LIBER DVODECIMVS
|
|
Iam terra glaciale caput fecundaque nimbis
|
12.1
|
tempora et austrifero nebulosam uertice frontem
|
|
immitis condebat Hiems, blandisque salubre
|
|
uer Zephyris tepido mulcebat rura sereno.
|
|
prorumpit Capua Poenus uicinaque late
|
5
|
praemisso terrore quatit, ceu condita bruma,
|
|
dum Riphaea rigent Aquilonis flamina, tandem
|
|
euoluit serpens arcano membra cubili
|
|
et spondente die nouus emicat atque coruscum
|
|
fert caput et saniem sublatis faucibus efflat.
|
10
|
at Libyci ducis ut fulserunt signa per agros,
|
|
desolata metu cuncta, et suadente pauore
|
|
uallo se clausere simul trepidique salutis
|
|
expectant ipsis metuentes moenibus hostem.
|
|
Sed non ille uigor qui ruptis Alpibus arma
|
15
|
intulerat dederatque uias Trebiaque potitus
|
|
Maeonios Italo scelerauit sanguine fluctus
|
|
tunc inerat. molli luxu madefacta meroque
|
|
†inlecebris somni torpentia membra fluebant.
|
|
quis gelidas suetum noctes thorace grauatis
|
20
|
sub Ioue non aequo trahere et tentoria saepe
|
|
spernere, ubi hiberna ruerent cum grandine nimbi,
|
|
ac ne nocte quidem clipeiue ensesue reposti,
|
|
non pharetrae aut iacula, et pro membris arma fuere,
|
|
tum graue cassis onus maioraque pondera uisa
|
25
|
parmarum ac nullis fusae stridoribus hastae.
|
|
Prima instaurantem sensit certamina mitis
|
|
Parthenope, non diues opum, non spreta uigoris,
|
|
sed portus traxere ducem secura uolentem
|
|
aequora, quae peteret ueniens Carthagine puppis.
|
30
|
Sirenum dedit una suum (memorabile) nomen
|
33
|
Parthenope muris Acheloias, aequore cuius
|
|
regnauere diu cantus, cum dulce per undas
|
35
|
exitium miseris caneret non prospera nautis.
|
|
nunc molles urbi ritus atque hospita Musis
|
31
|
otia et exemptum curis grauioribus aeuum.
|
|
haec pone adgressus (nam frontem clauserat aequor)
|
37
|
moenia non ullas ualuit perfringere Poenus
|
|
tota mole uias frustraque inglorius ausi
|
|
pulsauit quatiens obstructas ariete portas.
|
40
|
stabat Cannarum Graia ad munimina uictor
|
|
nequiquam et cautae mentis consulta probabat
|
|
euentu, qui post Dauni stagnantia regna
|
|
sanguine Tarpeias ire abstinuisset ad arces.
|
|
'En, qui nos segnes et nescire addere cursum
|
45
|
factis iactastis, quod uobis scandere nuper
|
|
non acie ex ipsa concessum moenia Romae,
|
|
intrate atque epulas promissas sede Tonantis
|
|
his, quae Graia manus defendit, reddite tectis.'
|
|
talia iactabat famaeque pudore futurae,
|
50
|
inritus incepti prima si absisteret urbe,
|
|
audebat cuncta atque acuebat fraudibus enses.
|
|
sed subitae muris flammae totoque fluebant
|
|
aggeris anfractu tela improuisa per auras.
|
|
haud secus, occuluit saxi quo uertice fetus
|
55
|
ales fulua Iouis, tacito si ad culmina nisu
|
|
euasit serpens terretque propincus hiatu,
|
|
illa hostem rostro atque adsuetis fulmina ferre
|
|
unguibus incessens nidi circumuolat orbem.
|
|
Tandem ad uicinos Cumarum uertere portus
|
60
|
defessus subiit uarioque lacessere motu
|
|
fortunam et famae turbando obstare sinistrae.
|
|
sed custos urbi Gracchus tutela uel ipsis
|
|
certior arcebat muris iterumque sedere
|
|
portis atque aditus iterum sperare uetabat.
|
65
|
lustrat inops animi rimaturque omnia circum
|
|
alite uectus equo rursusque hortatibus infit
|
|
laudum agitare suos: 'Pro di, quis terminus' inquit
|
|
'ante urbes standi Graias, oblite tuorum
|
|
factorum miles? quis erit modus? Alpibus astat
|
70
|
nimirum maior moles, et scandere caelum
|
|
pulsantis iubeo scopulos. quamquam altera detur
|
|
si similis tellus, aliaeque repente sub astra
|
|
exsurgant rupes, non ibis et arduus arma
|
|
me ducente feres? tene heu Cumanus hiantem
|
75
|
agger adhuc murusque tenet Gracchusue, moueri
|
|
non ausus portis? paruo in discrimine cerno
|
|
. . . . . . . . . . .
|
77a
|
an uobis gentes quaecumque labore parastis
|
78
|
casu gesta putent? per uos Tyrrhena fauentum
|
|
stagna deum, per ego et Trebiam cineresque Sagunti
|
80
|
obtestor, dignos iam uosmet reddite uestra
|
|
quam trahitis fama et reuocate in pectora Cannas.'
|
|
Sic ductor fessas luxu attritasque secundis
|
|
erigere et uerbis temptabat sistere mentes.
|
|
atque hic perlustrans aditus fulgentia cernit
|
85
|
arcis templa iugo, quorum tum Virrius, altae
|
|
immitis ductor Capuae, primordia pandit.
|
|
'Non est hoc' inquit 'nostri, quod suspicis, aeui:
|
|
maiores fecere manus. cum regna timeret
|
|
Dictaei regis (sic fama est) linquere terras
|
90
|
Daedalus inuenit nec toto signa sequenti
|
|
orbe dare, aetherias aliena tollere in auras
|
|
ausus se penna atque homini monstrare uolatus.
|
|
suspensum hic librans media inter nubila corpus
|
|
enauit superosque nouus conterruit ales.
|
95
|
natum etiam docuit falsae sub imagine plumae
|
|
attemptare uias uolucrum, lapsumque solutis
|
|
pennarum remis et non felicibus alis
|
|
turbida plaudentem uidit freta. dumque dolori
|
|
indulget subito motis ad pectora palmis,
|
100
|
nescius heu planctu duxit moderante uolatus.
|
|
hic pro nubiuago gratus pia templa meatu
|
|
instituit Phoebi atque audacis exuit alas.'
|
|
Virrius haec: sed enim ductor numerabat inertis
|
|
atque actos sine Marte dies ac stare pudebat.
|
105
|
ingemit aduersis respectansque inrita tecta
|
|
urbe Dicarchea parat exsatiare dolorem.
|
|
hic quoque nunc pelagus, nunc muri saxea moles
|
|
officit audenti defensantumque labores.
|
|
dumque tenet socios dura atque obsaepta uiarum
|
110
|
rumpere nitentis lentus labor, ipse propinqua
|
|
stagnorum terraeque simul miracula lustrat.
|
|
Primores adsunt Capuae: docet ille, tepentes
|
|
unde ferant nomen Baiae, comitemque dedisse
|
|
Dulichiae puppis stagno sua nomina monstrat.
|
115
|
ast hic Lucrino mansisse uocabula quondam
|
|
Cocyti memorat medioque in gurgite ponti
|
|
Herculeum commendat iter, qua discidit aequor
|
|
Amphitryoniades armenti uictor Hiberi.
|
|
ille, olim populis dictum Styga, nomine uerso
|
120
|
stagna inter celebrem nunc mitia monstrat Auernum:
|
|
tum tristi nemore atque umbris nigrantibus horrens
|
|
et formidatus uolucri letale uomebat
|
|
suffuso uirus caelo Stygiaque per urbes
|
|
religione sacer saeuum retinebat honorem.
|
125
|
huic uicina palus (fama est Acherontis ad undas
|
|
pandere iter) caecas stagnante uoragine fauces
|
|
laxat et horrendos aperit telluris hiatus
|
|
interdumque nouo perturbat lumine manis.
|
|
at iuxta caligantis longumque per aeuum
|
130
|
infernis pressas nebulis pallente sub umbra
|
|
Cimmerias iacuisse domos noctemque profundam
|
|
Tartareae narrant urbis. tum sulphure et igni
|
|
semper anhelantis coctoque bitumine campos
|
|
ostentant. tellus, atro exundante uapore
|
135
|
suspirans ustisque diu calefacta medullis,
|
|
aestuat et Stygios exhalat in aera flatus;
|
|
†parturit et tremulis metuendum exsibilat antris,
|
|
interdumque, cauas luctatus rumpere sedis
|
|
aut exire fretis, sonitu lugubre minaci
|
140
|
Mulciber immugit lacerataque uiscera terrae
|
|
mandit et exesos labefactat murmure montis.
|
|
tradunt Herculea prostratos mole Gigantas
|
|
tellurem iniectam quatere, et spiramine anhelo
|
|
torreri late campos, quotiensque minantur
|
145
|
rumpere compagem impositam, expallescere caelum.
|
|
apparet Prochyte saeuum sortita Mimanta,
|
|
apparet procul Inar<i>me, quae turbine nigro
|
|
fumantem premit Iapetum flammasque rebelli
|
|
ore eiectantem et, si quando euadere detur,
|
150
|
bella Ioui rursus superisque iterare uolentem.
|
|
monstrantur Vesuuina iuga atque in uertice summo
|
|
depasti flammis scopuli stratusque ruina
|
|
mons circum atque Aetnae fatis certantia saxa.
|
|
necnon Misenum seruantem Idaea sepulcro
|
155
|
nomina et Herculeos uidet ipso in litore Baulos:
|
|
miratur pelagique minas terraeque labores.
|
|
Quae postquam perspecta uiro, regressus ad altos
|
|
inde Pheretiadum muros, frondentia laeto
|
|
palmite deuastat Nysaea cacumina Gauri.
|
160
|
hinc ad Chalcidicam transfert citus agmina Nolam.
|
|
campo Nola sedet crebris circumdata in orbem
|
|
turribus et celso facilem tutatur adiri
|
|
planitiem uallo, sed, qui non turribus arma
|
|
defendenda daret, uerum ultro moenia dextra
|
165
|
protegeret, Marcellus opem auxiliumque ferebat.
|
|
isque ubi Agenoream procul aduentare per aequor
|
|
et ferri ad muros nubem uidet, 'Arma, cruentus
|
|
hostis adest, capite arma, uiri' clamatque capitque.
|
|
circumstant rapidi iuuenes aptantque frementi
|
170
|
sanguineas de more iubas. sonat inde, citato
|
|
agmina disponens passu: 'Tu limina dextrae
|
|
seruabis portae, Nero; tu conuerte cohortes
|
|
ad laeuam patrias et Larinatia signa,
|
|
clarum Volscorum, Tulli, decus. ast ubi iusso,
|
175
|
per tacitum ruptis subita ui fundite portis
|
|
telorum in campos nimbum. ferar ipse reuulsa
|
|
in medios equitumque traham certamina porta.'
|
|
Dumque ea Marcellus, iam claustra reuellere Poeni
|
|
et scalis spretis temptabant rumpere muros.
|
180
|
insonuere tubae passim clamorque uirorum
|
|
hinnitusque, simul litui raucoque tumultu
|
|
cornua et in membris concussa furentibus arma.
|
|
fertur acerba lues disiectis incita portis
|
|
effusaeque ruunt inopino flumine turmae,
|
185
|
improbus ut fractis exundat molibus amnis,
|
|
propulsum ut Borea scopulis impingitur aequor,
|
|
ut rupto terras inuadunt carcere uenti.
|
|
nec torrente Libys uiso armorumque uirumque
|
|
deiectus spe s<t>are ualet. dux Dardanus instat
|
190
|
attonito, praegressus equo, tergisque ruentum
|
|
incumbens hasta socios nunc uoce fatigat:
|
|
'Perge, age, fer gressus. dexter deus, horaque nostra est.
|
|
hac iter ad muros Capuae,' nunc rursus in hostem
|
|
conuersus: 'Sta. quo raperis? non terga tuorum,
|
195
|
te, ductor Libyae, increpito: sta. campus et arma
|
|
et Mars in manibus. dimitto e caede cohortes:
|
|
spectemur soli. Marcellus proelia posco.'
|
|
sic rector Latius, iuuenique inuadere pugnam
|
|
Barcaeo suadebat honor pretiumque pericli.
|
200
|
Sed non haec placido cernebat pectore Iuno
|
|
coeptoque auertit suprema in fata ruentem.
|
|
sistere perculsos ille et reuocare laborat:
|
|
'Talesne e gremio Capuae tectisque sinistris
|
|
egredimur? state, o miseri, quis gloria summa
|
205
|
dedecori est. nil uos hodie, mihi credite, terga
|
|
uertentis fidum expectat. meruistis ut omnis
|
|
ingruat Ausonia, et saeuo Mauorte parastis
|
|
ne qua spes fusos pacis uitaeque maneret.'
|
|
uincebat clamore tubas uocisque uigore
|
210
|
quamuis obstructas saeuus penetrabat in auris.
|
|
Polydamanteis iuuenis Pedianus in armis
|
|
bella agitabat atrox Troianaque semina et ortus
|
|
atque Antenorea sese de stirpe ferebat,
|
|
haud leuior generis fama sacroque Timauo
|
215
|
gloria et Euganeis dilectum nomen in oris.
|
|
huic pater Eridanus Venetaeque ex ordine gentes
|
|
atque Apono gaudens populus, seu bella cieret
|
|
seu Musas placidus doctaeque silentia uitae
|
|
mallet et Aonio plectro mulcere labores,
|
220
|
non ullum dixere parem, nec notior alter
|
|
Gradiuo iuuenis nec Phoebo notior alter.
|
|
qui postquam, effusis urgens uestigia frenis
|
|
Poenorum, iuxta galeam atque insigne perempti
|
|
agnouit spolium Pauli (puer illa gerebat
|
225
|
non paruo laetus ductoris munere Cinyps,
|
|
dilectus Poeno Cinyps, quo gratior ora
|
|
non fuit ac nulla nituit plus fronte decoris:
|
|
quale micat semperque nouum est quod Tiburis aura
|
|
pascit ebur, uel qui miro candoris honore
|
230
|
lucet in aure lapis rubris aduectus ab undis.)—
|
|
quem postquam egregium cristis et casside nota
|
|
fulgentem extremo Pedianus in agmine uidit,
|
|
ceu subita ante oculos Pauli emersisset imago
|
|
sedibus infernis amissaque posceret arma,
|
235
|
inuadit frendens: 'Tune, ignauissime, sacri
|
|
portabis capitis, quae non sine crimine uester
|
|
inuidiaque deum gestaret tegmina ductor?
|
|
en Paulus.' uocat inde uiri ad spectacula manis
|
|
et fugientis agit costis penetrabile telum.
|
240
|
tum delapsus equo galeam atque insignia magni
|
|
consulis abrumpit dextra spoliatque nitentem.
|
|
soluitur omne decus leto, niueosque per artus
|
|
it Stygius color et formae populatur honores.
|
|
ambrosiae cecidere comae, uiolataque ceruix
|
245
|
marmoreum in iugulum collo labente recumbit.
|
|
haud secus Oceano rediens Cythereius ignis,
|
|
cum sese Veneri iactat splendore refecto,
|
|
si subita inuadat nubes, hebetatur et atris
|
|
decrescens tenebris languentia lumina condit.
|
250
|
ipse etiam rapta Pedianus casside nudos
|
|
attonitus stupet ad uultus irasque coercet.
|
|
tum galeam magno socium clamore reportans
|
|
immitem quatiebat ecum, spumantia saeuo
|
|
frena cruentantem morsu. cui turbidus armis
|
255
|
obuia Marcellus rapido tulit ora tumultu
|
|
adgnoscensque decus 'Macte <o> uirtutis auitae,
|
|
macte Antenoride! nunc' inquit 'rapta petamus,
|
|
quod superest, Libyci ductoris tegmina,' et ardens
|
|
terrificis saeuam fundit stridoribus hastam.
|
260
|
nec forsan uoti uanus foret, obuia ni uis
|
|
Gestaris opposito tenuisset corpore telum.
|
|
qui dum uicinis ductorem protegit armis,
|
|
transabiit non hunc sitiens grauis hasta cruorem
|
|
ingentisque minas mutata morte peregit.
|
265
|
auehitur raptim ductor discrimine leti
|
|
turbatus cursumque furens ad castra capessit.
|
|
Iamque fugae immodicus tendit certamine gressum
|
|
praecipitem uersis Poenorum exercitus armis.
|
|
adsequitur telis hostis, longasque uiritim
|
270
|
exsatiant iras cladum caeloque cruentos
|
|
certatim ostentant et dis ultoribus enses.
|
|
ille dies primus docuit, quod credere nemo
|
|
auderet superis, Martis certamine sisti
|
|
posse ducem Libyae. raptant currusque uirosque
|
275
|
Massylamque feram, et uiuis auulsa reportant
|
|
tegmina bellantum atque abeunt, sub cuspide terga
|
|
contenti uidisse ducis. tum Martis adaequant
|
|
Marcellum decori: graditur comitante triumpho
|
|
maior quam ferret cum uictor opima Tonanti.
|
280
|
Inde furens, postquam uallo uix depulit hostem,
|
|
ductor Agenoreus 'Quando hanc quantoque cruore
|
|
hostili labem eluerim? mea terga uidere
|
|
contigit Ausoniae? mene,' inquit 'summe deorum,
|
|
post Trebiam statuis tam turpi funere dignum?
|
285
|
uosque, inuicta diu, nunc heu sine Marte iuuentus,
|
|
debellata bonis Capuae, non degener ipse
|
|
gestorum Ausoniis uerti uictricia signa:
|
|
uobis terga dedi. uidi, cum ad bella uocarem,
|
|
non secus atque Italo fugere a ductore pauentis.
|
290
|
quid relicum prisci Martis tibi, qui dare terga
|
|
me reuocante potes?' fundebat talia Poenus.
|
|
at Latiae sese Nolana ad moenia turmae
|
|
portantes spolia insigni clamore ferebant.
|
|
At consueta grauis per longum audire suorum
|
295
|
euentus Roma et numquam recreata secundis,
|
|
adlato tandem faustae certamine pugnae
|
|
erigitur primoque deum se munere tollit.
|
|
ante omnis pigra in Martem fugiensque laborum,
|
|
dum bellum tonat, et sese furata iuuentus
|
300
|
dat poenas latebrae. tum, qui dulcedine uitae
|
|
inuenere dolos iurataque foedera Poeno
|
|
corrupere, notant et purgant crimine gentem.
|
|
punitur patriam meditati linquere terram
|
|
consilium infelix scelerataque culpa Metelli.
|
305
|
talia corda uirum. sed enim nec femina cessat
|
|
mente aequare uiros et laudis poscere partem.
|
|
omnis, prae sese portans capitisque manusque
|
|
antiquum decus ac derepta monilia collo,
|
|
certatim matrona ruit belloque ministrant.
|
310
|
haud tanta cessisse uiros in tempore tali
|
|
laudis sorte piget, factoque in saecula ituro
|
|
laetantur tribuisse locum. tum celsa senatus
|
|
subsequitur turba. in medium certamine magno
|
|
priuatae cumulantur opes. nudare penatis
|
315
|
ac nihil arcanos uitae melioris ad usus
|
|
seposuisse iuuat. coit et sine nomine uulgus.
|
|
corpore sic toto ac membris Roma omnibus usa,
|
|
exanguis rursus tollebat ad aethera uultus.
|
|
Addunt spem miseris dulcem Parnasia Cirrha
|
320
|
portantes responsa uiri. nam laeta ferebant
|
|
exaudisse adytis, sacra cum uoce tonaret
|
|
antrum et mugiret Phoebo iam intrata sacerdos:
|
|
'Soluite, gens Veneris, grauioris corde timores:
|
|
aduersa et quicquid duri sub Marte manebat
|
325
|
exhaustum est uobis. restant leuiora laborum
|
|
et sine pernicie terror. dis uota precesque
|
|
ferte modo et tepidos aris libate cruores,
|
|
neu date terga malis. aderit Gradiuus, et ipse
|
|
Delius auertet propiora pericula uates
|
330
|
Troianos notus semper minuisse labores.
|
|
sed uero, sed enim ante omnis altaria fument
|
|
centum festa Ioui: centum cadat hostia cultris.
|
|
ille trucem belli nubem saeuasque procellas
|
|
in Libyam uiolentus aget: spectabitis ipsi
|
335
|
aegida turbato quatientem in proelia mundo.'
|
|
atque ea Parnasi postquam clamata sub antris
|
|
adlatum, uulgique deus peruenit ad auris,
|
|
in Capitolinas certatim scanditur arces,
|
|
sternunturque Ioui et delubrum sanguine honorant;
|
340
|
tum paeana canunt responsaque fida precantur.
|
|
Interea adsuetis senior Torquatus in armis
|
|
Sardoas patrio quatiebat milite terras.
|
|
namque ortum Iliaca iactans ab origine nomen
|
|
in bella Hampsagoras Tyrios renouata uocarat.
|
345
|
proles pulchra uiro nec tali digna parente
|
|
Hostus erat, cuius fretus fulgente iuuenta
|
|
ipse asper paci crudos sine uiribus annos
|
|
barbarici studio ritus refouebat in armis.
|
|
isque ubi Torquatum raptim properata ferentem
|
350
|
signa uidet pugnaeque auidas accedere dextras,
|
|
fraude loci nota latebrosa per auia saltus
|
|
euolat et prouisa fugae compendia captans
|
|
uirgulta tegitur ualle ac frondentibus umbris.
|
|
Insula fluctisono circumuallata profundo
|
355
|
fastigatur aquis compressaque gurgite terras
|
|
enormis cohibet nudae sub imagine plantae:
|
|
inde Ichnusa prius Grais memorata colonis.
|
|
mox Libyci Sardus generoso sanguine fidens
|
|
Herculis ex sese mutauit nomina terrae.
|
360
|
adfluxere etiam et sedes posuere coactas
|
|
dispersi pelago post eruta Pergama Teucri.
|
|
nec paruum decus, aduecto cum classe paterna
|
|
agmine Thespiadum, terris, Iol<a>e, dedisti.
|
|
fama est, cum laceris Actaeon flebile membris
|
365
|
supplicium lueret spectatae <in> fonte Dianae,
|
|
attonitum nouitate mali fugisse parentem
|
|
per freta Aristaeum et Sardoos isse recessus.
|
|
Cyrenen monstrasse ferunt noua litora matrem.
|
|
serpentum tellus pura ac uiduata uenenis,
|
370
|
sed tristis caelo et multa uitiata palude.
|
|
qua uidet Italiam, saxoso torrida dorso
|
|
exercet scopulis late freta pallidaque intus
|
|
arua coquit nimium, Cancro fumantibus Austris.
|
|
cetera propensae Cereris nutrita fauore.
|
375
|
Hoc habitu terrae nemorosa per inuia crebro
|
|
Torquatum eludens Hostus Sidonia pugnae
|
|
tela expectabat sociosque laboris Hiberos.
|
|
qui postquam appulsis animos auxere carinis,
|
|
haud mora: prorumpit latebris, aduersaque late
|
380
|
agmina inhorrescunt, longumque coire uidetur
|
|
et conferre gradum. media interualla patentis
|
|
corripiunt campi properatis eminus hastis,
|
|
donec ad expertos enses, fidissima tela,
|
|
peruentum. dira inde lues: caeduntque caduntque
|
385
|
alternique animas saeuo in mucrone relincunt.
|
|
Non equidem innumeras caedes totque horrida facta
|
|
sperarim tanto digne pro nomine rerum
|
|
pandere nec dictis bellantum aequare calorem.
|
|
sed uos, Calliope, nostro donate labori
|
390
|
nota parum magni longo tradantur ut aeuo
|
|
facta uiri, et meritum uati sacremus honorem.
|
|
Ennius, antiqua Messapi ab origine regis,
|
|
miscebat primas acies, Latiaeque superbum
|
|
uitis adornabat dextra<m> decus. hispida tellus
|
395
|
miserunt Calabri: Rudiae genuere uetustae,
|
|
nunc Rudiae solo memorabile nomen alumno.
|
|
is prima in pugna (uates ut Thracius olim,
|
|
infestam bello quateret cum Cyzicus Argo,
|
|
spicula deposito Rhodopeia pectine torsit)
|
400
|
spectandum sese non parua strage uirorum
|
|
fecerat, et dextrae gliscebat caedibus ardor.
|
|
aduolat aeternum sperans fore pelleret Hostus
|
|
si tantam labem, ac perlibrat uiribus hastam.
|
|
risit nube sedens uani conamina coepti
|
405
|
et telum procul in uentos dimisit Apollo,
|
|
ac super his: 'Nimium iuuenis nimiumque superbi
|
|
sperata hausisti. sacer hic ac magna sororum
|
|
Aonidum cura est et dignus Apolline uates.
|
|
hic canet inlustri primus bella Itala uersu
|
410
|
attolletque duces caelo, resonare docebit
|
|
hic Lat<i>is <H>elicona modis nec cedet honore
|
|
Ascraeo famaue seni.' sic Phoebus, et Hosto
|
|
ultrix per geminum transcurrit tempus harundo.
|
|
uertuntur iuuenis casu perculsa per agros
|
415
|
agmina, et effusae pariter dant terga cateruae.
|
|
tum pater audita nati nece turbidus irae
|
|
barbaricum atque immane gemens transfigit anhelum
|
|
pectus et ad manis urget uestigia nati.
|
|
At Libyae ductor, Marcello fractus et acri
|
420
|
contusus pugna, campos damnarat et arma:
|
|
uerterat ad miseras non aequi Martis Acerras.
|
|
inde, ubi permisit flammis atque ensibus urbem,
|
|
Nuceriae nihilo leuior nec parcior ira
|
|
incussit sese atque aequauit moenia terrae.
|
425
|
post Casilina sibi multum obluctatus iniquis
|
|
defendentum armis aegre reserauerat astu
|
|
limina et obsessis uitam pensauerat auro.
|
|
iamque in Dauniacos transfundens agmina campos
|
|
flectebat rabiem quo praeda uel ira uocasset.
|
430
|
fumabat uersis incensa Petilia tectis,
|
|
infelix fidei miseraeque secunda Sagunto,
|
|
at quondam Herculeam seruare superba pharetram.
|
|
Verterat et mentem Tyria ad conata Tarentus,
|
|
portisque intrarant Poeni. sed enim arce corusca,
|
435
|
fisa loco, manus Ausoniae stipata sedebat.
|
|
hic, miranda mouens, classem quae condita portu
|
|
astabat (namque angustis e faucibus aequor
|
|
erumpit scopulos inter patuloque recessu
|
|
infundit campis secretum gurgite pontum)—
|
440
|
inclusas igitur, quibus haud enare dabatur
|
|
arce superposita, claustris maris extulit astu
|
|
perque auersa tulit portatas arua carinas.
|
|
lubrica roboreis aderant substramina plaustris,
|
|
atque recens caesi tergo prolapsa iuuenci
|
445
|
aequoream rota ducebat per gramina puppim.
|
|
et iam per collis dumosque ad litus adacta
|
|
innabat pelago ueniens sine remige classis.
|
|
Nuntius interea uectis non more carinis
|
|
terrentem freta curarum feruoribus implet,
|
450
|
dum procul Oebalios amet expugnare nepotes
|
|
et primus rostris sulcet naualibus arua,
|
|
adsessos Capuae muros: claustra ipsa reuelli
|
|
portarum, ac totum miseris incurrere bellum.
|
|
linquit coepta ferox, pennasque addente pudore
|
455
|
atque ira simul immani per proxima motu
|
|
euolat et minitans auida ad certamina fertur.
|
|
haud secus, amisso tigris si concita fetu
|
|
emicet, attonitae paucis lustratur in horis
|
|
Caucasus et saltu tramittitur alite Ganges,
|
460
|
donec fulmineo partus uestigia cursu
|
|
colligat et rabiem prenso consumat in hoste.
|
|
Obuius huic sparso Centenius agmine raptim
|
|
funditur audendi prauus facilisque periclis,
|
|
sed paruum decus Hannibali. nam uitis honore
|
465
|
perfunctus Latiae subito stimularat agrestis
|
|
semermemque manum sternendam obiecerat hosti.
|
|
bis septem demissa neci (nec substitit agmen)
|
|
milia, bis septem, quae non sollertior ense,
|
|
sed genus insignis, iustis ducebat in armis
|
470
|
Fuluius: ast aeque per corpora fusa iacentum
|
|
raptum iter est, uictorque moram non passus eundi.
|
|
exequiae tantum famam nomenque uolentem
|
|
mitificae mentis tenuerunt funere laeto.
|
|
namque per insidias, infandum, et ab hospite caesus,
|
475
|
conloquium et promissa petit dum perfida gentis
|
|
Lucanae, Gracchus caeco circumdatus astu
|
|
occiderat, laudemque Libys rapiebat humandi.
|
|
Sed nun<c>, ut scitum celerare ad moenia Poenum,
|
|
<h>a<u>d stabat res ulla loco: iam consul uterque
|
480
|
praecipites aderant, Nola uis omnis, et Arpis
|
|
aeui floridior Fabius rapida arma ferebat.
|
|
hinc Nero et hinc uolucris Silanus nocte dieque
|
|
impellebat agens properata ad bella cohortis.
|
|
undique conueniunt, pariterque opponere cunctos
|
485
|
uni ductores iuueni placet. arduus ipse
|
|
Tifata insidit, propior qua moenibus instat
|
|
collis, et e tumulis subiectam despicit urbem.
|
|
uerum ubi tot sese circumfundentibus armis
|
|
uallatas socium portas unaque negari
|
490
|
intrauisse sibi Capuaeque erumpere cernit,
|
|
anxius euentus, nunc ferro frangere coetum
|
|
obstantum meditatur, init nunc auia coepto
|
|
consilia atque astu quaerit tot milia portis
|
|
abstrahere artatis cinctosque resoluere muros.
|
495
|
sic igitur secum curasque ita corde fatigat:
|
|
'Quo, mens aegra, uocas? rursusne pericula sumam
|
|
non aecus regione loci, Capuaque uidente
|
|
terga dabo? an residens uicini uertice montis
|
|
excindi ante oculos patiar socialia tecta?
|
500
|
non ita me experti Fabius Fabiique magister
|
|
turbatum, Hesperio cum clausos milite collis
|
|
euasi uictor sparsosque per arua iuuencos
|
|
iactare accensis stimulaui cornibus ignes.
|
|
haud dum omnes abiere doli. defendere nobis
|
505
|
si Capuam ereptum est, dabitur circumdare Romam.'
|
|
Haec postquam placita, et tenuit sententia mentem,
|
|
non expectato, Titan dum gurgite lucem
|
|
spirantis proferret equos, impellit in agmen
|
|
uoce manuque uiros et coepta immania pandit:
|
510
|
'Perge, age, uince omnem, miles, uirtute laborem
|
|
et quantum humani possunt se tendere passus,
|
|
arduus accelera. Romam petis. hoc iter Alpes,
|
|
hoc Cannae strauere tibi. eia, incute muris
|
|
umbonem Iliacis Capuaeque repende ruinas:
|
515
|
quam tanti fuerit cadere, ut Palatia cernas
|
|
et demigrantem Tarpeia sede Tonantem.'
|
|
Instincti glomerant gressus. Roma auribus haeret,
|
|
Roma oculis, creduntque ducis sollertibus actis
|
|
aptius id coeptum, quam si duxisset ab ipso
|
520
|
fatali Aeneadis campo. Vulturna citata
|
|
tramittunt alno uada postremique relincunt
|
|
tardandis Italis corruptas igne carinas.
|
|
tum Sidicina legunt pernicibus arua maniplis
|
|
Threiciamque Calen, uestras a nomine nati,
|
525
|
Orith<y>ia, domos. hinc Allifanus Iaccho
|
|
haud inamatus ager nymphisque habitata Casinis
|
|
rura euastantur. mox et uicinus Aquinas
|
|
et quae fumantem texere Giganta Fregellae
|
|
agmine carpuntur uolucri. fert concitus inde
|
530
|
per iuga celsa gradum, duris qua rupibus haeret
|
|
bellator Frusino, et surgit suspensa tumenti
|
|
dorso frugiferis Cerealis Anagnia glaebis.
|
|
iamque adeo est campos ingressus et arua Labici,
|
|
linquens Telegoni pulsatos ariete muros,
|
535
|
haud dignam inter tanta moram. nec amoena retentant
|
|
Algida nec iuxta Iunonis tecta Gabinae.
|
|
praeceps ad ripas immani turbine fertur,
|
|
sulphureis gelidus qua serpit leniter undis
|
|
ad genitorem Anio labens sine murmure Thybrim.
|
540
|
Hic ut signa ferox dimensaque castra locauit
|
|
et ripas tremefecit eques, perterrita pulsis
|
|
Ilia prima uadis sacro se coniugis antro
|
|
condidit, et cunctae fugerunt gurgite nymphae.
|
|
at matres Latiae, ceu moenia nulla supersint,
|
545
|
attonitae passim furibundis gressibus errant.
|
|
ante oculos astant lacerae trepidantibus umbrae,
|
|
quaeque grauem ad Trebiam quaeque ad Ticina fluenta
|
|
oppetiere necem: Paulus Gracchusque cruenti
|
|
Flaminiusque simul, miseris ante ora uagantur.
|
550
|
clausit turba uias. stat celsus et asper ab ira
|
|
ingentemque metum toruo domat ore senatus.
|
|
interdum tamen erumpunt sub casside fusae
|
|
per tacitum lacrimae: quidnam Fortuna minetur,
|
|
quidue parent superi? pubes dispersa per altas
|
555
|
stat turris atque huc uentum sub corde uolutat
|
|
ut iam Roma satis credat defendere muros.
|
|
Poenus ut ad somnos uix totam cursibus actae
|
|
indulsit pubi noctem, uigil ipse nec ullam
|
|
ad requiem facilis credensque abscedere uitae
|
560
|
quod sopor eripiat tempus, radiantibus armis
|
|
induitur Nomadumque iubet prorumpere turmas.
|
|
inde leuis frenis circum pauitantia fertur
|
|
quadrupedante sono perculsae moenia Romae.
|
|
nunc aditus lustrat, clausas nunc cuspide pulsat
|
565
|
infesta portas fruiturque timore pauentum.
|
|
nunc lentus celsis astans in collibus intrat
|
|
urbem oculis discitque locos causasque locorum.
|
|
ac legeret uisu cuncta et penetraret in omnis
|
|
spectando partis, ni magno turbine adesset
|
570
|
Fuluius haud tota Capuae obsidione relicta.
|
|
tum demum castris turmas inflexit ouantis
|
|
spectata ductor satiatus pectora Roma.
|
|
atque ubi nox depulsa polo primaque rubescit
|
|
lampade Neptunus reuocatque Aurora labores,
|
575
|
effundit rupto persultans agmina uallo
|
|
et, quantum clamare ualet: 'Per plurima uestra,
|
|
o socii, decora et sacras in sanguine dextras,
|
|
uobis ite pares et tantum audete sub armis
|
|
quantum Roma timet. reliquam hanc excindite molem:
|
580
|
nil quod uincatis toto restabit in orbe.
|
|
neu populi uos Martigenae tardarit origo:
|
|
intratam Senonum capietis milibus urbem
|
|
adsuetamque capi. fortasse curulibus altis
|
|
iam uos exemplo proauorum ad nobile letum
|
585
|
expectant de more senes mortique parantur.'
|
|
Talibus hic Poenus, sed contra Oenotria pubes
|
|
non ullas uoces ducis aut praecepta requirit.
|
|
sat matres stimulant natique et cara supinas
|
|
tendentum palmas lacrimantiaque ora parentum.
|
590
|
ostentant paruos uagituque incita pulsant
|
|
corda uirum, armatis infigunt oscula dextris.
|
|
ire uolunt et pro muris opponere densi
|
|
pectora respectantque suos fletumque resorbent.
|
|
ut uero impulso patefactae cardine portae
|
595
|
et simul erupit motis exercitus armis,
|
|
funditur immixtus gemitu precibusque per altos
|
|
ad caelum muros clangor, sparsaeque solutis
|
|
crinibus exululant matres atque ubera nudant.
|
|
Fuluius anteuolans agmen 'Quis nesciat' inquit
|
600
|
'non sponte ad nostros Poenum uenisse penatis?
|
|
a portis fugit Capuae.' subnectere plura
|
|
conantem tristis caeli cum murmure uasto
|
|
turbauit fragor et subita de nube procellae.
|
|
Iuppiter Aethiopum remeans tellure minantem
|
605
|
Romuleo Poenum ut uidit succedere uallo,
|
|
caelicolis raptim excitis defendere tecta
|
|
Dardana et in septem discurrere iusserat arces.
|
|
ipse e Tarpeio sublimis uertice cuncta,
|
|
et uentos simul et nubes et grandinis iras
|
610
|
fulminaque et tonitrus et nimbos conciet atros.
|
|
concussi tremuere poli, caelumque tenebris
|
|
clauditur, et terras caeco nox condit amictu.
|
|
instat tempestas oculis, hostique propinquo
|
|
Roma latet. iactae in turmas per nubila flammae
|
615
|
stridorem seruant, membrisque insibilat ignis.
|
|
hinc Notus, hinc Boreas, hinc fuscis Africus alis
|
|
bella mouent, quantis animos et pectora possint
|
|
irati satiare Iouis. fluit agmen aquarum
|
|
turbine confusum piceo et nigrante procella
|
620
|
atque omnis circa campos spumantibus undis
|
|
inuoluit. celsus summo de culmine montis
|
|
regnator superum sublata fulmina dextra
|
|
librauit clipeoque ducis non cedere certi
|
|
incussit. summa liquefacta est cuspis in hasta,
|
625
|
et fluxit ceu correptus fornacibus ensis.
|
|
Ambustis sed enim ductor Sidonius armis
|
|
sistebat socios et caecum e nubibus ignem
|
|
murmuraque a uentis misceri uana docebat.
|
|
tandem, post clades socium caelique ruinam,
|
630
|
non hoste in nimbis uiso, non ense, referri
|
|
signa iubet castris maestasque resuscitat iras:
|
|
'Ventis debebis nimirum hiemisque procellis
|
|
unum, Roma, diem. sed non te crastina nobis
|
|
lux umquam eripiet, descendat Iuppiter ipse
|
635
|
in terras licet.' infrendens dum talia fatur,
|
|
ecce serenato clarum iubar emicat axe,
|
|
purgatusque nitet discussis nubibus aether.
|
|
Aeneadae sensere deum telisque repostis
|
|
summissas tendunt alta ad Capitolia dextras
|
640
|
et festa cingunt montis penetralia lauro.
|
|
tum uultus, modo non paruo sudore madentis,
|
|
nunc laetos Iouis aspectant: 'Da, summe deorum,
|
|
da, pater, ut sacro Libys inter proelia telo
|
|
concidat. haud alia potis est occumbere dextra.'
|
645
|
Sic adeo orantes pressere silentia, postquam
|
|
abstulerat terras nigrantibus Hesperus umbris.
|
|
quem simul attollens rutilantem lampada Titan
|
|
obruit et uitae rediit mortalibus usus,
|
|
Poenus adest, nec se castris Oenotria pubes
|
650
|
continet. haud dum enses stricti, mediumque iacebat
|
|
tantum ad bella loci, quantum tramittere iactae
|
|
sufficerent hastae, cum fulgor hebescere caeli
|
|
per subitum coepit, densaeque subire tenebrae,
|
|
atque dies fugere, atque armari ad proelia rursus
|
655
|
Iuppiter. incumbunt uenti, crassusque rotante
|
|
Austro nimborum feruet globus. intonat ipse,
|
|
quod tremat et Rhodope Taurusque et Pindus et Atlas.
|
|
audiuere lacus Erebi, mersusque profundis
|
|
agnouit tenebris caelestia bella Typhoeus.
|
660
|
inuadit Notus ac, piceam cum grandine multa
|
|
intorquens nubem, cunctantem et uana minantem
|
|
circumagit castrisque ducem succedere cogit.
|
|
Verum ubi depositis saepsit sese aggere telis,
|
|
laeta serenati facies aperitur Olympi,
|
665
|
nullaque tam mitem credas habuisse Tonantem
|
|
fulmina, nec placido commota tonitrua caelo.
|
|
durat et adfirmans non ultra spondet in ipsos
|
|
†uenturam† crebra diem, modo patria uirtus
|
|
in dextras redeat, nec Romam excindere Poeni
|
670
|
credant esse nefas. ubi nam tunc fulmina tandem
|
|
inuiti latuisse Iouis, cum sterneret ensis
|
|
Aetolos campos? ubi, cum Tyrrhena natarent
|
|
stagna cruore uirum? 'Pugnat pro moenibus' inquit
|
|
'si rector superum tot iactis fulmine telis,
|
675
|
inter tot motus cur me contra arma ferentem
|
|
adflixisse piget? uentis hiemique fugaces
|
|
terga damus. remeet, quaeso, mens illa uigorque,
|
|
qua uobis, cum pacta patrum, cum foedera adessent,
|
|
integrare acies placitum.' sic pectora flammat,
|
680
|
donec ecum Titan spumantia frena resoluat.
|
|
nec nox composuit curas, somnusue frementem
|
|
ausus adire uirum, et redeunt cum luce furores.
|
|
rursus in arma uocat trepidos clipeoque tremendum
|
|
increpat atque armis imitatur murmura caeli.
|
685
|
Vt uero accepit tantum confidere diuis
|
|
Ausonios patres, summissaque Baetis ad oras
|
|
auxilia, et noctu progressum moenibus agmen,
|
|
sic agitare fremens obsessos otia, iamque
|
|
securam Hannibalis Romam, uiolentior instat.
|
690
|
iamque propinquabat muro, cum Iuppiter aegram
|
|
Iunonem adloquitur curis mulcetque monendo:
|
|
'Nullane Sidonio iuueni, coniunxque sororque
|
|
cara mihi, non ulla umquam sine fine feroci
|
|
addes frena uiro? fuerit delere Saguntum,
|
695
|
exaequare Alpes, imponere uincula sacro
|
|
Eridano, foedare lacus: etiamne parabit
|
|
nostras ille domos, nostras perrumpere in arces?
|
|
siste uirum. namque, ut cernis, iam flagitat ignes
|
|
et parat accensis imitari fulmina flammis.'
|
700
|
His dictis grates agit ac turbata per auras
|
|
deuolat et prensa iuuenis Saturnia dextra
|
|
'Quo ruis, o uecors, maioraque bella capessis
|
|
mortali quam ferre datum?' Iuno inquit (et atram
|
|
dimouit nubem ueroque apparuit ore)
|
705
|
'non tibi cum Phrygio res Laurentiue colono:
|
|
en, age (namque, oculis amota nube parumper,
|
|
cernere cuncta dabo), surgit qua celsus ad auras,
|
|
aspice, montis apex, uocitata Palatia regi
|
|
Parrhasio plena tenet et resonante pharetra
|
710
|
intenditque arcum et pugnas meditatur Apollo.
|
|
at, qua uicinis tollit se collibus altae
|
|
molis Auentinus, uiden', ut Latonia uirgo
|
|
accensas quatiat Phlegethontis gurgite taedas
|
|
exertos auide pugnae nudata lacertos?
|
715
|
parte alia, cerne, ut saeuis Gradiuus in armis
|
|
implerit dictum proprio de nomine campum.
|
|
hinc Ianus mouet arma manu, mouet inde Quirinus,
|
|
quisque suo de colle deus. sed enim aspice, quantus
|
|
aegida commoueat nimbos flammasque uomentem
|
720
|
Iuppiter et quantis pascat ferus ignibus iras.
|
|
huc uultus flecte atque aude spectare Tonantem:
|
|
quas hiemes, quantos concusso uertice cernis
|
|
sub nutu tonitrus! oculis qui fulgurat ignis!
|
|
cede deis tandem et Titania desine bella.'
|
725
|
sic adfata uirum indocilem pacisque modique,
|
|
mirantem superum uultus et flammea membra
|
|
abstrahit ac pacem terris caeloque reponit.
|
|
Respectans abit et castris auulsa moueri
|
|
signa iubet ductor remeaturumque minatur.
|
730
|
redditur extemplo flagrantior aethere lampas,
|
|
et tremula infuso resplendent caerula Phoebo.
|
|
at procul e muris uidere ut signa reuelli
|
|
Aeneadae uersumque ducem, tacita ora uicissim
|
|
ostentant nutuque docent quod credere magno
|
735
|
non audent haerente metu, nec abire uolentis
|
|
sed fraudem insidiasque putant et Punica corda,
|
|
ac tacitae natis infigunt oscula matres:
|
|
donec procedens oculis sese abstulit agmen
|
|
suspectosque dolos dempto terrore resoluit.
|
740
|
tum uero passim sacra in Capitolia pergunt
|
|
inque uicem amplexi permixta uoce triumphum
|
|
Tarpeii clamant Iouis ac delubra coronant.
|
|
iamque omnis pandunt portas: ruit undique laetum
|
|
non sperata petens dudum sibi gaudia uulgus.
|
745
|
hi spectant, quo fixa loco tentoria regis
|
|
astiterint, hi, qua celsus de sede uocatas
|
|
adfatus fuerit turmas, ubi belliger Astur
|
|
atque ubi atrox Garamas saeuusque tetenderit Hammon.
|
|
corpora nunc uiua sparguntur gurgitis unda,
|
750
|
nunc Anienicolis statuunt altaria nymphis.
|
|
tum festam repetunt lustratis moenibus urbem.
|
|