| LIBER DVODECIMVS | |
| Iam terra glaciale caput fecundaque nimbis | 12.1 |
| tempora et austrifero nebulosam uertice frontem | |
| immitis condebat Hiems, blandisque salubre | |
| uer Zephyris tepido mulcebat rura sereno. | |
| prorumpit Capua Poenus uicinaque late | 5 |
| praemisso terrore quatit, ceu condita bruma, | |
| dum Riphaea rigent Aquilonis flamina, tandem | |
| euoluit serpens arcano membra cubili | |
| et spondente die nouus emicat atque coruscum | |
| fert caput et saniem sublatis faucibus efflat. | 10 |
| at Libyci ducis ut fulserunt signa per agros, | |
| desolata metu cuncta, et suadente pauore | |
| uallo se clausere simul trepidique salutis | |
| expectant ipsis metuentes moenibus hostem. | |
| Sed non ille uigor qui ruptis Alpibus arma | 15 |
| intulerat dederatque uias Trebiaque potitus | |
| Maeonios Italo scelerauit sanguine fluctus | |
| tunc inerat. molli luxu madefacta meroque | |
| †inlecebris somni torpentia membra fluebant. | |
| quis gelidas suetum noctes thorace grauatis | 20 |
| sub Ioue non aequo trahere et tentoria saepe | |
| spernere, ubi hiberna ruerent cum grandine nimbi, | |
| ac ne nocte quidem clipeiue ensesue reposti, | |
| non pharetrae aut iacula, et pro membris arma fuere, | |
| tum graue cassis onus maioraque pondera uisa | 25 |
| parmarum ac nullis fusae stridoribus hastae. | |
| Prima instaurantem sensit certamina mitis | |
| Parthenope, non diues opum, non spreta uigoris, | |
| sed portus traxere ducem secura uolentem | |
| aequora, quae peteret ueniens Carthagine puppis. | 30 |
| Sirenum dedit una suum (memorabile) nomen | 33 |
| Parthenope muris Acheloias, aequore cuius | |
| regnauere diu cantus, cum dulce per undas | 35 |
| exitium miseris caneret non prospera nautis. | |
| nunc molles urbi ritus atque hospita Musis | 31 |
| otia et exemptum curis grauioribus aeuum. | |
| haec pone adgressus (nam frontem clauserat aequor) | 37 |
| moenia non ullas ualuit perfringere Poenus | |
| tota mole uias frustraque inglorius ausi | |
| pulsauit quatiens obstructas ariete portas. | 40 |
| stabat Cannarum Graia ad munimina uictor | |
| nequiquam et cautae mentis consulta probabat | |
| euentu, qui post Dauni stagnantia regna | |
| sanguine Tarpeias ire abstinuisset ad arces. | |
| 'En, qui nos segnes et nescire addere cursum | 45 |
| factis iactastis, quod uobis scandere nuper | |
| non acie ex ipsa concessum moenia Romae, | |
| intrate atque epulas promissas sede Tonantis | |
| his, quae Graia manus defendit, reddite tectis.' | |
| talia iactabat famaeque pudore futurae, | 50 |
| inritus incepti prima si absisteret urbe, | |
| audebat cuncta atque acuebat fraudibus enses. | |
| sed subitae muris flammae totoque fluebant | |
| aggeris anfractu tela improuisa per auras. | |
| haud secus, occuluit saxi quo uertice fetus | 55 |
| ales fulua Iouis, tacito si ad culmina nisu | |
| euasit serpens terretque propincus hiatu, | |
| illa hostem rostro atque adsuetis fulmina ferre | |
| unguibus incessens nidi circumuolat orbem. | |
| Tandem ad uicinos Cumarum uertere portus | 60 |
| defessus subiit uarioque lacessere motu | |
| fortunam et famae turbando obstare sinistrae. | |
| sed custos urbi Gracchus tutela uel ipsis | |
| certior arcebat muris iterumque sedere | |
| portis atque aditus iterum sperare uetabat. | 65 |
| lustrat inops animi rimaturque omnia circum | |
| alite uectus equo rursusque hortatibus infit | |
| laudum agitare suos: 'Pro di, quis terminus' inquit | |
| 'ante urbes standi Graias, oblite tuorum | |
| factorum miles? quis erit modus? Alpibus astat | 70 |
| nimirum maior moles, et scandere caelum | |
| pulsantis iubeo scopulos. quamquam altera detur | |
| si similis tellus, aliaeque repente sub astra | |
| exsurgant rupes, non ibis et arduus arma | |
| me ducente feres? tene heu Cumanus hiantem | 75 |
| agger adhuc murusque tenet Gracchusue, moueri | |
| non ausus portis? paruo in discrimine cerno | |
| . . . . . . . . . . . | 77a |
| an uobis gentes quaecumque labore parastis | 78 |
| casu gesta putent? per uos Tyrrhena fauentum | |
| stagna deum, per ego et Trebiam cineresque Sagunti | 80 |
| obtestor, dignos iam uosmet reddite uestra | |
| quam trahitis fama et reuocate in pectora Cannas.' | |
| Sic ductor fessas luxu attritasque secundis | |
| erigere et uerbis temptabat sistere mentes. | |
| atque hic perlustrans aditus fulgentia cernit | 85 |
| arcis templa iugo, quorum tum Virrius, altae | |
| immitis ductor Capuae, primordia pandit. | |
| 'Non est hoc' inquit 'nostri, quod suspicis, aeui: | |
| maiores fecere manus. cum regna timeret | |
| Dictaei regis (sic fama est) linquere terras | 90 |
| Daedalus inuenit nec toto signa sequenti | |
| orbe dare, aetherias aliena tollere in auras | |
| ausus se penna atque homini monstrare uolatus. | |
| suspensum hic librans media inter nubila corpus | |
| enauit superosque nouus conterruit ales. | 95 |
| natum etiam docuit falsae sub imagine plumae | |
| attemptare uias uolucrum, lapsumque solutis | |
| pennarum remis et non felicibus alis | |
| turbida plaudentem uidit freta. dumque dolori | |
| indulget subito motis ad pectora palmis, | 100 |
| nescius heu planctu duxit moderante uolatus. | |
| hic pro nubiuago gratus pia templa meatu | |
| instituit Phoebi atque audacis exuit alas.' | |
| Virrius haec: sed enim ductor numerabat inertis | |
| atque actos sine Marte dies ac stare pudebat. | 105 |
| ingemit aduersis respectansque inrita tecta | |
| urbe Dicarchea parat exsatiare dolorem. | |
| hic quoque nunc pelagus, nunc muri saxea moles | |
| officit audenti defensantumque labores. | |
| dumque tenet socios dura atque obsaepta uiarum | 110 |
| rumpere nitentis lentus labor, ipse propinqua | |
| stagnorum terraeque simul miracula lustrat. | |
| Primores adsunt Capuae: docet ille, tepentes | |
| unde ferant nomen Baiae, comitemque dedisse | |
| Dulichiae puppis stagno sua nomina monstrat. | 115 |
| ast hic Lucrino mansisse uocabula quondam | |
| Cocyti memorat medioque in gurgite ponti | |
| Herculeum commendat iter, qua discidit aequor | |
| Amphitryoniades armenti uictor Hiberi. | |
| ille, olim populis dictum Styga, nomine uerso | 120 |
| stagna inter celebrem nunc mitia monstrat Auernum: | |
| tum tristi nemore atque umbris nigrantibus horrens | |
| et formidatus uolucri letale uomebat | |
| suffuso uirus caelo Stygiaque per urbes | |
| religione sacer saeuum retinebat honorem. | 125 |
| huic uicina palus (fama est Acherontis ad undas | |
| pandere iter) caecas stagnante uoragine fauces | |
| laxat et horrendos aperit telluris hiatus | |
| interdumque nouo perturbat lumine manis. | |
| at iuxta caligantis longumque per aeuum | 130 |
| infernis pressas nebulis pallente sub umbra | |
| Cimmerias iacuisse domos noctemque profundam | |
| Tartareae narrant urbis. tum sulphure et igni | |
| semper anhelantis coctoque bitumine campos | |
| ostentant. tellus, atro exundante uapore | 135 |
| suspirans ustisque diu calefacta medullis, | |
| aestuat et Stygios exhalat in aera flatus; | |
| †parturit et tremulis metuendum exsibilat antris, | |
| interdumque, cauas luctatus rumpere sedis | |
| aut exire fretis, sonitu lugubre minaci | 140 |
| Mulciber immugit lacerataque uiscera terrae | |
| mandit et exesos labefactat murmure montis. | |
| tradunt Herculea prostratos mole Gigantas | |
| tellurem iniectam quatere, et spiramine anhelo | |
| torreri late campos, quotiensque minantur | 145 |
| rumpere compagem impositam, expallescere caelum. | |
| apparet Prochyte saeuum sortita Mimanta, | |
| apparet procul Inar<i>me, quae turbine nigro | |
| fumantem premit Iapetum flammasque rebelli | |
| ore eiectantem et, si quando euadere detur, | 150 |
| bella Ioui rursus superisque iterare uolentem. | |
| monstrantur Vesuuina iuga atque in uertice summo | |
| depasti flammis scopuli stratusque ruina | |
| mons circum atque Aetnae fatis certantia saxa. | |
| necnon Misenum seruantem Idaea sepulcro | 155 |
| nomina et Herculeos uidet ipso in litore Baulos: | |
| miratur pelagique minas terraeque labores. | |
| Quae postquam perspecta uiro, regressus ad altos | |
| inde Pheretiadum muros, frondentia laeto | |
| palmite deuastat Nysaea cacumina Gauri. | 160 |
| hinc ad Chalcidicam transfert citus agmina Nolam. | |
| campo Nola sedet crebris circumdata in orbem | |
| turribus et celso facilem tutatur adiri | |
| planitiem uallo, sed, qui non turribus arma | |
| defendenda daret, uerum ultro moenia dextra | 165 |
| protegeret, Marcellus opem auxiliumque ferebat. | |
| isque ubi Agenoream procul aduentare per aequor | |
| et ferri ad muros nubem uidet, 'Arma, cruentus | |
| hostis adest, capite arma, uiri' clamatque capitque. | |
| circumstant rapidi iuuenes aptantque frementi | 170 |
| sanguineas de more iubas. sonat inde, citato | |
| agmina disponens passu: 'Tu limina dextrae | |
| seruabis portae, Nero; tu conuerte cohortes | |
| ad laeuam patrias et Larinatia signa, | |
| clarum Volscorum, Tulli, decus. ast ubi iusso, | 175 |
| per tacitum ruptis subita ui fundite portis | |
| telorum in campos nimbum. ferar ipse reuulsa | |
| in medios equitumque traham certamina porta.' | |
| Dumque ea Marcellus, iam claustra reuellere Poeni | |
| et scalis spretis temptabant rumpere muros. | 180 |
| insonuere tubae passim clamorque uirorum | |
| hinnitusque, simul litui raucoque tumultu | |
| cornua et in membris concussa furentibus arma. | |
| fertur acerba lues disiectis incita portis | |
| effusaeque ruunt inopino flumine turmae, | 185 |
| improbus ut fractis exundat molibus amnis, | |
| propulsum ut Borea scopulis impingitur aequor, | |
| ut rupto terras inuadunt carcere uenti. | |
| nec torrente Libys uiso armorumque uirumque | |
| deiectus spe s<t>are ualet. dux Dardanus instat | 190 |
| attonito, praegressus equo, tergisque ruentum | |
| incumbens hasta socios nunc uoce fatigat: | |
| 'Perge, age, fer gressus. dexter deus, horaque nostra est. | |
| hac iter ad muros Capuae,' nunc rursus in hostem | |
| conuersus: 'Sta. quo raperis? non terga tuorum, | 195 |
| te, ductor Libyae, increpito: sta. campus et arma | |
| et Mars in manibus. dimitto e caede cohortes: | |
| spectemur soli. Marcellus proelia posco.' | |
| sic rector Latius, iuuenique inuadere pugnam | |
| Barcaeo suadebat honor pretiumque pericli. | 200 |
| Sed non haec placido cernebat pectore Iuno | |
| coeptoque auertit suprema in fata ruentem. | |
| sistere perculsos ille et reuocare laborat: | |
| 'Talesne e gremio Capuae tectisque sinistris | |
| egredimur? state, o miseri, quis gloria summa | 205 |
| dedecori est. nil uos hodie, mihi credite, terga | |
| uertentis fidum expectat. meruistis ut omnis | |
| ingruat Ausonia, et saeuo Mauorte parastis | |
| ne qua spes fusos pacis uitaeque maneret.' | |
| uincebat clamore tubas uocisque uigore | 210 |
| quamuis obstructas saeuus penetrabat in auris. | |
| Polydamanteis iuuenis Pedianus in armis | |
| bella agitabat atrox Troianaque semina et ortus | |
| atque Antenorea sese de stirpe ferebat, | |
| haud leuior generis fama sacroque Timauo | 215 |
| gloria et Euganeis dilectum nomen in oris. | |
| huic pater Eridanus Venetaeque ex ordine gentes | |
| atque Apono gaudens populus, seu bella cieret | |
| seu Musas placidus doctaeque silentia uitae | |
| mallet et Aonio plectro mulcere labores, | 220 |
| non ullum dixere parem, nec notior alter | |
| Gradiuo iuuenis nec Phoebo notior alter. | |
| qui postquam, effusis urgens uestigia frenis | |
| Poenorum, iuxta galeam atque insigne perempti | |
| agnouit spolium Pauli (puer illa gerebat | 225 |
| non paruo laetus ductoris munere Cinyps, | |
| dilectus Poeno Cinyps, quo gratior ora | |
| non fuit ac nulla nituit plus fronte decoris: | |
| quale micat semperque nouum est quod Tiburis aura | |
| pascit ebur, uel qui miro candoris honore | 230 |
| lucet in aure lapis rubris aduectus ab undis.)— | |
| quem postquam egregium cristis et casside nota | |
| fulgentem extremo Pedianus in agmine uidit, | |
| ceu subita ante oculos Pauli emersisset imago | |
| sedibus infernis amissaque posceret arma, | 235 |
| inuadit frendens: 'Tune, ignauissime, sacri | |
| portabis capitis, quae non sine crimine uester | |
| inuidiaque deum gestaret tegmina ductor? | |
| en Paulus.' uocat inde uiri ad spectacula manis | |
| et fugientis agit costis penetrabile telum. | 240 |
| tum delapsus equo galeam atque insignia magni | |
| consulis abrumpit dextra spoliatque nitentem. | |
| soluitur omne decus leto, niueosque per artus | |
| it Stygius color et formae populatur honores. | |
| ambrosiae cecidere comae, uiolataque ceruix | 245 |
| marmoreum in iugulum collo labente recumbit. | |
| haud secus Oceano rediens Cythereius ignis, | |
| cum sese Veneri iactat splendore refecto, | |
| si subita inuadat nubes, hebetatur et atris | |
| decrescens tenebris languentia lumina condit. | 250 |
| ipse etiam rapta Pedianus casside nudos | |
| attonitus stupet ad uultus irasque coercet. | |
| tum galeam magno socium clamore reportans | |
| immitem quatiebat ecum, spumantia saeuo | |
| frena cruentantem morsu. cui turbidus armis | 255 |
| obuia Marcellus rapido tulit ora tumultu | |
| adgnoscensque decus 'Macte <o> uirtutis auitae, | |
| macte Antenoride! nunc' inquit 'rapta petamus, | |
| quod superest, Libyci ductoris tegmina,' et ardens | |
| terrificis saeuam fundit stridoribus hastam. | 260 |
| nec forsan uoti uanus foret, obuia ni uis | |
| Gestaris opposito tenuisset corpore telum. | |
| qui dum uicinis ductorem protegit armis, | |
| transabiit non hunc sitiens grauis hasta cruorem | |
| ingentisque minas mutata morte peregit. | 265 |
| auehitur raptim ductor discrimine leti | |
| turbatus cursumque furens ad castra capessit. | |
| Iamque fugae immodicus tendit certamine gressum | |
| praecipitem uersis Poenorum exercitus armis. | |
| adsequitur telis hostis, longasque uiritim | 270 |
| exsatiant iras cladum caeloque cruentos | |
| certatim ostentant et dis ultoribus enses. | |
| ille dies primus docuit, quod credere nemo | |
| auderet superis, Martis certamine sisti | |
| posse ducem Libyae. raptant currusque uirosque | 275 |
| Massylamque feram, et uiuis auulsa reportant | |
| tegmina bellantum atque abeunt, sub cuspide terga | |
| contenti uidisse ducis. tum Martis adaequant | |
| Marcellum decori: graditur comitante triumpho | |
| maior quam ferret cum uictor opima Tonanti. | 280 |
| Inde furens, postquam uallo uix depulit hostem, | |
| ductor Agenoreus 'Quando hanc quantoque cruore | |
| hostili labem eluerim? mea terga uidere | |
| contigit Ausoniae? mene,' inquit 'summe deorum, | |
| post Trebiam statuis tam turpi funere dignum? | 285 |
| uosque, inuicta diu, nunc heu sine Marte iuuentus, | |
| debellata bonis Capuae, non degener ipse | |
| gestorum Ausoniis uerti uictricia signa: | |
| uobis terga dedi. uidi, cum ad bella uocarem, | |
| non secus atque Italo fugere a ductore pauentis. | 290 |
| quid relicum prisci Martis tibi, qui dare terga | |
| me reuocante potes?' fundebat talia Poenus. | |
| at Latiae sese Nolana ad moenia turmae | |
| portantes spolia insigni clamore ferebant. | |
| At consueta grauis per longum audire suorum | 295 |
| euentus Roma et numquam recreata secundis, | |
| adlato tandem faustae certamine pugnae | |
| erigitur primoque deum se munere tollit. | |
| ante omnis pigra in Martem fugiensque laborum, | |
| dum bellum tonat, et sese furata iuuentus | 300 |
| dat poenas latebrae. tum, qui dulcedine uitae | |
| inuenere dolos iurataque foedera Poeno | |
| corrupere, notant et purgant crimine gentem. | |
| punitur patriam meditati linquere terram | |
| consilium infelix scelerataque culpa Metelli. | 305 |
| talia corda uirum. sed enim nec femina cessat | |
| mente aequare uiros et laudis poscere partem. | |
| omnis, prae sese portans capitisque manusque | |
| antiquum decus ac derepta monilia collo, | |
| certatim matrona ruit belloque ministrant. | 310 |
| haud tanta cessisse uiros in tempore tali | |
| laudis sorte piget, factoque in saecula ituro | |
| laetantur tribuisse locum. tum celsa senatus | |
| subsequitur turba. in medium certamine magno | |
| priuatae cumulantur opes. nudare penatis | 315 |
| ac nihil arcanos uitae melioris ad usus | |
| seposuisse iuuat. coit et sine nomine uulgus. | |
| corpore sic toto ac membris Roma omnibus usa, | |
| exanguis rursus tollebat ad aethera uultus. | |
| Addunt spem miseris dulcem Parnasia Cirrha | 320 |
| portantes responsa uiri. nam laeta ferebant | |
| exaudisse adytis, sacra cum uoce tonaret | |
| antrum et mugiret Phoebo iam intrata sacerdos: | |
| 'Soluite, gens Veneris, grauioris corde timores: | |
| aduersa et quicquid duri sub Marte manebat | 325 |
| exhaustum est uobis. restant leuiora laborum | |
| et sine pernicie terror. dis uota precesque | |
| ferte modo et tepidos aris libate cruores, | |
| neu date terga malis. aderit Gradiuus, et ipse | |
| Delius auertet propiora pericula uates | 330 |
| Troianos notus semper minuisse labores. | |
| sed uero, sed enim ante omnis altaria fument | |
| centum festa Ioui: centum cadat hostia cultris. | |
| ille trucem belli nubem saeuasque procellas | |
| in Libyam uiolentus aget: spectabitis ipsi | 335 |
| aegida turbato quatientem in proelia mundo.' | |
| atque ea Parnasi postquam clamata sub antris | |
| adlatum, uulgique deus peruenit ad auris, | |
| in Capitolinas certatim scanditur arces, | |
| sternunturque Ioui et delubrum sanguine honorant; | 340 |
| tum paeana canunt responsaque fida precantur. | |
| Interea adsuetis senior Torquatus in armis | |
| Sardoas patrio quatiebat milite terras. | |
| namque ortum Iliaca iactans ab origine nomen | |
| in bella Hampsagoras Tyrios renouata uocarat. | 345 |
| proles pulchra uiro nec tali digna parente | |
| Hostus erat, cuius fretus fulgente iuuenta | |
| ipse asper paci crudos sine uiribus annos | |
| barbarici studio ritus refouebat in armis. | |
| isque ubi Torquatum raptim properata ferentem | 350 |
| signa uidet pugnaeque auidas accedere dextras, | |
| fraude loci nota latebrosa per auia saltus | |
| euolat et prouisa fugae compendia captans | |
| uirgulta tegitur ualle ac frondentibus umbris. | |
| Insula fluctisono circumuallata profundo | 355 |
| fastigatur aquis compressaque gurgite terras | |
| enormis cohibet nudae sub imagine plantae: | |
| inde Ichnusa prius Grais memorata colonis. | |
| mox Libyci Sardus generoso sanguine fidens | |
| Herculis ex sese mutauit nomina terrae. | 360 |
| adfluxere etiam et sedes posuere coactas | |
| dispersi pelago post eruta Pergama Teucri. | |
| nec paruum decus, aduecto cum classe paterna | |
| agmine Thespiadum, terris, Iol<a>e, dedisti. | |
| fama est, cum laceris Actaeon flebile membris | 365 |
| supplicium lueret spectatae <in> fonte Dianae, | |
| attonitum nouitate mali fugisse parentem | |
| per freta Aristaeum et Sardoos isse recessus. | |
| Cyrenen monstrasse ferunt noua litora matrem. | |
| serpentum tellus pura ac uiduata uenenis, | 370 |
| sed tristis caelo et multa uitiata palude. | |
| qua uidet Italiam, saxoso torrida dorso | |
| exercet scopulis late freta pallidaque intus | |
| arua coquit nimium, Cancro fumantibus Austris. | |
| cetera propensae Cereris nutrita fauore. | 375 |
| Hoc habitu terrae nemorosa per inuia crebro | |
| Torquatum eludens Hostus Sidonia pugnae | |
| tela expectabat sociosque laboris Hiberos. | |
| qui postquam appulsis animos auxere carinis, | |
| haud mora: prorumpit latebris, aduersaque late | 380 |
| agmina inhorrescunt, longumque coire uidetur | |
| et conferre gradum. media interualla patentis | |
| corripiunt campi properatis eminus hastis, | |
| donec ad expertos enses, fidissima tela, | |
| peruentum. dira inde lues: caeduntque caduntque | 385 |
| alternique animas saeuo in mucrone relincunt. | |
| Non equidem innumeras caedes totque horrida facta | |
| sperarim tanto digne pro nomine rerum | |
| pandere nec dictis bellantum aequare calorem. | |
| sed uos, Calliope, nostro donate labori | 390 |
| nota parum magni longo tradantur ut aeuo | |
| facta uiri, et meritum uati sacremus honorem. | |
| Ennius, antiqua Messapi ab origine regis, | |
| miscebat primas acies, Latiaeque superbum | |
| uitis adornabat dextra<m> decus. hispida tellus | 395 |
| miserunt Calabri: Rudiae genuere uetustae, | |
| nunc Rudiae solo memorabile nomen alumno. | |
| is prima in pugna (uates ut Thracius olim, | |
| infestam bello quateret cum Cyzicus Argo, | |
| spicula deposito Rhodopeia pectine torsit) | 400 |
| spectandum sese non parua strage uirorum | |
| fecerat, et dextrae gliscebat caedibus ardor. | |
| aduolat aeternum sperans fore pelleret Hostus | |
| si tantam labem, ac perlibrat uiribus hastam. | |
| risit nube sedens uani conamina coepti | 405 |
| et telum procul in uentos dimisit Apollo, | |
| ac super his: 'Nimium iuuenis nimiumque superbi | |
| sperata hausisti. sacer hic ac magna sororum | |
| Aonidum cura est et dignus Apolline uates. | |
| hic canet inlustri primus bella Itala uersu | 410 |
| attolletque duces caelo, resonare docebit | |
| hic Lat<i>is <H>elicona modis nec cedet honore | |
| Ascraeo famaue seni.' sic Phoebus, et Hosto | |
| ultrix per geminum transcurrit tempus harundo. | |
| uertuntur iuuenis casu perculsa per agros | 415 |
| agmina, et effusae pariter dant terga cateruae. | |
| tum pater audita nati nece turbidus irae | |
| barbaricum atque immane gemens transfigit anhelum | |
| pectus et ad manis urget uestigia nati. | |
| At Libyae ductor, Marcello fractus et acri | 420 |
| contusus pugna, campos damnarat et arma: | |
| uerterat ad miseras non aequi Martis Acerras. | |
| inde, ubi permisit flammis atque ensibus urbem, | |
| Nuceriae nihilo leuior nec parcior ira | |
| incussit sese atque aequauit moenia terrae. | 425 |
| post Casilina sibi multum obluctatus iniquis | |
| defendentum armis aegre reserauerat astu | |
| limina et obsessis uitam pensauerat auro. | |
| iamque in Dauniacos transfundens agmina campos | |
| flectebat rabiem quo praeda uel ira uocasset. | 430 |
| fumabat uersis incensa Petilia tectis, | |
| infelix fidei miseraeque secunda Sagunto, | |
| at quondam Herculeam seruare superba pharetram. | |
| Verterat et mentem Tyria ad conata Tarentus, | |
| portisque intrarant Poeni. sed enim arce corusca, | 435 |
| fisa loco, manus Ausoniae stipata sedebat. | |
| hic, miranda mouens, classem quae condita portu | |
| astabat (namque angustis e faucibus aequor | |
| erumpit scopulos inter patuloque recessu | |
| infundit campis secretum gurgite pontum)— | 440 |
| inclusas igitur, quibus haud enare dabatur | |
| arce superposita, claustris maris extulit astu | |
| perque auersa tulit portatas arua carinas. | |
| lubrica roboreis aderant substramina plaustris, | |
| atque recens caesi tergo prolapsa iuuenci | 445 |
| aequoream rota ducebat per gramina puppim. | |
| et iam per collis dumosque ad litus adacta | |
| innabat pelago ueniens sine remige classis. | |
| Nuntius interea uectis non more carinis | |
| terrentem freta curarum feruoribus implet, | 450 |
| dum procul Oebalios amet expugnare nepotes | |
| et primus rostris sulcet naualibus arua, | |
| adsessos Capuae muros: claustra ipsa reuelli | |
| portarum, ac totum miseris incurrere bellum. | |
| linquit coepta ferox, pennasque addente pudore | 455 |
| atque ira simul immani per proxima motu | |
| euolat et minitans auida ad certamina fertur. | |
| haud secus, amisso tigris si concita fetu | |
| emicet, attonitae paucis lustratur in horis | |
| Caucasus et saltu tramittitur alite Ganges, | 460 |
| donec fulmineo partus uestigia cursu | |
| colligat et rabiem prenso consumat in hoste. | |
| Obuius huic sparso Centenius agmine raptim | |
| funditur audendi prauus facilisque periclis, | |
| sed paruum decus Hannibali. nam uitis honore | 465 |
| perfunctus Latiae subito stimularat agrestis | |
| semermemque manum sternendam obiecerat hosti. | |
| bis septem demissa neci (nec substitit agmen) | |
| milia, bis septem, quae non sollertior ense, | |
| sed genus insignis, iustis ducebat in armis | 470 |
| Fuluius: ast aeque per corpora fusa iacentum | |
| raptum iter est, uictorque moram non passus eundi. | |
| exequiae tantum famam nomenque uolentem | |
| mitificae mentis tenuerunt funere laeto. | |
| namque per insidias, infandum, et ab hospite caesus, | 475 |
| conloquium et promissa petit dum perfida gentis | |
| Lucanae, Gracchus caeco circumdatus astu | |
| occiderat, laudemque Libys rapiebat humandi. | |
| Sed nun<c>, ut scitum celerare ad moenia Poenum, | |
| <h>a<u>d stabat res ulla loco: iam consul uterque | 480 |
| praecipites aderant, Nola uis omnis, et Arpis | |
| aeui floridior Fabius rapida arma ferebat. | |
| hinc Nero et hinc uolucris Silanus nocte dieque | |
| impellebat agens properata ad bella cohortis. | |
| undique conueniunt, pariterque opponere cunctos | 485 |
| uni ductores iuueni placet. arduus ipse | |
| Tifata insidit, propior qua moenibus instat | |
| collis, et e tumulis subiectam despicit urbem. | |
| uerum ubi tot sese circumfundentibus armis | |
| uallatas socium portas unaque negari | 490 |
| intrauisse sibi Capuaeque erumpere cernit, | |
| anxius euentus, nunc ferro frangere coetum | |
| obstantum meditatur, init nunc auia coepto | |
| consilia atque astu quaerit tot milia portis | |
| abstrahere artatis cinctosque resoluere muros. | 495 |
| sic igitur secum curasque ita corde fatigat: | |
| 'Quo, mens aegra, uocas? rursusne pericula sumam | |
| non aecus regione loci, Capuaque uidente | |
| terga dabo? an residens uicini uertice montis | |
| excindi ante oculos patiar socialia tecta? | 500 |
| non ita me experti Fabius Fabiique magister | |
| turbatum, Hesperio cum clausos milite collis | |
| euasi uictor sparsosque per arua iuuencos | |
| iactare accensis stimulaui cornibus ignes. | |
| haud dum omnes abiere doli. defendere nobis | 505 |
| si Capuam ereptum est, dabitur circumdare Romam.' | |
| Haec postquam placita, et tenuit sententia mentem, | |
| non expectato, Titan dum gurgite lucem | |
| spirantis proferret equos, impellit in agmen | |
| uoce manuque uiros et coepta immania pandit: | 510 |
| 'Perge, age, uince omnem, miles, uirtute laborem | |
| et quantum humani possunt se tendere passus, | |
| arduus accelera. Romam petis. hoc iter Alpes, | |
| hoc Cannae strauere tibi. eia, incute muris | |
| umbonem Iliacis Capuaeque repende ruinas: | 515 |
| quam tanti fuerit cadere, ut Palatia cernas | |
| et demigrantem Tarpeia sede Tonantem.' | |
| Instincti glomerant gressus. Roma auribus haeret, | |
| Roma oculis, creduntque ducis sollertibus actis | |
| aptius id coeptum, quam si duxisset ab ipso | 520 |
| fatali Aeneadis campo. Vulturna citata | |
| tramittunt alno uada postremique relincunt | |
| tardandis Italis corruptas igne carinas. | |
| tum Sidicina legunt pernicibus arua maniplis | |
| Threiciamque Calen, uestras a nomine nati, | 525 |
| Orith<y>ia, domos. hinc Allifanus Iaccho | |
| haud inamatus ager nymphisque habitata Casinis | |
| rura euastantur. mox et uicinus Aquinas | |
| et quae fumantem texere Giganta Fregellae | |
| agmine carpuntur uolucri. fert concitus inde | 530 |
| per iuga celsa gradum, duris qua rupibus haeret | |
| bellator Frusino, et surgit suspensa tumenti | |
| dorso frugiferis Cerealis Anagnia glaebis. | |
| iamque adeo est campos ingressus et arua Labici, | |
| linquens Telegoni pulsatos ariete muros, | 535 |
| haud dignam inter tanta moram. nec amoena retentant | |
| Algida nec iuxta Iunonis tecta Gabinae. | |
| praeceps ad ripas immani turbine fertur, | |
| sulphureis gelidus qua serpit leniter undis | |
| ad genitorem Anio labens sine murmure Thybrim. | 540 |
| Hic ut signa ferox dimensaque castra locauit | |
| et ripas tremefecit eques, perterrita pulsis | |
| Ilia prima uadis sacro se coniugis antro | |
| condidit, et cunctae fugerunt gurgite nymphae. | |
| at matres Latiae, ceu moenia nulla supersint, | 545 |
| attonitae passim furibundis gressibus errant. | |
| ante oculos astant lacerae trepidantibus umbrae, | |
| quaeque grauem ad Trebiam quaeque ad Ticina fluenta | |
| oppetiere necem: Paulus Gracchusque cruenti | |
| Flaminiusque simul, miseris ante ora uagantur. | 550 |
| clausit turba uias. stat celsus et asper ab ira | |
| ingentemque metum toruo domat ore senatus. | |
| interdum tamen erumpunt sub casside fusae | |
| per tacitum lacrimae: quidnam Fortuna minetur, | |
| quidue parent superi? pubes dispersa per altas | 555 |
| stat turris atque huc uentum sub corde uolutat | |
| ut iam Roma satis credat defendere muros. | |
| Poenus ut ad somnos uix totam cursibus actae | |
| indulsit pubi noctem, uigil ipse nec ullam | |
| ad requiem facilis credensque abscedere uitae | 560 |
| quod sopor eripiat tempus, radiantibus armis | |
| induitur Nomadumque iubet prorumpere turmas. | |
| inde leuis frenis circum pauitantia fertur | |
| quadrupedante sono perculsae moenia Romae. | |
| nunc aditus lustrat, clausas nunc cuspide pulsat | 565 |
| infesta portas fruiturque timore pauentum. | |
| nunc lentus celsis astans in collibus intrat | |
| urbem oculis discitque locos causasque locorum. | |
| ac legeret uisu cuncta et penetraret in omnis | |
| spectando partis, ni magno turbine adesset | 570 |
| Fuluius haud tota Capuae obsidione relicta. | |
| tum demum castris turmas inflexit ouantis | |
| spectata ductor satiatus pectora Roma. | |
| atque ubi nox depulsa polo primaque rubescit | |
| lampade Neptunus reuocatque Aurora labores, | 575 |
| effundit rupto persultans agmina uallo | |
| et, quantum clamare ualet: 'Per plurima uestra, | |
| o socii, decora et sacras in sanguine dextras, | |
| uobis ite pares et tantum audete sub armis | |
| quantum Roma timet. reliquam hanc excindite molem: | 580 |
| nil quod uincatis toto restabit in orbe. | |
| neu populi uos Martigenae tardarit origo: | |
| intratam Senonum capietis milibus urbem | |
| adsuetamque capi. fortasse curulibus altis | |
| iam uos exemplo proauorum ad nobile letum | 585 |
| expectant de more senes mortique parantur.' | |
| Talibus hic Poenus, sed contra Oenotria pubes | |
| non ullas uoces ducis aut praecepta requirit. | |
| sat matres stimulant natique et cara supinas | |
| tendentum palmas lacrimantiaque ora parentum. | 590 |
| ostentant paruos uagituque incita pulsant | |
| corda uirum, armatis infigunt oscula dextris. | |
| ire uolunt et pro muris opponere densi | |
| pectora respectantque suos fletumque resorbent. | |
| ut uero impulso patefactae cardine portae | 595 |
| et simul erupit motis exercitus armis, | |
| funditur immixtus gemitu precibusque per altos | |
| ad caelum muros clangor, sparsaeque solutis | |
| crinibus exululant matres atque ubera nudant. | |
| Fuluius anteuolans agmen 'Quis nesciat' inquit | 600 |
| 'non sponte ad nostros Poenum uenisse penatis? | |
| a portis fugit Capuae.' subnectere plura | |
| conantem tristis caeli cum murmure uasto | |
| turbauit fragor et subita de nube procellae. | |
| Iuppiter Aethiopum remeans tellure minantem | 605 |
| Romuleo Poenum ut uidit succedere uallo, | |
| caelicolis raptim excitis defendere tecta | |
| Dardana et in septem discurrere iusserat arces. | |
| ipse e Tarpeio sublimis uertice cuncta, | |
| et uentos simul et nubes et grandinis iras | 610 |
| fulminaque et tonitrus et nimbos conciet atros. | |
| concussi tremuere poli, caelumque tenebris | |
| clauditur, et terras caeco nox condit amictu. | |
| instat tempestas oculis, hostique propinquo | |
| Roma latet. iactae in turmas per nubila flammae | 615 |
| stridorem seruant, membrisque insibilat ignis. | |
| hinc Notus, hinc Boreas, hinc fuscis Africus alis | |
| bella mouent, quantis animos et pectora possint | |
| irati satiare Iouis. fluit agmen aquarum | |
| turbine confusum piceo et nigrante procella | 620 |
| atque omnis circa campos spumantibus undis | |
| inuoluit. celsus summo de culmine montis | |
| regnator superum sublata fulmina dextra | |
| librauit clipeoque ducis non cedere certi | |
| incussit. summa liquefacta est cuspis in hasta, | 625 |
| et fluxit ceu correptus fornacibus ensis. | |
| Ambustis sed enim ductor Sidonius armis | |
| sistebat socios et caecum e nubibus ignem | |
| murmuraque a uentis misceri uana docebat. | |
| tandem, post clades socium caelique ruinam, | 630 |
| non hoste in nimbis uiso, non ense, referri | |
| signa iubet castris maestasque resuscitat iras: | |
| 'Ventis debebis nimirum hiemisque procellis | |
| unum, Roma, diem. sed non te crastina nobis | |
| lux umquam eripiet, descendat Iuppiter ipse | 635 |
| in terras licet.' infrendens dum talia fatur, | |
| ecce serenato clarum iubar emicat axe, | |
| purgatusque nitet discussis nubibus aether. | |
| Aeneadae sensere deum telisque repostis | |
| summissas tendunt alta ad Capitolia dextras | 640 |
| et festa cingunt montis penetralia lauro. | |
| tum uultus, modo non paruo sudore madentis, | |
| nunc laetos Iouis aspectant: 'Da, summe deorum, | |
| da, pater, ut sacro Libys inter proelia telo | |
| concidat. haud alia potis est occumbere dextra.' | 645 |
| Sic adeo orantes pressere silentia, postquam | |
| abstulerat terras nigrantibus Hesperus umbris. | |
| quem simul attollens rutilantem lampada Titan | |
| obruit et uitae rediit mortalibus usus, | |
| Poenus adest, nec se castris Oenotria pubes | 650 |
| continet. haud dum enses stricti, mediumque iacebat | |
| tantum ad bella loci, quantum tramittere iactae | |
| sufficerent hastae, cum fulgor hebescere caeli | |
| per subitum coepit, densaeque subire tenebrae, | |
| atque dies fugere, atque armari ad proelia rursus | 655 |
| Iuppiter. incumbunt uenti, crassusque rotante | |
| Austro nimborum feruet globus. intonat ipse, | |
| quod tremat et Rhodope Taurusque et Pindus et Atlas. | |
| audiuere lacus Erebi, mersusque profundis | |
| agnouit tenebris caelestia bella Typhoeus. | 660 |
| inuadit Notus ac, piceam cum grandine multa | |
| intorquens nubem, cunctantem et uana minantem | |
| circumagit castrisque ducem succedere cogit. | |
| Verum ubi depositis saepsit sese aggere telis, | |
| laeta serenati facies aperitur Olympi, | 665 |
| nullaque tam mitem credas habuisse Tonantem | |
| fulmina, nec placido commota tonitrua caelo. | |
| durat et adfirmans non ultra spondet in ipsos | |
| †uenturam† crebra diem, modo patria uirtus | |
| in dextras redeat, nec Romam excindere Poeni | 670 |
| credant esse nefas. ubi nam tunc fulmina tandem | |
| inuiti latuisse Iouis, cum sterneret ensis | |
| Aetolos campos? ubi, cum Tyrrhena natarent | |
| stagna cruore uirum? 'Pugnat pro moenibus' inquit | |
| 'si rector superum tot iactis fulmine telis, | 675 |
| inter tot motus cur me contra arma ferentem | |
| adflixisse piget? uentis hiemique fugaces | |
| terga damus. remeet, quaeso, mens illa uigorque, | |
| qua uobis, cum pacta patrum, cum foedera adessent, | |
| integrare acies placitum.' sic pectora flammat, | 680 |
| donec ecum Titan spumantia frena resoluat. | |
| nec nox composuit curas, somnusue frementem | |
| ausus adire uirum, et redeunt cum luce furores. | |
| rursus in arma uocat trepidos clipeoque tremendum | |
| increpat atque armis imitatur murmura caeli. | 685 |
| Vt uero accepit tantum confidere diuis | |
| Ausonios patres, summissaque Baetis ad oras | |
| auxilia, et noctu progressum moenibus agmen, | |
| sic agitare fremens obsessos otia, iamque | |
| securam Hannibalis Romam, uiolentior instat. | 690 |
| iamque propinquabat muro, cum Iuppiter aegram | |
| Iunonem adloquitur curis mulcetque monendo: | |
| 'Nullane Sidonio iuueni, coniunxque sororque | |
| cara mihi, non ulla umquam sine fine feroci | |
| addes frena uiro? fuerit delere Saguntum, | 695 |
| exaequare Alpes, imponere uincula sacro | |
| Eridano, foedare lacus: etiamne parabit | |
| nostras ille domos, nostras perrumpere in arces? | |
| siste uirum. namque, ut cernis, iam flagitat ignes | |
| et parat accensis imitari fulmina flammis.' | 700 |
| His dictis grates agit ac turbata per auras | |
| deuolat et prensa iuuenis Saturnia dextra | |
| 'Quo ruis, o uecors, maioraque bella capessis | |
| mortali quam ferre datum?' Iuno inquit (et atram | |
| dimouit nubem ueroque apparuit ore) | 705 |
| 'non tibi cum Phrygio res Laurentiue colono: | |
| en, age (namque, oculis amota nube parumper, | |
| cernere cuncta dabo), surgit qua celsus ad auras, | |
| aspice, montis apex, uocitata Palatia regi | |
| Parrhasio plena tenet et resonante pharetra | 710 |
| intenditque arcum et pugnas meditatur Apollo. | |
| at, qua uicinis tollit se collibus altae | |
| molis Auentinus, uiden', ut Latonia uirgo | |
| accensas quatiat Phlegethontis gurgite taedas | |
| exertos auide pugnae nudata lacertos? | 715 |
| parte alia, cerne, ut saeuis Gradiuus in armis | |
| implerit dictum proprio de nomine campum. | |
| hinc Ianus mouet arma manu, mouet inde Quirinus, | |
| quisque suo de colle deus. sed enim aspice, quantus | |
| aegida commoueat nimbos flammasque uomentem | 720 |
| Iuppiter et quantis pascat ferus ignibus iras. | |
| huc uultus flecte atque aude spectare Tonantem: | |
| quas hiemes, quantos concusso uertice cernis | |
| sub nutu tonitrus! oculis qui fulgurat ignis! | |
| cede deis tandem et Titania desine bella.' | 725 |
| sic adfata uirum indocilem pacisque modique, | |
| mirantem superum uultus et flammea membra | |
| abstrahit ac pacem terris caeloque reponit. | |
| Respectans abit et castris auulsa moueri | |
| signa iubet ductor remeaturumque minatur. | 730 |
| redditur extemplo flagrantior aethere lampas, | |
| et tremula infuso resplendent caerula Phoebo. | |
| at procul e muris uidere ut signa reuelli | |
| Aeneadae uersumque ducem, tacita ora uicissim | |
| ostentant nutuque docent quod credere magno | 735 |
| non audent haerente metu, nec abire uolentis | |
| sed fraudem insidiasque putant et Punica corda, | |
| ac tacitae natis infigunt oscula matres: | |
| donec procedens oculis sese abstulit agmen | |
| suspectosque dolos dempto terrore resoluit. | 740 |
| tum uero passim sacra in Capitolia pergunt | |
| inque uicem amplexi permixta uoce triumphum | |
| Tarpeii clamant Iouis ac delubra coronant. | |
| iamque omnis pandunt portas: ruit undique laetum | |
| non sperata petens dudum sibi gaudia uulgus. | 745 |
| hi spectant, quo fixa loco tentoria regis | |
| astiterint, hi, qua celsus de sede uocatas | |
| adfatus fuerit turmas, ubi belliger Astur | |
| atque ubi atrox Garamas saeuusque tetenderit Hammon. | |
| corpora nunc uiua sparguntur gurgitis unda, | 750 |
| nunc Anienicolis statuunt altaria nymphis. | |
| tum festam repetunt lustratis moenibus urbem. |