium eius, id est quinque asses,
unde et ipse uocatur; sestertius duos asses et semissem,
quasi semis tertius, Graeca figura ἕβδομον ἡμιτάλαν-
τον. nam sex talenta et semitalentum eo uerbo signi- 5
ficant. lex etiam duodecim tabularum argumento est,
in qua duo pedes et semis sestertius pes uocatur.
Nunc denarius xvi, uictoriatus et quinarius viii, 47.1
sestertius quattuor asses ualet.
  Infra quam diuisionem sequitur alia quaedam 48.1
subdiuisio, notas aeque et propria uocabula habens.
quare si ad denarium rationem conficias, assem hac
nota scribas ac uoces semuncia sicilicus 𐆖 #¹¹³⁶ ↄ;
semunciae enim sedecim et sicilici sedecim assem effi- 5
ciunt.
Dupundium hac nota scribas ac uoces: 49.1
sescuncia 𐆖 #¹¹³⁶ #¹¹¹⁰, nam sedecim sescunciae du-
pundium efficiunt.
Tressis hac nota scribas ac 50.1
uoces: sextans sicilicus 𐆖 #¹¹⁰⁹ ↄ; aeque enim sedecim
sextantes totidemque sicilici tres asses efficiunt.
Qua- 51.1
trussis hac nota scribas uocesque: quadrans 𐆖 #¹¹⁰⁹ #¹¹¹⁰;
sedecim enim quadrantes quatrussis efficiunt.
Quin- 52.1
ques hac nota scribas uocesque: quadrans semuncia
sicilicus 𐆖 #¹¹⁰⁹ #¹¹¹⁰ #¹¹³⁶ ↄ; nam sedecim quadrantes ac to-
tidem semunciae sicilicique faciunt quinques.
Sexis 53.1
hac nota scribas nominesque: triens semuncia 𐆖 #¹¹⁰⁹ #¹¹⁰⁹ #¹¹³⁶;
aeque enim trientes et semunciae sedecies ducti sexis
efficiunt.
Septus hac nota scribas ac nomines: 54.1
quincunx sicilicus 𐆖 #¹¹⁰⁹ #¹¹⁰⁹ #¹¹¹⁰ ↄ; simili enim modo
quincunces ac sicilici multiplicati septus efficiunt.
Octus hac nota scribas ac nomines: semis 𐆖 S, 55.1
quibus eodem modo multiplicatis octus reperies.
Nonus hac nota scribas appellesque: semis semun- 56.1
cia sicilicus 𐆖 S #¹¹³⁶ ↄ; ut sedecies [hanc quoque no-
tam, quae uocatur] semissem semunciam sicilicum si
multiplicaueris, nonus inuenias.
Decus hac nota 57.1
scribas atque nomines: septunx semuncia 𐆖 S #¹¹¹⁰ #¹¹³⁶;
septuncem quoque ac semunciam totiens si duxeris,
decus efficies.
Undeciaere hac nota scribas appel- 58.1
lesque: bes sicilicus 𐆖 S #¹¹⁰⁹ ↄ; nam bes sicilicus totiens
ducti undeciaere efficiunt.
Duodeciaere hac nota 59.1
scribas ac uoces: dodrans 𐆖 S #¹¹⁰⁹ #¹¹¹⁰; dodrantes eodem
modo computati duodeciaere efficiunt.
Tredeciaere 60.1
hac nota scribas uocesque: dodrans semuncia sicilicus
𐆖 S #¹¹⁰⁹ #¹¹¹⁰ #¹¹³⁶ ↄ, dodrantibus semunciis sicilicis eadem
ratione multiplicatis tredecim asses efficias.
Quat- 61.1
tuordeciaere hac nota scribas ac uoces: dextans se-
muncia 𐆖 S #¹¹⁰⁹ #¹¹⁰⁹ #¹¹³⁶; dextantes semunciaeque sedecim
aeque quattuordeciaere efficiunt.
Quindeciaere hac 62.1
nota scribas et appelles: deunx sicilicus 𐆖 S #¹¹⁰⁹ #¹¹⁰⁹ #¹¹¹⁰ ↄ;
deunx quoque ac sicilicus sedecies ducti quindeciaere
efficiunt.
  Ingeniosissime autem, cum ad denarium ratio 63.1
conficeretur, excurrentis aeris nota inuenta est, quae
sedecies multiplicata id efficeret: nam cum denarii
nota praescribatur eique subiniungatur aeris excur-
rentis nota, manifestum est eam sedeciens ducendam 5
ex adnotatione denarii.
  Ad quinarium et uictoriatum rationem Romae 64.1
confici nescio: quemadmodum tamen, si uelis, conficias,
facilius apparebit, si prius inspexeris, ad quem modum
sestertiaria ratio confiat; tunc enim excurrentis aeris
leges exemplum denariariae rationis, et dimidiam 5
duces; uel sestertiariae, et duplicabis.
  Ad sestertium ratio si confiat, semis hac nota 65.1
scribitur #¹¹¹⁰ T; uocatur libella teruncius. est autem
libella sestertii decima pars, teruncius quadragesima,
quae duae iunctae octauam sestertii, id est, semissem,
efficiunt; nam octo libellis, id est octo decimis, teruncii 5
octo, id est octo quadragesimae (quae fiunt quattuor
uicesimae, hoc est duae decimae) adiectae complent
sestertium.
Sunt enim in sestertio libellae decem, 66.1
singulae uiginti, teruncii quadraginta.
Infra se- 67.1
missem nemo temere rationem sestertiariam ducit.
potest tamen: nam quadrans, qui est pars sexta decima
sestertii, poterit notari singula, quae est uicesima
sestertii, et dimidio teruncio, qui est octogesima ses- 5
tertii; nam utraque haec pars iuncta efficit sextam
decimam.
As notari debet #¹¹⁰⁹ #¹¹³⁶; haec ad sester- 68.1
tium nota uocatur duae libellae singula; fiunt duae
decimae et uicesima, hoc est quarta pars sestertii;
nam quater binae libellae octo fiunt decimae, quattuor
singulae quattuor fiunt uicesimae, hoc est duae deci- 5
mae, quae superioribus iunctae sestertium complent.
As semis notari debet #¹¹⁰⁹ #¹¹¹⁰ #¹¹³⁶ T; uocatur tres 69.1
libellae singula teruncius et sunt tres decimae, una
uicesima, una quadragesima, hoc est quarta et octaua
sestertii; supersunt octauae quinque, id est semisses
quinque, ut compleant sestertium. 5
Dupundius hac 70.1
nota S; uocantur quinque libellae, quae sunt quinque
decimae; hae duplicatae sestertium implent.
Du- 71.1
pundius semis hac nota S #¹¹¹⁰ T; uocatur sex libellae
teruncius; sunt autem sex decimae et quadragesima,
id est dimidia et octaua totius; supersunt octauae tres,
id est semisses tres, ut sestertium compleant. 5
Tressis 72.1
hac nota S #¹¹⁰⁹ #¹¹³⁶; uocatur septem libellae singula; sunt
autem pars dimidia et duae decimae et uicesima, hoc
est pars dimidia et quarta; desunt duae octauae, id
est quarta, quae iuncta impleat sestertium. 5
Tressis 73.1
semis hac nota S #¹¹⁰⁹ #¹¹¹⁰ #¹¹³⁶ T; uocatur octo libellae singula
teruncius; sunt pars dimidia et tres decimae et uicesima
et quadragesima, hoc est pars dimidia et quarta et oc-
taua; superest octaua, quae adiecta sestertium compleat. 5
  Libella dicta creditur quasi pusilla libra. nam 74.1
cum olim asses libriles essent et denarius decem asses
ualeret et decima pars denarii libram, quae eadem as
erat, singula selibram, quae eadem semis erat, terun-
cius quadrantem haberet, siue denariaria siue sester- 5
tiaria ratio conficeretur, iisdem notis, id est libellarum
et singularum et terunciorum, praeposita nota denarii
uel sestertii, ut erat ratio, aera exprimebantur.
Posteaquam in sedecim asses denarius distributus 75.1
est, denariaria ratio expeditius confici coepit, ut supra
dictum est; sestertiaria mansit sub iisdem notis, aucta
tamen computatione.
Haec quoque libella exemplo 76.1
maiorum in duos uelut semisses, qui singulae uocan-
tur, et quattuor uelut quadrantes, qui teruncii uocan-
tur, diuiditur.
  Ponderis eadem diuisio est, quae aeris; nam in 77.1
quas partes as diuiditur, in has et libra dispenditur.
<Et dicitur> as quidem, seu de diuisione solidi seu 78.1
de pondere seu de numerata in aere pecunia agatur,
libra autem in pondere: nummi uero argentei in pe-
cunia forma publica dumtaxat nomen accipiunt.
  Mensurarum liquoris atque grani expeditior et 79.1
forma et appellatio est. nam quadrantal, quod nunc
plerique amphoram uocant, habet urnas duas, modios
tres, semodios sex, congios octo, sextarios quadraginta
octo, heminas nonaginta sex, quartarios centum nona- 5
ginta duo, cyathos quingentos septuaginta sex.
Notae mensurarum: 80.1
    quadrantalis #¹¹³⁴i
    urnae #¹¹³⁴s
    modii #¹¹⁰⁵i
    semodii #¹¹⁰⁵s 5
    congii 
    sextarii ad uinum ↄ
      ad granum #¹¹³⁶ↄ
    heminae #¹¹³⁵
    quartarii tm 10
    cyathi TI
  Partium et numeri naturalis causa durat, quam- 81.1
uis nominibus apud quasque gentes differant. ponde-
ris et mensurarum modus incertus est, nam eius dis-
pensio ac dimensio . . .