| PVNICA | |
| LIBER PRIMVS | |
| Ordior arma, quibus caelo se gloria tollit | 1.1 |
| Aeneadum, patiturque ferox Oenotria iura | |
| Carthago. da, Musa, decus memorare laborum | |
| antiquae Hesperiae, quantosque ad bella crearit | |
| et quot Roma uiros, sacri cum perfida pacti | 5 |
| gens Cadmea super regno certamina mouit, | |
| quaesitumque diu, qua tandem poneret arce | |
| terrarum Fortuna caput. ter Marte sinistro | |
| iuratumque Ioui foedus conuentaque patrum | |
| Sidonii fregere duces, atque impius ensis | 10 |
| ter placitam suasit temerando rumpere pacem. | |
| sed medio finem bello excidiumque uicissim | |
| molitae gentes, propiusque fuere periclo | |
| quis superare datum: reserauit Dardanus arces | |
| ductor Agenoreas, obsessa Palatia uallo | 15 |
| Poenorum ac muris defendit Roma salutem. | |
| Tantarum causas irarum odiumque perenni | |
| seruatum studio et mandata nepotibus arma | |
| fas aperire mihi superasque recludere mentes. | |
| iamque adeo magni repetam primordia motus. | 20 |
| Pygmalioneis quondam per caerula terris | |
| pollutum fugiens fraterno crimine regnum | |
| fatali Dido Libyes appellitur orae. | |
| tum pretio mercata locos noua moenia ponit, | |
| cingere qua secto permissum litora tauro. | 25 |
| hic Iuno ante Argos (sic credidit alta uetustas), | |
| ante Agamemnoniam, gratissima tecta, Mycenen | |
| optauit profugis aeternam condere gentem. | |
| uerum ubi magnanimis Romam caput urbibus alte | |
| exerere ac missas etiam trans aequora classes | 30 |
| totum signa uidet uictricia ferre per orbem, | |
| iam propius metuens bellandi corda furore | |
| Phoenicum extimulat. sed enim conamine primae | |
| contuso pugnae fractisque in gurgite coeptis | |
| Sicanio Libycis, iterum instaurata capessens | 35 |
| arma remolitur; dux agmina sufficit unus | |
| turbanti terras pontumque mouere paranti. | |
| Iamque deae cunctas sibi belliger induit iras | |
| Hannibal: hunc audet solum componere fatis. | |
| sanguineo tum laeta uiro atque in regna Latini | 40 |
| turbine mox saeuo uenientum haud inscia cladum, | |
| 'Intulerit Latio, spreta me, Troius' inquit | |
| 'exul Dardaniam et bis numina capta penates | |
| sceptraque fundarit uictor Lauinia Teucris, | |
| dum Romana tuae, Ticine, cadauera ripae | 45 |
| non capiant, famulusque mihi per Celtica rura | |
| sanguine Pergameo Trebia et stipantibus armis | |
| corporibusque uirum retro fluat, ac sua largo | |
| stagna reformidet Trasimennus turbida tabo, | |
| dum Cannas tumulum Hesperiae campumque cruore | 50 |
| Ausonio mersum sublimis Iapyga cernam | |
| teque uadi dubium coeuntibus, Aufide, ripis | |
| per clipeos galeasque uirum caesosque per artus | |
| uix iter Hadriaci rumpentem ad litora ponti.' | |
| haec ait ac iuuenem facta ad Mauortia flammat. | 55 |
| Ingenio motus auidus fideique sinister | |
| is fuit, exuperans astu, sed deuius aequi. | |
| armato nullus diuum pudor: improba uirtus | |
| et pacis despectus honos, penitusque medullis | |
| sanguinis humani flagrat sitis. his super, aeui | 60 |
| flore uirens hauet Aegatis abolere, parentum | |
| dedecus, ac Siculo demergere foedera ponto. | |
| dat mentem Iuno ac laudum spe corda fatigat. | |
| iamque aut nocturno penetrat Capitolia uisu | |
| aut rapidis fertur per summas passibus Alpis. | 65 |
| saepe etiam famuli turbato ad limina somno | |
| expauere trucem per uasta silentia uocem | |
| ac largo sudore uirum inuenere futuras | |
| miscentem pugnas et inania bella gerentem. | |
| Hanc rabiem in finis Italum Saturniaque arua | 70 |
| addiderat iam tum puero †patrius furor oscus† | |
| Sarrana prisci Barcae de gente uetustos | |
| a Belo numerabat auos. namque orba marito | |
| cum fugeret Dido famulam Tyron, impia diri | |
| Belides iuuenis uitauerat arma tyranni | 75 |
| et se participem casus sociarat in omnis. | |
| nobilis hoc ortu et dextra spectatus Hamilcar, | |
| ut fari primamque datum distinguere lingua | |
| Hannibali uocem, sollers nutrire furores, | |
| Romanum seuit puerili in pectore bellum. | 80 |
| Vrbe fuit media sacrum genetricis Elissae | |
| manibus et patria Tyriis formidine cultum, | |
| quod taxi circum et piceae squalentibus umbris | |
| abdiderant caelique arcebant lumine, templum. | |
| hoc sese, ut perhibent, curis mortalibus olim | 85 |
| exuerat regina loco. stant marmore maesto | |
| effigies, Belusque parens omnisque nepotum | |
| a Belo series, stat gloria gentis Agenor | |
| et qui longa dedit terris cognomina Phoenix. | |
| ipsa sedet tandem aeternum coniuncta Sychaeo. | 90 |
| ante pedes ensis Phrygius iacet, ordine centum | |
| stant arae caelique deis Ereboque potenti. | |
| hic, crine effuso, atque Hennaeae numina diuae | |
| atque Acheronta uocat Stygia cum ueste sacerdos. | |
| immugit tellus rumpitque horrenda per umbras | 95 |
| sibila; inaccensi flagrant altaribus ignes. | |
| tum magico uolitant cantu per inania manes | |
| exciti, uultusque in marmore sudat Elissae. | |
| Hannibal haec patrio iussu ad penetralia fertur, | |
| ingressique habitus atque ora explorat Hamilcar. | 100 |
| non ille euhantis Massylae palluit iras, | |
| non diros templi ritus aspersaque tabo | |
| limina et audito surgentis carmine flammas. | |
| Olli permulcens genitor caput oscula libat | |
| attollitque animos hortando et talibus implet: | 105 |
| 'Gens recidiua Phrygum Cadmeae stirpis alumnos | |
| foederibus non aequa premit. si fata negarint | |
| dedecus id patriae nostra depellere dextra, | |
| haec tua sit laus, nate, uelis. age, concipe bella | |
| latura exitium Laurentibus: horreat ortus | 110 |
| iam pubes Tyrrhena tuos, partusque recusent | |
| te surgente, puer, Latiae producere matres.' | |
| his acuit stimulis subicitque haud mollia dictu: | |
| 'Romanos terra atque undis, ubi competet aetas, | |
| ferro ignique sequar Rhoeteaque fata reuoluam. | 115 |
| non superi mihi, non Martem cohibentia pacta, | |
| non celsae obstiterint Alpes Tarpeiaque saxa. | |
| hanc mentem iuro nostri per numina Martis, | |
| per manes, regina, tuos.' tum nigra triformi | |
| hostia mactatur diuae, raptimque recludit | 120 |
| spirantis artus poscens responsa sacerdos | |
| ac fugientem animam properatis consulit extis. | |
| Ast ubi quaesitas artis de more uetustae | |
| intrauit mentes superum, sic deinde profatur: | |
| 'Aetolos late consterni milite campos | 125 |
| Idaeoque lacus flagrantis sanguine cerno. | |
| quanta procul moles scopulis ad sidera tendit, | |
| cuius in aerio pendent tua uertice castra! | |
| iamque iugis agmen rapitur: trepidantia fumant | |
| moenia, et Hesperio tellus porrecta sub axe | 130 |
| Sidoniis lucet flammis. fluit ecce cruentus | |
| Eridanus. iacet ore truci super arma uirosque | |
| tertia qui tulerit sublimis opima Tonanti. | |
| heu quaenam subitis horrescit turbida nimbis | |
| tempestas, ruptoque polo micat igneus aether! | 135 |
| magna parant superi: tonat alti regia caeli, | |
| bellantemque Iouem cerno.' uenientia fata | |
| scire ultra uetuit Iuno, fibraeque repente | |
| conticuere: latent casus longique labores. | |
| Sic clausum linquens arcano pectore bellum | 140 |
| atque hominum finem Gadis Calpenque secutus, | |
| dum fert Herculeis Garamantica signa columnis, | |
| occubuit saeuo Tyrius certamine ductor. | |
| Interea rerum Hasdrubali traduntur habenae, | |
| occidui qui solis opes et uulgus Hiberum | 145 |
| Baeticolasque uiros furiis agitabat iniquis. | |
| tristia corda duci, simul immedicabilis ira, | |
| et fructus regni feritas erat; asper amore | |
| sanguinis, et metui demens credebat honorem, | |
| nec nota docilis poena satiare furores. | 150 |
| ore excellentem et spectatum fortibus ausis | |
| antiqua de stirpe Tagum, superumque hominumque | |
| immemor, erecto suffixum robore maestis | |
| ostentabat ouans populis sine funere regem. | |
| auriferi Tagus ascito cognomine fontis | 155 |
| perque antra et ripas nymphis ululatur Hiberis. | |
| Maeonium non ille uadum, non Lydia mallet | |
| stagna sibi, nec qui riguo perfunditur auro | |
| campum atque inlatis Hermi flauescit harenis. | |
| primus inire manu, postremus ponere Martem. | 160 |
| cum rapidum effusis ageret sublimis habenis | |
| quadrupedem, non ense uirum, non eminus hasta | |
| sistere erat: uolitabat ouans aciesque per ambas | |
| iam Tagus auratis agnoscebatur in armis. | |
| quem postquam diro suspensum robore uidit | 165 |
| deformem leti famulus, clam corripit ensem | |
| dilectum domino pernixque inrumpit in aulam | |
| atque immite ferit geminato uulnere pectus. | |
| at Poeni, succensa ira turbataque luctu | |
| et saeuis gens laeta, ruunt tormentaque portant. | 170 |
| non ignes candensque chalybs, non uerbera passim | |
| ictibus innumeris lacerum scindentia corpus, | |
| carnificaeue manus penitusue infusa medullis | |
| pestis et in medio lucentes uulnere flammae | |
| cessauere; ferum uisu dictuque, per artem | 175 |
| saeuitiae extenti, quantum tormenta iubebant | |
| creuerunt artus, atque omni sanguine rapto | |
| ossa liquefactis fumarunt feruida membris. | |
| mens intacta manet: superat ridetque dolores | |
| spectanti similis, fessosque labore ministros | 180 |
| increpitat dominique crucem clamore reposcit. | |
| Haec inter spretae miseranda piacula poenae | |
| erepto trepidus ductore exercitus una | |
| Hannibalem uoce atque alacri certamine poscit. | |
| hinc studia accendit patriae uirtutis imago, | 185 |
| hinc fama in populos iurati didita belli, | |
| hinc uirides ausis anni feruorque decorus | |
| atque armata dolis mens et uis insita fandi. | |
| Primi ductorem Libyes clamore salutant, | |
| mox et Pyrenes populi et bellator Hiberus. | 190 |
| continuoque ferox oritur fiducia menti, | |
| cessisse imperio tantum terraeque marisque. | |
| Aeoliis candens Austris et lampade Phoebi | |
| aestifero Libye torretur subdita Cancro, | |
| aut ingens Asiae latus, aut pars tertia terris. | 195 |
| terminus huic roseos amnis Lageus ad ortus | |
| septeno impellens tumefactum gurgite pontum. | |
| at qua diuersas clementior aspicit Arctos, | |
| Herculeo dirimente freto, diducta propinquis | |
| Europes uidet arua iugis. ultra obsidet aequor, | 200 |
| nec patitur nomen proferri longius Atlas, | |
| Atlas subducto tracturus uertice caelum. | |
| sidera nubiferum fulcit caput, aetheriasque | |
| erigit aeternum compages ardua ceruix. | |
| canet barba gelu, frontemque immanibus umbris | 205 |
| pinea silua premit. uastant caua tempora uenti, | |
| nimbosoque ruunt spumantia flumina rictu. | |
| tum geminas laterum cautes maria alta fatigant, | |
| atque ubi fessus equos Titan immersit anhelos, | |
| flammiferum condunt fumanti gurgite currum. | 210 |
| sed qua se campis squalentibus Africa tendit, | |
| serpentum largo coquitur fecunda ueneno, | |
| felix qua pinguis mitis plaga temperat agros, | |
| nec Cerere Hennaea Phario nec uicta colono. | |
| hic passim exultant Nomades, gens inscia freni, | 215 |
| quis inter geminas per ludum mobilis aures | |
| quadrupedem flectit non cedens uirga lupatis. | |
| altrix bellorum bellatorumque uirorum | |
| tellus nec fidens nudo sine fraudibus ensi. | |
| Altera complebant Hispanae castra cohortes, | 220 |
| auxilia Europae genitoris parta tropaeis. | |
| Martius hinc campos sonipes hinnitibus implet, | |
| hinc iuga cornipedes erecti bellica raptant: | |
| non Eleus eat campo feruentior axis. | |
| prodiga gens animae et properare facillima mortem. | 225 |
| namque ubi transcendit florentis uiribus annos, | |
| impatiens aeui spernit nouisse senectam, | |
| et fati modus in dextra est. hic omne metallum: | |
| electri gemino pallent de semine uenae, | |
| atque atros chalybis fetus humus horrida nutrit. | 230 |
| sed scelerum causas operit deus. Astur auarus | |
| uisceribus lacerae telluris mergitur imis | |
| et redit infelix effosso concolor auro. | |
| hic certant, Pactole, tibi Duriusque Tagusque, | |
| quique super Grauios lucentis uoluit harenas | 235 |
| infernae populis referens obliuia Lethes. | |
| nec Cereri terra indocilis nec inhospita Baccho, | |
| nullaque Palladia sese magis arbore tollit. | |
| Hae postquam Tyrio gentes cessere tyranno, | |
| utque dati rerum freni, tunc arte paterna | 240 |
| conciliare uiros, armis consulta senatus | |
| uertere, nunc donis. primus sumpsisse laborem, | |
| primus iter carpsisse pedes partemque subire, | |
| si ualli festinet opus. nec cetera segnis | |
| quaecumque ad laudem stimulant, somnumque negabat | 245 |
| naturae noctemque uigil ducebat in armis. | |
| interdum proiectus humi turbaeque Libyssae | |
| insignis sagulo duris certare maniplis; | |
| celsus et in magno praecedens agmine ductor | |
| imperium perferre suum; tum uertice nudo | 250 |
| excipere insanos imbris caelique ruinam. | |
| spectarunt Poeni, tremuitque exterritus Astur, | |
| torquentem cum tela Iouem permixtaque nimbis | |
| fulmina et excussos uentorum flatibus ignes | |
| turbato transiret equo, nec puluere fessum | 255 |
| agminis ardenti labefecit Sirius astro. | |
| flammiferis tellus radiis cum exusta dehiscit, | |
| candentique globo medius coquit aethera feruor, | |
| femineum putat umenti iacuisse sub umbra | |
| exercetque sitim et spectato fonte recedit. | 260 |
| idem correptis sternacem ad proelia frenis | |
| frangere ecum et famam letalis amare lacerti | |
| ignotique amnis tranare sonantia saxa | |
| atque e diuersa socios accersere ripa. | |
| idem expugnati primus stetit aggere muri, | 265 |
| et quotiens campo rapidus fera proelia miscet, | |
| qua sparsit ferrum, latus rubet aequore limes. | |
| ergo instat fatis, et rumpere foedera certus, | |
| quo datur, interea Romam comprendere bello | |
| gaudet et extremis pulsat Capitolia terris. | 270 |
| Prima Saguntinas turbarunt classica portas, | |
| bellaque sumpta uiro belli maioris amore. | |
| haud procul Herculei tollunt se litore muri, | |
| clementer crescente iugo, quis nobile nomen | |
| conditus excelso sacrauit colle Zacynthos. | 275 |
| hic comes Alcidae remeabat in agmine Thebas | |
| Geryone extincto caeloque ea facta ferebat. | |
| tris animas namque id monstrum, tris corpore dextras | |
| armarat ternaque caput ceruice gerebat. | |
| haud alium uidit tellus, cui ponere finem | 280 |
| non posset mors una uiro, duraeque sorores | |
| tertia bis rupto torquerent stamina filo. | |
| hinc spolia ostentabat ouans captiuaque uictor | |
| armenta ad fontis medio feruore uocabat, | |
| cum tumidas fauces accensis sole uenenis | 285 |
| calcatus rupit letali uulnere serpens | |
| Inachiumque uirum terris prostrauit Hiberis. | |
| mox profugi ducente Noto aduertere coloni, | |
| insula quos genuit Graio circumflua ponto | |
| et, quae auxit quondam Laertia regna, Zacynthos. | 290 |
| firmauit tenues ortus mox Daunia pubes | |
| sedis inops, misit largo quam diues alumno | |
| magnanimis regnata uiris, nunc Ardea nomen. | |
| libertas populis pacto seruata decusque | |
| maiorum, et Poenis u<r>bi imperitare negatum. | 295 |
| Admouet abrupto flagrantia foedere ductor | |
| Sidonius castra et latos quatit agmine campos. | |
| ipse caput quassans circumlustrauit anhelo | |
| muros saeuus equo, mensusque pauentia tecta | |
| pandere iamdudum portas et cedere uallo | 300 |
| imperat et longe clausis sua foedera, longe | |
| Ausoniam fore, nec ueniae spem Marte subactis: | |
| scita patrum et leges et iura fidemque deosque | |
| in dextra nunc esse sua. uerba ocius acer | |
| intorto sancit iaculo figitque per arma | 305 |
| stantem pro muro et minitantem uana Caicum. | |
| concidit exacti medius per uiscera teli, | |
| effusisque simul praerupto ex aggere membris | |
| uictori moriens tepefactam ret<t>ulit hastam. | |
| at multo ducis exemplum clamore secuti | 310 |
| inuoluunt atra telorum moenia nube. | |
| clara nec in numero uirtus latet: obuia quisque | |
| ora duci portans ceu solus bella capessit. | |
| hic crebram fundit Baliari uerbere glandem | |
| terque leui ducta circum caput altus habena | 315 |
| permissum uentis a<b>scondit in aera telum, | |
| hic ualido librat stridentia saxa lacerto, | |
| huic impulsa leui torquetur lancea nodo. | |
| ante omnis ductor patriis insignis in armis | |
| nunc picea iactat fumantem lampada flamma, | 320 |
| nunc sude, nunc iaculo, nunc saxis impiger instat | |
| aut hydro imbutas, bis noxia tela, sagittas | |
| contendit neruo atque insultat fraude pharetrae, | |
| Dacus ut armiferis Geticae telluris in oris | |
| spicula quae patrio gaudens acuisse ueneno | 325 |
| fundit apud ripas inopina binominis Histri. | |
| Cura subit, collem turrita cingere fronte | |
| castelloque urbem circumuallare frequenti. | |
| heu priscis numen populis, at nomine solo | |
| in terris iam nota Fides! stat dura iuuentus | 330 |
| ereptamque fugam et claudi uidet aggere muros, | |
| sed dignam Ausonia mortem putat esse Sagunto | |
| seruata cecidisse fide. iamque acrius omnis | |
| intendunt uires: adductis stridula neruis | |
| Phocais effundit uastos balista molaris; | 335 |
| atque eadem ingentis mutato pondere teli | |
| ferratam excutiens ornum media agmina rumpit. | |
| alternus resonat clangor. certamine tanto | |
| conseruere acies, ueluti circumdata uallo | |
| Roma foret, clamantque super: 'Tot milia, gentes | 340 |
| inter tela satae, iam capto stamus in hoste? | |
| nonne pudet coepti, pudet ominis? en bona uirtus | |
| primitiaeque ducis! taline implere paramus | |
| Italiam fama, talis praemittere pugnas?' | |
| Accensae exultant mentes, haustusque medullis | 345 |
| Hannibal exagitat, stimulantque sequentia bella. | |
| inuadunt manibus uallum caesasque relincunt | |
| deiecti muris dextras. subit arduus agger | |
| imponitque globos pugnantum desuper urbi. | |
| armauit clausos ac portis arcuit hostem | 350 |
| librari multa consueta phalarica dextra, | |
| horrendum uisu robur celsisque niuosae | |
| Pyrenes trabs lecta iugis, cui plurima cuspis, | |
| uix muris toleranda lues, sed cetera pingui | |
| uncta pice atque atro circumlita sulphure fumant. | 355 |
| fulminis haec ritu summis e moenibus arcis | |
| incita, sulcatum tremula secat aera flamma, | |
| qualis sanguineo praestringit lumina crine | |
| ad terram caelo decurrens ignea lampas. | |
| haec ictu rapido pugnantum saepe per auras, | 360 |
| attonito ductore, tulit fumantia membra; | |
| haec uastae lateri turris cum turbine fixa, | |
| dum penitus pluteis Vulcanum exercet adesis, | |
| arma uirosque simul pressit flagrante ruina. | |
| tandem condensis artae testudinis armis | 365 |
| subducti Poeni uallo caecaque latebra | |
| pandunt prolapsam suffossis moenibus urbem. | |
| terribilem in sonitum procumbens aggere uicto | |
| Herculeus labor atque immania saxa resoluens | |
| mugitum ingentem caeli dedit. Alpibus altis | 370 |
| aeriae rupes scopulorum mole reuulsa | |
| haud aliter scindunt resonanti fragmine montem. | |
| surgebat cumulis etiam tum prorutus agger, | |
| obstabatque iacens uallum, ni protinus instent | |
| hinc atque hinc acies media pugnare ruina. | 375 |
| Emicat ante omnis primaeuo flore iuuentae | |
| insignis Rutulo Murrus de sanguine (at idem | |
| matre Saguntina Graius geminoque parente | |
| Dulichios Italis miscebat prole nepotes). | |
| hic magno socios Aradum clamore uocantem, | 380 |
| qua corpus loricam inter galeamque patescit, | |
| conantis motus speculatus, cuspide sistit, | |
| prostratumque premens telo, uoce insuper urget: | |
| 'Fallax Poene, iaces; certe Capitolia primus | |
| scandebas uictor. quae tanta licentia uoti? | 385 |
| nunc Stygio fer bella Ioui!' tum feruidus hastam | |
| aduersi torquens defigit in inguine †Hiberi, | |
| oraque dum calcat iam singultantia leto, | |
| 'Hac iter est' inquit 'uobis ad moenia Romae, | |
| o metuenda manus. sic, quo properatis, eundum.' | 390 |
| mox instaurantis pugnam circumsilit arma | |
| et rapto nudum clipeo latus haurit Hiberi. | |
| diues agri, diues pecoris famaeque negatus | |
| bella feris arcu iaculoque agitabat Hiberus, | |
| felix heu nemorum et uitae laudandus opacae, | 395 |
| si sua per patrios tenuisset spicula saltus. | |
| hunc miseratus adest infesto uulnere Ladmus. | |
| cui saeuum adridens 'Narrabis Hamilcaris umbris | |
| hanc' inquit 'dextram, quae iam post funera uulgi | |
| Hannibalem uobis comitem dabit,' et ferit alte | 400 |
| insurgens gladio cristatae cassidis aera | |
| perque ipsum tegimen crepitantia dissipat ossa. | |
| tum frontem Chreme<te>s intonsam umbrante capillo | |
| saeptus et horrentis effingens crine galeros, | |
| tum Masulis crudaque uirens ad bella senecta | 405 |
| Kartalo, non pauidus fetas mulcere leaenas, | |
| flumineaque urna caelatus Bagrada parmam | |
| et uastae Nasamon Syrtis populator Hiempsal, | |
| audax in fluctu laceras captare carinas, | |
| una omnes dextraque cadunt iraque perempti; | 410 |
| nec non serpentem diro exarmare ueneno | |
| doctus Athyr tactuque grauis sopire chelydros | |
| ac dubiam admoto subolem explorare ceraste. | |
| tu quoque fatidicis Garamanticus accola lucis | |
| insignis flexo galeam per tempora cornu, | 415 |
| heu frustra reditum sortes tibi saepe locutas | |
| mentitumque Iouem increpitans, occumbis, Hiarba. | |
| et iam corporibus cumulatus creuerat agger, | |
| perfusaeque atra fumabant caede ruinae. | |
| tum ductorem auido clamore in proelia poscit: | 420 |
| fulmineus ceu Spartanis latratibus actus, | |
| cum siluam occursu uenantum perdidit, hirto | |
| horrescit saetis dorso et postrema capessit | |
| proelia, canentem mandens aper ore cruorem, | |
| †iamque gemet geminum contra uenabula dentem. | 425 |
| At parte ex alia, qua se insperata iuuentus | |
| extulerat portis, ceu spicula nulla manusque | |
| uim ferre exitiumue queant, permixtus utrisque | |
| Hannibal agminibus passim furit et quatit ensem, | |
| cantato nuper senior quem fecerat igni | 430 |
| litore ab Hesperidum Temisus, qui carmine pollens | |
| fidebat magica ferrum crudescere lingua: | |
| quantus Bistoniis late Gradiuus in oris | |
| belligero rapitur curru telumque coruscans, | |
| Titanum quo pulsa cohors, flagrantia bella | 435 |
| cornipedum adflatu domat et stridoribus axis. | |
| iamque Hostum Rutulumque Pholum ingentemque Metiscum, | |
| iam Lygdum Duriumque simul flauumque Galaesum | |
| et geminos, Chromin atque Gyan, demiserat umbris, | |
| Daunum etiam, grata quo non spectatior alter | 440 |
| uoce mouere fora atque orando fingere mentes | |
| nec legum custos sollertior, aspera telis | |
| dicta admiscentem: 'Quaenam te, Poene, paternae | |
| huc adigunt Furiae? non haec Sidonia tecta | |
| feminea fabricata manu pretioue parata, | 445 |
| exulibusue datum dimensis litus harenis. | |
| fundamenta deum Romanaque foedera cernis.' | |
| ast illum toto iactantem talia campo | |
| ingenti raptum nisu medioque uirorum | |
| auulsum inter tela globo et post terga reuinctum | 450 |
| Hannibal ad poenam lentae mandauerat irae, | |
| increpitansque suos inferri signa iubebat, | |
| perque ipsos caedis cumulos stragemque iacentum | |
| monstrabat furibundus iter cunctosque ciebat | |
| nomine et in praedas stantem dabat improbus urbem. | 455 |
| Sed postquam a trepidis allatum feruere partem | |
| diuersam Marte infausto, Murroque secundos | |
| hunc superos tribuisse diem, ruit ocius amens | |
| lymphato cursu atque ingentis deserit actus. | |
| letiferum nutant fulgentes uertice cristae, | 460 |
| crine ut flammifero terret fera regna cometes | |
| sanguineum spargens ignem: uomit atra rubentis | |
| fax caelo radios, ac saeua luce coruscum | |
| scintillat sidus terrisque extrema minatur. | |
| praecipiti dant tela uiam, dant signa uirique, | 465 |
| atque ambae trepidant acies. iacit igneus hastae | |
| dirum lumen apex, ac late fulgurat umbo. | |
| talis ubi Aegaeo surgente ad sidera ponto | |
| per longum uasto Cori cum murmure fluctus | |
| suspensum in terras portat mare, frigida nautis | 470 |
| corda tremunt: sonat ille procul flatuque tumescens | |
| curuatis pauidas tramittit Cycladas undis. | |
| non cuncta e muris unum incessentia tela | |
| fumantesque ante ora faces, non saxa per artem | |
| tormentis excussa tenent. ut tegmina primum | 475 |
| fulgentis galeae conspexit et arma cruento | |
| <c>ontra solem auro rutilantia, turbidus infit: | |
| 'En, qui res Libycas inceptaque tanta retardet, | |
| Romani Murrus belli mora. foedera, faxo, | |
| iam noscas, quid uana queant et uester Hiberus. | 480 |
| fer tecum castamque fidem seruataque iura: | |
| deceptos mihi linque deos.' cui talia Murrus: | |
| 'Exoptatus ades. mens olim proelia poscit | |
| speque tui flagrat capitis: fer debita fraudum | |
| praemia et Italiam tellure inquire sub ima. | 485 |
| longum in Dardanios finis iter atque niualem | |
| Pyrenen Alpesque tibi mea dextera donat.' | |
| Haec inter cernens subeuntem comminus hostem | |
| praeruptumque loci fidum sibi, corripit ingens | |
| aggere conuulso saxum et nitentis in ora | 490 |
| deuoluit, pronoque silex ruit incitus ictu. | |
| subsedit duro concussus fragmine muri. | |
| tum pudor accendit mentem, nec conscia fallit | |
| uirtus pressa loco; frendens luctatur et aegro | |
| scandit in aduersum per saxa uetantia nisu. | 495 |
| sed postquam propior uicino lumine fulsit | |
| et tota se mole tulit, uelut incita clausum | |
| agmina Poenorum cingant, et cuncta pauentem | |
| castra premant, lato Murrus caligat in hoste. | |
| mille simul dextrae densusque micare uidetur | 500 |
| ensis et innumerae nutare in casside cristae. | |
| conclamant utrimque acies, ceu tota Saguntos | |
| igne micet. trahit instanti languentia leto | |
| membra pauens Murrus supremaque uota capessit: | |
| 'Conditor Alcide, cuius uestigia sacra | 505 |
| incolimus, terrae minitantem auerte procellam, | |
| si tua non segni defenso moenia dextra.' | |
| Dumque orat caeloque attollit lumina supplex, | |
| 'Cerne', ait 'an nostris longe Tirynthius ausis | |
| iustius adfuerit. ni displicet aemula uirtus, | 510 |
| haud me dissimilem, Alcide, primoribus annis | |
| agnosces, inuicte, tuis. fer numen amicum | |
| et, Troiae quondam primis memorate ruinis, | |
| dexter ades Phrygiae delenti stirpis alumnos.' | |
| sic Poenus pressumque ira simul exigit ensem | 515 |
| qua capuli statuere morae, teloque relato | |
| horrida labentis perfunditur arma cruore. | |
| ilicet ingenti casu turbata iuuentus | |
| procurrit: nota arma uiri corpusque superbo | |
| uictori spoliare negant. coit aucta uicissim | 520 |
| hortando manus, et glomerata mole feruntur. | |
| hinc saxis galea, hinc clipeus sonat aereus hastis. | |
| incessunt sudibus librataque pondera plumbi | |
| certatim iaciunt. decisae uertice cristae, | |
| direptumque decus nutantum in caede iubarum. | 525 |
| iamque agitur largus per membra fluentia sudor, | |
| et stant loricae squamis horrentia tela. | |
| nec requies tegimenue datur mutare sub ictu. | |
| genua labant, fessique umeri gestamina laxant. | |
| tum creber penitusque trahens suspiria sicco | 530 |
| fumat ab ore uapor, nisuque elisus anhelo | |
| auditur gemitus fractumque in casside murmur. | |
| mente aduersa domat gaudetque nitescere duris | |
| uirtutem et decoris pretio discrimina pensat. | |
| Hic subitus scisso densa inter nubila caelo | 535 |
| erupit quatiens terram fragor, et super ipsas | |
| bis pater intonuit geminato fulmine pugnas. | |
| inde inter nubes uentorum turbine caeco | |
| ultrix iniusti uibrauit lancea belli | |
| ac femine aduerso librata cuspide sedit. | 540 |
| Tarpeiae rupes superisque habitabile saxum | |
| et uos, uirginea lucentes semper in ara | |
| Laomedonteae, Troiana altaria, flammae, | |
| heu quantum uobis fallacis imagine teli | |
| promisere dei! propius si pressa furenti | 545 |
| hasta foret, clausae starent mortalibus Alpes, | |
| nec, Trasimenne, tuis nunc Allia cederet undis. | |
| Sed Iuno, aspectans Pyrenes uertice celsae | |
| naua rudimenta et primos in Marte calores, | |
| ut uidet impressum coniecta cuspide uulnus, | 550 |
| aduolat obscura circumdata nube per auras | |
| et ualidam duris euellit ab ossibus hastam. | |
| ille tegit clipeo fusum per membra cruorem, | |
| tardaque paulatim et dubio uestigia nisu | |
| alternata trahens, auersus ab aggere cedit. | 555 |
| Nox tandem optatis terras pontumque tenebris | |
| condidit et pugnas erepta luce diremit. | |
| at durae inuigilant mentes molemque reponunt, | |
| noctis opus. clausos acuunt extrema pericli | |
| et fractis rebus uiolentior ultima uirtus. | 560 |
| hinc puer inualidique senes, hinc femina ferre | |
| certat opem in dubiis miserando naua labori, | |
| saxaque mananti subuectat uulnere miles. | |
| iam patribus clarisque senum sua munia curae: | |
| concurrunt lectosque uiros hortantur et orant | 565 |
| defessis subeant rebus reuocentque salutem | |
| et Latia extremis implorent casibus arma. | |
| 'Ite citi, remis uelisque impellite puppim. | |
| saucia dum castris clausa est fera, tempore Martis | |
| utendum est rupto et grassandum ad clara periclis. | 570 |
| ite citi, deflete fidem murosque ruentis | |
| antiquaque domo meliora accersite fata. | |
| mandati summa est: dum stat, remeate, Saguntos.' | |
| ast illi celerant, qua proxima litora, gressum | |
| et fugiunt tumido per spumea caerula uelo. | 575 |
| Pellebat somnos Tithoni roscida coniunx, | |
| ac rutilus primis sonipes hinnitibus altos | |
| adflarat montis roseasque mouebat habenas. | |
| iam celsa e muris extructa mole iuuentus | |
| clausam nocturnis ostentat turribus urbem. | 580 |
| rerum omnes pendent actus, et milite maesto | |
| laxata obsidio, ac pugnandi substitit ardor, | |
| inque ducem uersae tanto discrimine curae. | |
| Interea Rutulis longinqua per aequora uectis | |
| Herculei ponto coepere existere colles | 585 |
| et nebulosa iugis attollere saxa Monoeci. | |
| Thracius hos Boreas scopulos immitia regna | |
| solus habet semperque rigens nunc litora pulsat, | |
| nunc ipsas alis plangit stridentibus Alpes, | |
| atque ubi se terris glaciali fundit ab Arcto, | 590 |
| haud ulli contra fiducia surgere uento. | |
| uerticibus torquet rapidis mare, fractaque anhelant | |
| aequora, et iniecto conduntur gurgite montes, | |
| iamque uolans Rhenum Rhodanumque in nubila tollit. | |
| hunc postquam Boreae dirum euasere furorem, | 595 |
| alternos maesti casus bellique marisque | |
| et dubium rerum euentum sermone uolutant. | |
| 'O patria, o Fidei domus inclita, quo tua nunc sunt | |
| fata loco? sacraene manent in collibus arces? | |
| an cinis (heu superi) tanto de nomine restat? | 600 |
| ferte leues auras flatusque ciete secundos, | |
| si nondum insultat templorum Poenicus ignis | |
| culminibus, Latiaeque ualent succurrere classes.' | |
| Talibus inlacrimant noctemque diemque querelis, | |
| donec Laurentis puppis defertur ad oras, | 605 |
| qua pater acceptis Anienis ditior undis | |
| in pontum flauo descendit gurgite Thybris. | |
| hinc consanguineae subeunt iam moenia Romae. | |
| Concilium uocat augustum castaque beatos | |
| paupertate patres ac nomina parta triumphis | 610 |
| consul et aequantem superos uirtute senatum. | |
| facta animosa uiros et recti sacra cupido | |
| attollunt, hirtaeque togae neglectaque mensa | |
| dexteraque a curuis capulo non segnis aratris. | |
| exiguo faciles et opum non indiga corda, | 615 |
| ad paruos curru remeabant saepe penates. | |
| In foribus sacris primoque in limine templi | |
| captiui currus, belli decus, armaque rapta | |
| pugnantum ducibus saeuaeque in Marte secures, | |
| perfossi clipei et seruantia tela cruorem | 620 |
| claustraque portarum pendent: hic Punica bella, | |
| Aegatis cernas fusaque per aequora classe | |
| exactam ponto Libyen testantia rostra. | |
| hic galeae Senonum pensatique improbus auri | |
| arbiter ensis inest, Gallisque ex arce fugatis | 625 |
| arma reuertentis pompa gestata Camilli, | |
| hic spolia Aeacidae, hic Epirotica signa | |
| et Ligurum horrentes coni parmaeque relatae | |
| Hispana de gente rudes Alpinaque gaesa. | |
| Sed postquam clades patefecit et horrida bella | 630 |
| orantum squalor, praesens astare Sagunti | |
| ante oculos uisa est extrema precantis imago. | |
| tum senior maesto Sicoris sic incipit ore: | |
| 'Sacrata gens clara fide, quam rite fatentur | |
| Marte satam populi ferro parere subacti, | 635 |
| ne crede emensum leuia ob discrimina pontum. | |
| uidimus obsessam patriam murosque trementis, | |
| et, quem insana freta aut coetus genuere ferarum, | |
| uidimus Hannibalem. procul his a moenibus, oro, | |
| arcete, o superi, nostroque in Marte tenete | 640 |
| fatiferae iuuenem dextrae! qua mole sonantis | |
| exigit ille trabes! et quantus crescit in armis! | |
| trans iuga Pyrenes, medium indignatus Hiberum, | |
| exciuit Calpen et mersos Syrtis harenis | |
| molitur populos maioraque moenia quaerit. | 645 |
| omnis Hiber, omnis rapidis fera Gallia turmis, | 656 |
| omnis ab aestifero sitiens Libys imminet axe. | |
| spumeus hic medio qui surgit ab aequore fluctus, | 646 |
| si prohibere piget, uestras effringet in urbes. | |
| an tanti pretium motus ruptique per enses | |
| foederis hoc iuueni iurata in bella ruenti | |
| creditis, ut statuat superatae iura Sagunto? | 650 |
| ocius ite, uiri, et nascentem extinguite flammam, | |
| ne serae redeant post aucta pericula curae. | |
| quamquam o, si nullus terror, non obruta iam nunc | |
| semina fumarent belli, uestraene Sagunto | |
| spernendum consanguineam protendere dextram? | 655 |
| per uos culta diu Rutulae primordia gentis | 658 |
| Laurentemque larem et genetricis pignora Troiae, | |
| conseruate pios, qui permutare coacti | 660 |
| Acrisioneis Tirynthia culmina muris. | |
| uos etiam Zanclen Siculi contra arma tyranni | |
| iuuisse egregium, uos et Campana tueri | |
| moenia, depulso Samnitum robore, dignum | |
| Sigeis duxistis auis. uetus incola Dauni, | 665 |
| testor uos, fontes et stagna arcana Numici, | |
| cum felix nimium dimitteret Ardea pubem, | |
| sacra domumque ferens et aui penetralia Turni | |
| ultra Pyrenen Laurentia nomina duxi. | |
| cur ut decisa atque auulsa a corpore membra | 670 |
| despiciar, nosterque luat cur foedera sanguis?' | |
| Tandem, ut finitae uoces, (miserabile uisu) | |
| summissi palmas, lacerato tegmine uestis, | |
| adfigunt proni squalentia corpora terrae. | |
| inde agitant consulta patres curasque fatigant. | 675 |
| Lentulus, ut cernens accensae tecta Sagunti, | |
| poscendum poenae iuuenem celerique negantis | |
| exuri bello Carthaginis arua iubebat. | |
| at Fabius, cauta speculator mente futuri | |
| nec laetus dubiis parcusque lacessere Martem | 680 |
| et melior clauso bellum producere ferro, | |
| prima super tantis rebus pensanda, ducisne | |
| ceperit arma furor, patres an signa moueri | |
| censuerint, mittique uiros, qui exacta reportent. | |
| prouidus haec ritu uatis fundebat ab alto | 685 |
| pectore praemeditans Fabius surgentia bella, | |
| ut saepe e celsa grandaeuus puppe magister, | |
| prospiciens signis uenturum in carbasa Corum, | |
| summo iam dudum substringit lintea malo. | |
| sed lacrimae atque ira mixtus dolor impulit omnis | 690 |
| praecipitare latens fatum, lectique senatu, | |
| qui ductorem adeant; si perstet surdus in armis | |
| pactorum, uertant inde ad Carthaginis arces | |
| nec diuum oblitis indicere bella morentur. |