LIBER QVARTVS DECIMVS
Flectite nunc uestros, Heliconis numina, cantus 14.1
Ortygiae pelagus Siculique ad litoris urbes.
muneris hic uestri labor est, modo Daunia regna
Aeneadum, modo Sicanios accedere portus,
aut Macetum lustrare domos et Achaica rura 5
aut uaga Sardoo uestigia tinguere fluctu
uel Tyriae quondam regnata mapalia genti
extremumue diem et terrarum inuisere metas.
sic poscit sparsis Mauors agitatus in oris.
ergo age, qua litui, qua ducunt bella, sequamur. 10
  Ausoniae pars magna iacet Trinacria tellus,
ut semel expugnante Noto et uastantibus undis
accepit freta caeruleo propulsa tridente.
namque per occultum caeca ui turbinis olim
impactum pelagus laceratae uiscera terrae 15
discidit et medio perrumpens arua profundo
cum populis pariter conuulsis transtulit urbes.
ex illo seruans rapidus diuortia Nereus
saeuo diuiduos coniungi pernegat aestu.
sed spatium, quod dissociat consortia terrae, 20
latratus fama est (sic arta interuenit unda)
et matutinos uolucrum tramittere cantus.
multa solo uirtus: iam reddere faenus aratris,
iam montis umbrare olea, dare nomina Baccho
cornipedemque citum lituis generasse ferendis, 25
nectare Cecropias Hyblaeo accedere ceras.
hic et Paeonios arcano sulphure fontis,
hic Phoebo digna et Musis uenerabere uatum
ora excellentum, sacras qui carmine siluas
quique Syracosia resonant Helicona camena. 30
promptae gens linguae, ast eadem, cum bella cieret,
portus aequoreis sueta insignire tropaeis.
  Post dirum Antipha<t>ae sceptrum et Cyclopia regna
uomere uerterunt primum noua rura Sicano—
Pyrene misit populos, qui nomen ab amne 35
ascitum patrio terrae imposuere uacanti.
mox Ligurum pubes Siculo ductore nouauit
possessis bello mutata uocabula regnis.
nec Cres dedecori fuit accola: duxerat actos
moenibus e centum non fausta ad proelia Minos, 40
Daedaleam repetens poenam. qui fraude nefanda
postquam perpetuas iudex concessit ad umbras
Cocalidum insidiis, fesso Minoia turba
bellandi studio Siculis subsedit in oris.
miscuerunt Phrygiam prolem Troianus Acestes 45
Troianusque Helymus, structis qui pube secuta
in longum ex sese donarunt nomina muris.
nec Zanclaea gerunt obscuram moenia famam,
dextera quam tribuit posito Saturnia telo.
sed decus Hennaeis haud ullum pulchrius oris, 50
quam quae Sisyphio fundauit nomen ab Isth<m>o
et multum ante alias Ephyraeis fulget alumnis.
hic Arethusa suum piscoso fonte receptat
Alpheon sacrae portantem signa coronae.
  At non aecus amat Trinacria Mulciber antra. 55
nam Lipare uastis subter depasta caminis
sulphureum uomit exeso de uertice fumum.
ast Aetna eructat tremefactis cautibus ignis
inclusi gemitus, pelagique imitata furorem
murmure per caecos tonat inrequieta fragoris 60
nocte dieque simul. fonte e Phlegethontis ut atro
flammarum exundat torrens piceaque procella
semiambusta rotat liquefactis saxa cauernis.
sed quamquam largo flammarum exaestuet intus
turbine et adsidue subnascens profluat ignis, 65
summo cana iugo cohibet, mirabile dictu,
uicinam flammis glaciem, aeternoque rigore
ardentes horrent scopuli: stat uertice celsi
collis hiemps calidaque niuem tegit atra fauilla.
  Quid referam Aeolio regnatas nomine terras 70
uentorumque domos atque addita claustra procellis?
hic uersi penitus Pelopea ad regna Pachyni
pulsata Ionio respondent saxa profundo.
hic contra Libyamque situm Caurosque furentis
cernit deuexas Lilybaeon nobile chelas. 75
at, qua diuersi lateris frons tertia terrae
uergit in Italiam prolato ad litora dorso,
celsus harenosa tollit se mole Pelorus.
  His longo mitis placide dominator in aeuo
praefuerat terris Hieron, tractare sereno 80
imperio uulgum pollens et pectora nullo
parentum exagitare metu, pactamque per aras
haud facilis temerare fidem socialia iura
Ausoniis multos seruarat casta per annos.
uerum, ubi fata uirum fragili soluere senecta, 85
primaeuo cessit sceptrum exitiale nepoti,
et placida indomitos accepit regia mores.
namque bis octonis nondum rex praeditus annis
caligare alto in solio nec pondera regni
posse pati et nimium fluxis confidere rebus. 90
iamque breui nullum, delicta tuentibus armis,
fas notum ignotumque nefas. uilissima regi
cura pudor. tam praecipiti materna furori
Pyrrhus origo dabat stimulos proauique superbum
Aeacidae genus atque aeternus carmine Achilles. 95
ergo ardor subitus Poenorum incepta fouendi,
nec sceleri mora: <iam> iungit noua foedera, pacto
cederet ut Siculis uictor Sidonius oris.
sed stabant Poenae, tumulumque negabat Erinys,
qua modo pactus erat socium non cernere, terra. 100
saeuos namque pati fastus iuuenemque cruento
flagrantem luxu et miscentem turpia diris
haud ultra faciles, quos ira metusque coquebat,
iurati obtruncant. nec iam modus ensibus: addunt
femineam caedem atque insontum rapta sororum 105
corpora prosternunt ferro. noua saeuit in armis
libertas iactatque iugum: pars Punica castra,
pars Italos et nota uolunt, nec turba furentum
defit quae neutro sociari foedere malit.
  Tali Trinacriae motu rebusque Sicanis 110
exitio regis trepidis, sublimis honore
(tertia nam Latios renouarat purpura fasces)
Marcellus classem Zanclaeis appulit oris.
atque ubi cuncta uiro caedesque exposta tyranni
ambiguaeque hominum mentes, Carthaginis arma 115
quos teneant et quanta locos, quod uulgus amicum
duret Troiugenis, quantos Arethusa tumores
concipiat perstetque suas non pandere portas,
incumbit bello ac totam per proxima raptim
armorum effundit flammato pectore pestem. 120
non aliter Boreas, Rhodopes a uertice praeceps
cum sese immisit decimoque uolumine pontum
expulit in terras, sequitur cum murmure molem
eiecti maris et stridentibus adfremit alis.
prima Leontinos uastarunt proelia campos, 125
regnatam diro quondam Laestrygone terram.
instabat ductor, cui tarde uincere Graias
par erat ac uinci turmas. ruit aequore toto
(femineum credas maribus concurrere uulgum)
et Cereri placitos fecundat sanguine campos. 130
sternuntur passim, pedibusque euadere letum
eripuit rapidus Mauors. nam ut cuique salutem
promisit fuga, praeueniens dux occupat ense.
'Ite, gregem metite imbellem ac succidite ferro:'
clamat cunctantis urgens umbone cateruas 135
'pigro luctandi studio certamen in umbra
molle pati docta et gaudens splendescere oliuo
stat, mediocre decus uincentum, ignaua iuuentus.
haec laus sola datur, si uiso uincitis hoste.'
ingruit audito ductore exercitus omnis, 140
solaque, quod superest, secum certamina norunt,
quis dextra antistet spoliisque excellat opimis.
Euboici non per scopulos inlisa Caphereo
Euripi magis unda furit, pontumue sonantem
eicit angusto uiolentius ore Propontis, 145
nec feruet maiore fretum rapiturque tumultu
quod ferit Herculeas extremo sole columnas.
  Mite tamen dextrae decus inter proelia tanta
enituit fama. miles Tyrrhenus (Asilo
nomen erat) captus quondam ad Trasimenna fluenta, 150
seruitium facile et dominantis mollia iussa
expertus Beryae, patrias remearat ad oras
sponte fauentis eri, repetitisque impiger armis
tum ueteres Siculo casus Mauorte piabat.
atque is, dum medios inter fera proelia miscet, 155
inlatus Beryae, cui, pacta ad regia misso
Poenorum a populis sociataque bella gerenti,
aerato cassis munimine clauserat ora,
inuadit ferro iuuenem trepideque ferentem
instabilis retro gressus prosternit harena. 160
at miser audita uictoris uoce trementem
cunctantemque animam Stygia ceu sede reducens,
cassidis a mento male fidae uincula rumpit
iungebatque preces atque addere uerba parabat.
sed subito aspectu et noto conterritus ore 165
Tyrrhenus ferrumque manu reuocauit et ultro
talia cum gemitu lacrimis effudit obortis:
'Ne, quaeso, supplex lucem dubiusque precare:
fas hostem seruare mihi. multo optimus ille
militiae, cui postremum est primumque, tueri 170
inter bella fidem: tu letum euadere nobis
das prior et seruas nondum seruatus ab hoste.
haud equidem dignum memet, quae tristia uidi,
abnuerim dignumque iterum in peiora reuolui,
si tibi per medios ignis mediosque per ensis 175
non dederit mea dextra uiam.' sic fatur et ultro
attollit uitaque exaequat munera uitae.
  At, compos Sicula primum certaminis ora
coepti, Marcellus uictricia signa quieto
agmine progrediens Ephyraea ad moenia uertit. 180
inde Syracosias castris circumdedit arces.
sed ferri languebat amor. sedare monendo
pectora caeca uirum atque iras euellere hauebat.
nec (renuant si forte sibi et si mitia malle
credant esse metum) laxis seruatur omissa 185
obsidio claustris: quin contra intentior ipse
inuigilat cautis, fronte imperterritus, armis
et struit arcana necopina pericula cura.
haud secus Eridani stagnis ripaue Caystri
innatat albus olor pronoque immobile corpus 190
dat fluuio et pedibus tacitas eremigat undas.
  Interea, dum incerta labat sententia clausis,
exciti populi atque urbes socia arma ferebant:
incumbens Messena freto minimumque reuulsa
discreta Italia atque Osco memorabilis ortu: 195
tum Catane, nimium ardenti uicina Typhoeo
et generasse pios quondam celeberrima fratres,
et cui non licitum fatis, Camarina, moueri:
tum, quae nectareis uocat ad certamen Hymetton,
audax Hybla, fauis, palmaque arbusta Selinus 200
et, iusti quondam portus, nunc litore solo
subsidium infidum fugientibus aequora, Myl<a>e:
necnon altus Eryx, necnon e uertice celso
Centuripae largoque uirens Entella Lyaeo,
Entella, Hectoreo dilectum nomen Acestae. 205
non T<h>apsos, non e tumulis glacialibus Acrae
defuerunt. Agyrina manus geminoque Lacone
Tyndaris attollens sese adfluit. altus equorum
mille rapit turmam atque hinnitibus aera flammat
pulueream uoluens Acragas ad inania nubem. 210
ductor Grosphus erat, cuius caelata gerebat
taurum parma trucem, poenae monimenta uetustae.
ille, ubi torreret subiectis corpora flammis,
mutabat gemitus mugitibus, actaque ueras
credere erat stabulis armenta effundere uoces, 215
haud impune quidem: nam dirae conditor artis
ipse suo moriens immugit flebile tauro.
uenit ab amne trahens nomen Gela, uenit Halaesa
et qui praesenti domitant periura Palici
pectora supplicio, Troianaque uenit Acesta, 220
quique per Aetnaeos Acis petit aequora fines
et dulci gratam Nereida perluit unda.
aemulus ille tuo quondam, Polypheme, calori,
dum fugit agrestem uiolenti pectoris iram,
in tenuis liquefactus aquas euasit et hostem 225
et tibi uictricem, Galatea, immiscuit undam.
necnon qui potant Hypsamque Alabimque sonoro<s>
et perlucentem splendenti gurgite Achaten,
qui fontis, uage Chrysa, tuos et pauperis aluei
Hipparin ac facilem superari gurgite parco 230
Pantagian rapidique colunt uada flaua Syma<e>thi.
litora Thermarum, prisca dotata camena,
armauere suos, qua mergitur Himera ponto
Aeolio. nam diuiduas se scindit in oras
nec minus occasus petit incita quam petit ortus. 235
Nebrodes gemini nutrit diuortia fontis,
quo mons Sicania non surgit ditior umbrae.
Henna deum lucis sacra<s> dedit ardua dextra<s>.
hic specus ingentem laxans telluris hiatum
caecum iter ad manis tenebroso limite pandit, 240
qua nouus ignotas Hymenaeus uenit in oras,
hac Stygius quondam stimulante cupidine rector
ausus adire diem, maestoque Acheronte relicto
egit in inlicitas currum per inania terras.
tum rapta praeceps Hennaea uirgine flexit 245
attonitos caeli uisus lucemque pauentis
in Styga rursus equos et praedam condidit umbris.
Romanos Petraea duces, Romana petiuit
foedera Callipolis lapidosique Engyon arui,
Hadranum Ergetiumque simul telaque superba 250
lanigera Melite et litus piscosa Calacte,
quaeque procelloso Cephaloedias ora profundo
caeruleis horret campis pascentia cete,
et qui correptas sorbentem uerticis haustu
atque iterum e fundo iaculantem ad sidera puppis 255
Tauromenitana cernunt de sede Charybdim.
haec Latium manus et Laurentia signa fouebat.
  Cetera Elissaeis aderat gens Sicana uotis.
mille Agathy<r>na dedit perflataque Trogilos Austris,
mille Thoanteae sedes Phacelina Dianae. 260
tergemino uenit numero fecunda Panhormos,
seu siluis sectere feras seu retibus aequor
uerrere seu caelo libeat traxisse uolucrem.
non Herbesos iners, non Naulocha pigra pericli
sederunt, non frondosis Morgentia campis 265
abstinuit Marte infido. comitata Menaeis
uenit Amastra uiris et paruo nomine Tisse
et Netum et Mutyce pubesque liquentis Achaeti.
Sidonios Drepane atque undae clamosus Helorus
et mox seruili uastata Triocala bello, 270
Sidonios Arbela ferox et celsus Ietas
et bellare Tabas docilis Cossyraque parua
nec maior† Megara iunctae concordibus ausis
iuuere et strato Gaulum spectabile ponto,
cum sonat alcyones cantu nidosque natantis 275
immota gestat sopitis fluctibus unda.
ipsa Syracusae patulos urbs inclita muro<s>
milite collecto uariisque impleuerat armis.
ductores facilem impelli laetamque tumultus
uaniloquo plebem furiabant insuper ore: 280
numquam hoste intratos muros et quattuor arces,
et Salaminiacis quantam Eoisque tropaeis
ingenio portus urbs inuia fecerit umbram,
spectatum proauis: ter centum ante ora triremes
unum naufragium, mersasque impune profundo 285
clade pharetrigeri subnixas regis Athenas.
flammabant uulgum geniti Carthagine fratres,
Poeni matre genus, sed quos, sub crimine pulsus
urbe Syracosia, Libycis eduxerat oris
Trinacrius genitor, geminaque a stirpe parentum 290
astus miscebant Tyrios leuitate Sicana.
  Quae cernens ductor, postquam immedicabile uisum
seditio, atque ultro bellum surgebat ab hoste,
testatus diuos Siculorum amnesque lacusque
et fontis, Arethusa, tuos, ad bella uocari 295
inuitum (quae sponte diu non sumpserit, hostem
induere arma sibi), telorum turbine uasto
adgreditur muros atque armis intonat urbi.
par omnis simul ira rapit, certantque ruuntque.
turris multiplici surgens ad sidera tecto 300
exibat, tabulata decem cui crescere Graius
fecerat et multas nemorum consumpserat umbras.
armatam hinc igni pinum et deuoluere saxa
certabant calidaeque picis diffundere pestem.
huic procul ardentem iaculatus lampada Cimber 305
conicit et lateri telum exitiabile figit.
pascitur adiutu<s> Vulcanus turbine uenti,
gliscentemque trahens turris per uiscera labem
perque altam molem et totiens nascentia tecta
scandit ouans rapidusque uorat crepitantia flammis 310
ro<bo>ra et, ingenti simul exundante uapore
ad caelum, uictor nutantia culmina lambit.
implentur fumo et nebula caliginis atrae,
nec cuiquam euasisse datur, ceu fulminis ictu
correptae rapido in cineres abi<e>re ruinae. 315
  Par contra pelago miseris fortuna carinis.
namque ubi se propius tectis urbique tulere,
qua portus muris pacatas adplicat undas,
improuisa nouo pestis conterruit astu.
trabs fabre teres atque erasis undique nodis 320
nauali similis malo praefixa gerebat
uncae tela manus: ea celso ex aggere muri
bellantis curui rapiebat in aera ferri
unguibus et mediam reuocata ferebat in urbem.
nec solos uis illa uiros, quin saepe triremem 325
belligerae rapuere trabes, cum desuper actum
incuterent puppi chalybem morsusque tenacis.
qui, simul adfixo uicina in robora ferro
sustulerant sublime ratem, miserabile uisu,
per subitum rursus laxatis arte catenis 330
tanta praecipitem reddebant mole profundo
ut totam haurirent undae cum milite puppem.
his super insidiis angusta foramina murus
arte cauata dabat, per quae c<l>am fundere tela
tutum erat, opposito mittentibus aggere ualli. 335
<nec> sine fraude labos, arta ne rursus eodem
spicula ab hoste uia uicibus contorta redirent.
calliditas Graia atque astus pollentior armis
Marcellum tantasque minas terraque marique
arcebat, stabatque ingens ad moenia bellum. 340
  Vir fuit Isthmiacis decus immortale colonis,
ingenio facile ante alios telluris alumnos,
nudus opum, sed cui caelum terraeque paterent.
ille, nouus pluuias Titan ut proderet ortu
fuscatis tristis radiis, ille, haereat anne 345
pendeat instabilis tellus, cur foedere certo
hunc adfusa globum Tethys circumliget undis
nouerat atque una pelagi lunaeque labores,
et pater Oceanus qua lege effunderet aestus.
non illum mundi numerasse capacis harenas 350
uana fides. puppis etiam constructaque saxa
feminea traxisse ferunt contra ardua dextra.
  Hic dum Italum ductorem astu Teucrosque fatigat,
adnabat centum late Sidonia uelis
classis subsidio et scindebat caerula rostris. 355
erigitur subitas in spes Arethusia proles
adiungitque suas portu progressa carinas.
nec contra Ausonius tonsis aptare lacertos
addubitat mersisque celer fodit aequora remis.
uerberibus torsere fretum: salis icta frequenti 360
albescit pulsu facies, perque aequora late
spumat canenti sulcatus gurgite limes.
insultant pariter pelago, ac Neptunia regna
tempestate noua trepidant. tum uocibus aequor
personat, et clamat scopulis clamoris imago. 365
ac iam diffusus uacua bellator in unda
cornibus ambierat patulos ad proelia fluctus,
nauali claudens umentem indagine campum:
ac simili curuata sinu diuersa ruebat
classis et artabat lunato caerula gyro. 370
nec mora: terrificis saeuae stridoribus aeris,
per uacuum late cantu resonante profundum,
inc<r>epuere tubae, quis excitus aequore Triton
expauit tortae certantia murmura conchae.
uix meminere maris: tam uasto ad proelia nisu 375
incumbunt proni positisque in margine puppis
extremae plantis nutantes spicula torquent.
sternitur effusis pelagi media area telis,
celsaque anhelatis exurgens ictibus alnus
caerula nigranti findit spumantia sulco. 380
  Ast aliae latere atque incussi roboris ictu
detergent remos, aliae per uiscera pinus
tramissis ipso retinentur uulnere rostris
quo retinent. medias inter sublimior ibat
terribilis uisu puppis, qua nulla per omne 385
egressa est Libycis maior naualibus aeuum.
sed quater haec centum numeroso remige pontum
pulsabat tonsis, ueloque superba capaci
cum rapidum hauriret Borean et cornibus omnis
colligeret flatus, lento se robore agebat, 390
intraret fluctus solis ce<u> pulsa lacertis:
procurrunt leuitate agili docilesque regentis
audiuisse manum Latio cum milite puppes.
  Has ut per laeuum uenientis aequor Himilco
in latus obliquas iussamque incurrere proram 395
conspexit, propere diuis in uota uocatis
aequoris, intento uolucrem de more sagittam
adsignat neruo, utque oculis librauit in hostem
et calamo monstrauit iter, diuersa relaxans
brachia deduxit uultu comitante per auras 400
in uulnus telum ac residentis puppe magistri
adfixit plectro dextram. nec deinde regenda
puppe manus ualuit flectenti immortua clauo.
dumque ad opem accurrit ceu capta nauita puppe,
ecce iterum fatoque pari neruoque sagitta 405
in medium perlapsa globum transuerberat ictu
orba gubernacli subeuntem munera Taurum.
  Inrumpit Cumana ratis, quam Corbulo ductor
lectaque complebat Stabiarum litore pubes.
numen erat celsae puppis uicina Dione. 410
sed superingestis propior quia subdita telis
bella capessebat, media subsedit in unda
diuisitque fretum. clamantum spumeus ora
Nereus implet aquis, palmaeque, trahente profundo,
luctantum frustra summis in fluctibus extant. 415
hic audax ira magno per caerula saltu
Corbulo transgressus (nam textam robore turrim
appulerant nexae ferri compage triremes)
euadit tabulata super flammaque comantem
multifida pinum celso de culmine quassat. 420
inde atros alacer pastosque bitumine torquet,
ammentante Noto, Poenorum aplustribus ignes.
intrat diffusos pestis Vulcania passim
atque implet dispersa foros: trepidatur omisso
summis remigio, sed enim tam rebus in artis 425
fama mali nondum tanti penetrarat ad imos.
at rapidus feruor, per pinguis unguine taedas
inlapsus, flammis uictricibus insonat alueo.
qua nondum tamen intulerat uim Dardana lampas
parcebatque uapor, saxorum grandine dirus 430
arcebat fatumque ratis retinebat Himilco.
hic miser, igniferam dum uentilat aere pinum,
murali saxo per lubrica sanguine transtra
uoluitur in fluctus Lycchaei uulnere Cydnus.
fax nidore graui foedauit comminus auras 435
ambusto instridens pelago. ferus inde citatum
missile adorata contorquet Sabratha puppe
(Hammon numen erat Libycae gentile carinae
cornigeraque sedens spectabat caerula fronte):
'Fer, pater, adflictis, fer,' ait 'Garamantice uates, 440
rebus opem inque Italos da certa effundere tela.'
has inter uoces tremulo uenit agmine cornus
et Neptunicolae transuerberat ora Telonis.
  Vrgebant nihilo leuius iam in limine mortis,
quos fuga praecipitis partem glomerarat in unam 445
puppis, adhuc uacuam taedae. sed, proxima cursu
fulmineo populatus, ineuitabilis ardor
correptam flammis inuoluit ouantibus alnum.
primus, ope aequorei funis delapsus in undas,
qua nondum Stygios glomerabat Mulciber aestus, 450
ambustus socium remis aufertur Himilco.
proxima nudarunt miserandi fata Batonis
desertam ductore ratem. bonus ille per artem
crudo luctari pelago atque exire procellas.
idem, quid Boreas, quid uellet crastinus Auster, 455
anteibat, nec peruigilem tu fallere uultum
obscuro quamuis cursu, Cynosura, ualeres.
is, postquam aduersis nullus modus, 'Accipe nostrum,
Hammon, sanguinem,' ait 'spectator cladis iniquae.'
atque, acto in pectus gladio, dextra inde cruorem 460
excipit et large sacra inter cornua fundit.
  Hos inter Daphnis, deductum ab origine nomen
antiqua, fuit infelix, cui linquere saltus
et mutare casas infido marmore uisum.
at princeps generis quanto maiora parauit 465
intra pastorem sibi nomina! Daphnin amarunt
Sicelides Musae, dexter donauit auena
Phoebus Castalia et iussit, proiectus in herba
si quando caneret, laetos per prata, per arua
ad Daphnin properare greges riuosque silere. 470
ille ubi septena modulatus harundine carmen
mulcebat siluas, non umquam tempore eodem
Siren adsuetos effudit in aequore cantus,
Scyllaei tacuere canes, stetit atra Charybdis,
et laetus scopulis audiuit iubila Cyclops. 475
progeniem hauserunt et nomen amabile flammae.
  Innatat ecce super transtris fumantibus asper
Ornytos ac longam sibimet facit aequore mortem,
qualis Oiliades, fulmen iaculante Minerua,
surgentis domuit fluctus ardentibus ulnis. 480
transigitur ualida medius, dum se adleuat, alni
cuspide Marmarides Sciron. pars subnatat unda
membrorum, pars extat aquis totumque per aequor
portatur, rigido, miserandum, immortua rostro.
accelerant puppes utrimque atque ora ruentum 485
sanguinei feriunt remorum aspergine rores.
ipse adeo senis ductor Rhoeteius ibat
pulsibus et ualido superabat remige uentos.
quam rapidis puppem manibus frenare Lilaeus
dum temptat, saeua truncatur membra bipenni, 490
ac fert haerentis trabibus ratis incita palmas.
  Sicania Aeoliden portabant transtra Podaetum.
hic, aeuo quamquam nondum excessisset ephebos,
seu laeui traxere dei, seu feruida corda
nec sat maturus laudum bellique cupido, 495
arma puer niueis aptarat picta lacertis
et freta gaudebat celsa turbare Chimaera.
iamque super Rutula, super et Garamantide pinu
ibat ouans, melior remo meliorque sagitta,
et iam turrigerum demerserat aequore Nessum. 500
heu puero malesuada rudi noua gloria pugnae!
dum cristam galeae trucis exuuiasque precatur
de duce Marcello superos temerarius, hasta
excepit raptim uulnus letale remissa,
pro qualis! seu splendentem sub sidera nisu 505
exigeret discum, iaculo seu nubila supra
surgeret, aligeras ferret seu puluere plantas
uix tacto, uel dimens<i> spatia improba campi
transiret uelox saltu, decuere labores.
sat prorsus, sat erat decoris discrimine tuto, 510
sat laudis. cur facta, puer, maiora petebas?
illum, ubi labentem pepulerunt tela sub undas,
ossa Syracosio fraudatum naufraga busto,
fleuerunt freta, fleuerunt Cyclopia saxa
et Cyane et Anapus et Ortygie Arethusa. 515
  Parte alia Perseus (puppem hanc Tiberinus agebat)
quaque uehebatur Crantor Sidonius Io
concurrunt. iniecta ligant hinc uincula ferri
atque illinc, steteruntque rates ad proelia nexae.
nec iaculo aut longe certatur harundine fusa: 520
comminus et gladio terrestria proelia miscent.
perrumpunt Itali, qua caedes prima reclusit
monstrauitque uiam; uasta sed mole catenas
hortatur socios et uincla abrumpere ferri
ac parat hostili resoluta puppe receptos 525
auehere et paribus pelago diducere ab armis—
Aetnaeo Polyphemus erat nutritus in antro
atque inde antiquae nomen feritatis amabat.
ubera praebuerat paruo lupa, corporis alti
terribilis moles, mens aspera, uultus in ira 530
semper et ad caedes Cyclopia corde libido.
isque relaxatis membrorum pondere uinclis
impulerat puppim et mergebat gurgite tonsas
duxissetque ratem, pressa Laronius hasta
ni propere duro nitentem exurgere uelox 535
adfixet transtro. uix morte incepta remittit:
namque manus seruat dum suetos languida ductus,
ignauum summo traxit super aequore remum.
  Perculsi cuneo Poeni densentur in unum,
quod caret hoste, latus, subito cum pondere uictus, 540
insiliente mari, summergitur alueus undis.
scuta uirum cristaeque et inerti spicula ferro
tutelaeque deum fluitant. hic robore fracto
pugnat inops chalybis seseque in proelia rursus
armat naufragio, remis male feruidus ille 545
festinat spoliare ratem, discrimine nullo
nautarum interdum conuulsa sedilia torquens.
non plectro ratis aut frangendae in uulnera prorae
parcitur, et pelago repetuntur nantia tela.
uulneribus patulis intrat mare. mox sua ponto 550
singultante anima propulsa refunditur unda.
nec desunt, qui correptos complexibus artis
immergant pelago et, iaculis cessantibus, hostem
morte sua perimant. remeantum gurgite mentes
crudescunt, ac pro ferro stat fluctibus uti. 555
haurit sanguineus contorta cadauera uertex.
hinc clamor, gemitus illinc mortesque fugaeque
remorumque fragor flictuque sonantia rostra.
perfusum bello feruet mare. fessus acerbis
terga fuga celeri Libyae conuertit ad oras 560
exigua sese furatus Himilco carina.
  Concessere mari tandem Graiusque Libysque,
et iam captiuae uinclis ad litora longo
ordine ducuntur puppes. flagrantibus alto
stant aliae taedis. splendet lucente profundo 565
Mulciber, et tremula uibratur imagine pontus.
ardet nota fretis Cyane pennataque Siren,
ardet et Europe, niuei sub imagine tauri
uecta Ioue ac prenso tramittens aequora cornu,
et quae fusa comas curuum per caerula piscem 570
Nereis umenti moderatur roscida freno.
uritur undiuagus Python et corniger Hammon
et, quae Sidonios uultus portabat Elissae,
bis ternis ratis ordinibus grassata per undas.
at uinclis trahitur cognata in litora Anapus 575
Gorgoneasque ferens ad sidera Pegasus alas.
ducitur et Libyae puppis signata figuram
et Triton captiuus et ardua rupibus Aetne,
spirantis rogus Enceladi, Cadmeaque Sidon.
  Nec mora tum trepidos hac clade inrumpere muros 580
signaque ferre deum templis iam iamque fuisset,
ni subito importuna lues inimicaque pestis,
inuidia diuum pelagique labore parata,
polluto miseris rapuisset gaudia caelo.
criniger aestiferis Titan feruoribus auras 585
et patulam Cyanen lateque palustribus undis
stagnantem Stygio Cocyti oppleuit odore
temporaque autumni laetis florentia donis
foedauit rapidoque accendit fulminis igni.
fumabat crassus nebulis caliginis aer, 590
squalebat tellus uitiato feruida dorso
nec uictum dabat aut ullas languentibus umbras,
atque ater picea uapor expirabat in aethra.
uim primi sensere canes. mox nubibus atris
fluxit deficiens penna labente uolucris. 595
inde ferae siluis sterni. tum serpere labes
Tartarea atque haustis populari castra maniplis.
arebat lingua, et gelidus per uiscera sudor
corpore manabat tremulo. descendere fauces
abnuerant siccae iussorum alimenta ciborum. 600
aspera pulmonem tussis quatit, et per anhela
igneus efflatur sitientum spiritus ora.
lumina ferre grauem uix sufficientia lucem
unca nare iacent, saniesque immixta cruore
expuitur, membrisque cutis tegit ossa peresis. 605
heu dolor! insignis notis bellator in armis
ignauo rapitur leto. iactantur in ignem
dona superba uirum, multo Mauorte parata.
succubuit medicina malis. cumulantur aceruo
labentum et magno cineres sese aggere tollunt. 610
passim etiam deserta iacent inhumataque late
corpora, pestiferos tetigisse timentibus artus.
serpit pascendo crescens Acherusia pestis
nec leuiore quatit Trinacria moenia luctu
Poenorumque parem castris fert atra laborem. 615
aequato par exitio et communis ubique
ira deum atque eadem leti uersatur imago.
  Nulla tamen Latios fregit uis dura malorum,
incolumi ductore, uiros, clademque rependit
unum inter strages tutum caput. ut grauis ergo 620
primum letiferos repressit Sirius aestus,
et minuere auidae mortis contagia pestes,
ceu, sidente Noto cum se maria alta reponunt,
propulsa inuadit piscator caerula cumba,
sic tandem ereptam morbis grassantibus armat 625
Marcellus pubem, lustratis rite maniplis.
circumstant alacres signa auditisque tubarum
respirant laeti clangoribus. itur in hostem,
et, si fata ferant, iuuat inter proelia ferro
posse mori. socium miseret, qui sorte pudenda 630
in morem pecudum effudere cubilibus atris
inlaudatam animam. tumulos inhonoraque busta
respiciunt, et uel nullo iacuisse sepulcro
quam debellari morbis placet. ardua primus
ad muros dux signa rapit. tenuata iacendo 635
et macie in galeis abscondunt ora, malusque,
ne sit spes hosti, uelatur casside pallor.
infundunt rapidum conuulsis moenibus agmen
condensique ruunt: tot bellis inuia tecta
tot<que> uno introitu capiuntur militis arces. 640
  Totum, qua uehitur Titan, non ulla per orbem
tum sese Isthmiacis aequassent oppida tectis.
tot delubra deum totque intra moenia portus,
adde fora et celsis suggesta theatra columnis
certantisque mari moles, adde ordine longo 645
innumeras spatioque domos aequare superbas
rura. quid, inclusos porrecto limite longis
porticibus sacros iuuenum certamine lucos?
quid tot captiuis fulgentia culmina rostris
armaque fixa deis, aut quae Marathonius hostis 650
perdidit aut Libya quae sunt aduecta subacta?
hic Agathocleis sedes ornata tropaeis,
hic mites Hieronis opes; hic sancta uetustas
artificum manibus. non usquam clarior illo
gloria picturae saeclo; non aera iuuabat 655
†quem scire Ephyren; fuluo certauerit auro
uestis spirantis referens subtemine uultus—
quae radio caelat Babylon uel murice picto
laeta Tyros, quaeque Attalicis uariata per artem
aulaeis scribuntur acu aut Memphitide tela. 660
iam simul argento fulgentia pocula, mixta
quis gemma quaesitus honos, simulacra deorum
numen ab arte datum seruantia; munera Rubri
praeterea ponti depexaque uellera ramis,
femineus pudor. 665
  His tectis opibusque potitus
Ausonius ductor, postquam sublimis ab alto
aggere despexit trepidam clangoribus urbem,
inque suo positum nutu, stent moenia regum
an nullos oriens uideat lux crastina muros,
ingemuit nimio iuris tantumque licere 670
horruit et propere reuocata militis ira
iussit stare domos, indulgens templa uetustis
incolere atque habitare deis. sic parcere uictis
pro praeda fuit, et sese contenta nec ullo
sanguine pollutis plausit Victoria pennis. 675
tu quoque ductoris lacrimas, memorande, tulisti,
defensor patriae, meditantem in puluere formas
nec turbatum animi tanta feriente ruina.
ast relicum uulgus resoluta in gaudia mente
certarunt uicti uictoribus. aemulus ipse 680
ingenii superum seruando condidit urbem.
ergo extat saeclis stabitque insigne tropaeum
et dabit antiquos ductorum noscere mores.
  Felices populi, si, quondam ut bella solebant,
nunc quoque inexhaustas pax nostra relinqueret urbes! 685
at, ni cura uiri qui nunc dedit otia mundo
effrenum arceret populandi cuncta furorem,
nudassent auidae terrasque fretumque rapinae.