| LIBER TERTIVS | |
| Postquam rupta fides Tyriis et moenia castae | 3.1 |
| non aequo superum genitore euersa Sagunti, | |
| extemplo positos finiti cardine mundi | |
| uictor adit populos cognataque limina Gades. | |
| nec uatum mentes agitare et praescia corda | 5 |
| cessatum super imperio: citus aequore Bostar | |
| uela dare et rerum praenoscere fata iubetur. | |
| prisca fides adytis longo seruatur ab aeuo, | |
| qua sublime sedens, Cirrhaeis aemulus antris, | |
| inter anhelantis Garamantas corniger Hammon | 10 |
| fatidico pandit uenientia saecula luco. | |
| hinc omen coeptis et casus scire futuros | |
| ante diem bellique uices nouisse petebat. | |
| Exin clauigeri ueneratus numinis aras | |
| captiuis onerat donis, quae nuper ab arce | 15 |
| uictor fumantis rapuit semusta Sagunti. | |
| uulgatum, nec cassa fides, ab origine fani | |
| impositas durare trabes solasque per aeuum | |
| condentum nouisse manus. hinc credere gaudent | |
| consedisse deum seniumque repellere templis. | 20 |
| tum, quis fas et honos adyti penetralia nosse, | |
| femineos prohibent gressus ac limine curant | |
| saetigeros arcere sues. nec discolor ulli | |
| ante aras cultus: uelantur corpora lino, | |
| et Pelusiaco praefulget stamine uertex. | 25 |
| discinctis mos tura dare atque e lege parentum | |
| sacrificam lato uestem distinguere clauo: | |
| pes nudus tonsaeque comae castumque cubile. | |
| inrestincta focis seruant altaria flammae, | |
| sed nulla effigies simulacraue nota deorum | 30 |
| maiestate locum et sacro impleuere timore. | |
| In foribus labor Alcidae: Lernaea recisis | |
| anguibus hydra iacet, nexuque elisa leonis | |
| ora Cleonaei patulo caelantur hiatu. | |
| at Stygius saeuis terrens latratibus umbras | 35 |
| ianitor, aeterno tum primum tractus ab antro, | |
| uincla indignatur, metuitque Megaera catenas. | |
| iuxta Thraces equi pestisque Erymanthia et altos | |
| aeripedis ramos superantia cornua cerui. | |
| nec leuior uinci Libycae telluris alumnus | 40 |
| matre super stratique genus deforme bimembres | |
| Centauri frontemque minor nunc amnis Acarnan. | |
| inter quae fulget sacratis ignibus Oete, | |
| ingentemque animam rapiunt ad sidera flammae. | |
| Postquam oculos uaria impleuit uirtutis imago, | 45 |
| mira dehinc cernit: surgentis mole profundi | |
| inuectum terris subitum mare nullaque circa | |
| litora et infuso stagnantis aequore campos. | |
| nam qua caeruleis Nereus euoluitur antris | |
| atque imo freta contorquet Neptunia fundo, | 50 |
| proruptum exundat pelagus, caecosque relaxans | |
| Oceanus fontis torrentibus ingruit undis. | |
| tum uada, ceu saeuo penitus permota tridenti, | |
| luctantur terris tumefactum imponere pontum. | |
| mox remeat gurges tractoque relabitur aestu, | 55 |
| ac ratis erepto campis deserta profundo, | |
| et fusi transtris expectant aequora nautae. | |
| Cymothoes ea regna uagae pelagique labores | |
| Luna mouet, Luna, immissis per caerula bigis, | |
| fertque refertque fretum, sequiturque reciproca Tethys. | 60 |
| Haec propere spectata duci; nam multa fatigant. | |
| curarum prima exercet, subducere bello | |
| consortem thalami paruumque sub ubere natum. | |
| uirgineis iuuenem taedis primoque Hymenaeo | |
| imbuerat coniunx memorique tenebat amore. | 65 |
| at puer, obsessae generatus in ore Sagunti, | |
| bissenos Lunae nondum compleuerat orbes. | |
| quos ut seponi stetit et secernere ab armis, | |
| adfatur ductor: 'Spes o Carthaginis altae, | |
| nate, nec Aeneadum leuior metus, amplior, oro, | 70 |
| sis patrio decore et factis tibi nomina condas, | |
| qui<s> superes bellator auum; iamque aegra timoris | |
| Roma tuos numerat lacrimandos matribus annos. | |
| ni praesaga meos ludunt praecordia sensus, | |
| ingens hic terris crescit labor: ora parentis | 75 |
| agnosco toruaque oculos sub fronte minacis | |
| uagitumque grauem atque irarum elementa mearum. | |
| si quis forte deum tantos inciderit actus | |
| ut nostro abrumpat leto primordia rerum, | |
| hoc pignus belli, coniunx, seruare labora. | 80 |
| cumque datum fari, duc per cunabula nostra: | |
| tangat Elissaeas palmis puerilibus aras | |
| et cineri iuret patrio Laurentia bella. | |
| inde ubi flore nouo pubescet firmior aetas, | |
| emicet in Martem et calcato foedere uictor | 85 |
| in Capitolina tumulum mihi uindicet arce. | |
| tu uero, tanti felix quam gloria partus | |
| expectat, ueneranda fide, discede periclis | |
| incerti Martis durosque relinque labores. | |
| nos clausae niuibus rupes suppostaque caelo | 90 |
| saxa manent, nos Alcidae mirante nouerca | |
| sudatus labor et, bellis labor acrior, Alpes. | |
| quod si promissum uertat Fortuna fauorem | |
| laeuaque sit coeptis, te longa stare senecta | |
| aeuumque extendisse uelim; tua iustior aetas, | 95 |
| ultra me improperae ducant cui fila sorores.' | |
| Sic ille. at contra Cirrhaei sanguis Imilce | |
| Castalii, quae materno de nomine dicta | |
| (Castulo Phoebei seruat cognomina uatis) | |
| aeque ex sacrata repetebat stirpe parentes. | 100 |
| tempore quo Bacchus populos domitabat Hiberos | |
| concutiens thyrso atque armata Maenade Calpen, | |
| lasciuo genitus Satyro nymphaque Myrice | |
| Milichus indigenis late regnarat in oris | |
| cornigeram attollens genitoris imagine frontem. | 105 |
| hinc patriam clarumque genus referebat Imilce, | |
| barbarica paulum uitiato nomine lingua. | |
| quae tunc sic lacrimis sensim manantibus infit: | |
| 'Mene, oblite tua nostram pendere salute, | |
| abnuis inceptis comitem? sic foedera nota | 110 |
| primitiaeque tori, gelidos ut scandere tecum | |
| deficiam montis coniunx tua? crede uigori | |
| femineo. castum haud superat labor ullus amorem. | |
| sin solo aspicimur sexu, fixumque relinqui, | |
| cedo equidem nec fata moror; deus annuat, oro: | 115 |
| i felix, i numinibus uotisque secundis | |
| atque acies inter flagrantiaque arma relictae | |
| coniugis et nati curam seruare memento. | |
| quippe nec Ausonios tantum nec tela nec ignes | |
| quantum te metuo: ruis ipsos acer in enses | 120 |
| obiectasque caput telis, nec <te> ulla secundo | |
| euentu satiat uirtus, tibi gloria soli | |
| fine caret, credisque uiris ignobile letum | |
| belligeris in pace mori. tremor implicat artus, | |
| nec quemquam horresco, qui se tibi conferet unus. | 125 |
| sed tu, bellorum genitor, miserere nefasque | |
| auerte et serua caput inuiolabile Teucris.' | |
| Iamque adeo <e>gressi steterant in litore primo, | |
| et promota ratis, pendentibus arbore nautis, | |
| aptabat sensim pulsanti carbasa uento, | 130 |
| cum lenire metus properans aegramque leuare | |
| attonitis mentem curis sic Hannibal orsus: | |
| 'Ominibus parce et lacrimis, fidissima coniunx. | |
| et pace et bello cunctis stat terminus aeui, | |
| extremumque diem primus tulit; ire per ora | 135 |
| nomen in aeternum pa<u>cis mens ignea donat, | |
| quos pater aetheriis caelestum destinat oris. | |
| an Romana iuga et famulas Carthaginis arces | |
| perpetiar? stimulant manes noctisque per umbras | |
| increpitans genitor, stant arae atque horrida sacra | 140 |
| ante oculos, breuitasque uetat mutabilis horae | |
| prolatare diem. sedeamne, ut nouerit una | |
| me tantum Carthago, et, qui sim, nesciat omnis | |
| gens hominum, letique metu decora alta relinquam? | |
| quantum etenim distant a morte silentia uitae? | 145 |
| nec tamen incautos laudum exhorresce furores. | |
| et nobis est lucis honos, gaudetque senecta | |
| gloria, cum longo titulis celebratur in aeuo. | |
| te quoque magna manent suscepti praemia belli. | |
| dent modo se superi, Thybris tibi seruiet omnis | 150 |
| Iliacaeque nurus et diues Dardanus auri.' | |
| dumque ea permixtis inter se fletibus orant, | |
| confisus pelago celsa de puppe magister | |
| cunctantem ciet. abripitur diuulsa marito. | |
| haerent intenti uultus et litora seruant, | 155 |
| donec, iter liquidum uolucri rapiente carina, | |
| consumpsit uisus pontus tellusque recessit. | |
| At Poenus belli curis auertere amorem | |
| apparat et repetit properato moenia gressu. | |
| quae dum perlustrat crebroque obit omnia uisu, | 160 |
| tandem sollicito cessit uis dura labori, | |
| belligeramque datur somno componere mentem. | |
| Tum pater omnipotens, gentem exercere periclis | |
| Dardaniam et fama saeuorum tollere ad astra | |
| bellorum meditans priscosque referre labores, | 165 |
| praecipitat consulta uiri segnemque quietem | |
| terret et immissa rumpit formidine somnos. | |
| iamque per umentem noctis Cyllenius umbram | |
| aligero lapsu portabat iussa parentis. | |
| nec mora. mulcentem securo membra sopore | 170 |
| adgreditur iuuenem ac monitis incessit amaris: | |
| 'Turpe duci totam somno consumere noctem, | |
| o rector Libyae. uigili stant bella magistro. | |
| iam maria effusas cernes turbare carinas | |
| et Latiam toto pubem uolitare profundo, | 175 |
| dum lentus coepti terra cunctaris Hibera. | |
| scilicet id satis est decoris memorandaque uirtus, | |
| quod tanto cecidit molimine Graia Saguntos? | |
| en age, si quid inest animo par fortibus ausis, | |
| fer gressus agiles mecum et comitare uocantem | 180 |
| (respexisse ueto: monet hoc pater ille deorum): | |
| uictorem ante altae statuam te moenia Romae.' | |
| Iamque uidebatur dextram iniectare graduque | |
| laetantem trahere in Saturnia regna citato, | |
| cum subitus circa fragor et uibrata per auras | 185 |
| exterrent saeuis a tergo sibila linguis, | |
| ingentique metu diuum praecepta pauenti | |
| effluxere uiro, et turbatus lumina flectit. | |
| ecce iugis rapiens siluas ac robora uasto | |
| contorta amplexu tractasque per inuia rupes | 190 |
| ater letifero stridebat turbine serpens. | |
| quantus non aequas perlustrat flexibus Arctos | |
| et geminum lapsu sidus circumligat Anguis, | |
| immani tantus fauces diducit hiatu | |
| attollensque caput nimbosis montibus aequat. | 195 |
| congeminat sonitus rupti uiolentia caeli | |
| imbriferamque hiemem permixta grandine torquet. | |
| hoc trepidus monstro (neque enim sopor ille nec altae | |
| uis aderat noctis, uirgaque fugante tenebras | |
| miscuerat lucem somno deus) ardua quae sit, | 200 |
| scitatur, pestis terrasque urgentia membra | |
| quo ferat et quosnam populos deposcat hiatu. | |
| cui gelidis almae Cyllenes editus antris: | |
| 'Bella uides optata tibi. te maxima bella, | |
| te strages nemorum, te moto turbida caelo | 205 |
| tempestas caedesque uirum magnaeque ruinae | |
| Idaei generis lacrimosaque fata secuntur. | |
| quantus per campos populatis montibus actas | |
| contorquet siluas squalenti tergore serpens | |
| et late umectat terras spumante ueneno, | 210 |
| tantus perdomitis decurrens Alpibus atro | |
| inuolues bello Italiam tantoque fragore | |
| eruta conuulsis prosternes oppida muris.' | |
| His aegrum stimulis liquere deusque soporque. | |
| it membris gelidus sudor, laetoque pauore | 215 |
| promissa euoluit somni noctemque retractat. | |
| iamque deum regi Martique sub omine fausto | |
| instauratus honos, niueoque ante omnia tauro | |
| placatus meritis monitor Cyllenius aris. | |
| extemplo edicit conuellere signa, repensque | 220 |
| castra quatit clamor permixtis dissona linguis. | |
| Prodite, Calliope, famae, quos horrida coepta | |
| excierint populos tulerintque in regna Latini, | |
| et quas indomitis urbes armarit Hiberis | |
| quasque Paraetonio glomerarit litore turmas | 225 |
| ausa sibi Libye rerum deposcere frenos | |
| et terris mutare iugum. †non ulla nec umquam | |
| saeuior it trucibus tempestas acta procellis, | |
| †nec bellum ruptis tam dirum mille carinis | |
| acrius infremuit trepidumque exterruit orbem. | 230 |
| Princeps signa tulit Tyria Carthagine pubes, | |
| membra leuis celsique decus fraudata superbum | |
| corporis, at docilis fallendi et nectere tectos | |
| numquam tarda dolos. rudis his tum parma, breuique | |
| bellabant ense; at uestigia nuda, sinusque | 235 |
| cingere inadsuetum, et rubrae uelamine uestis | |
| ars erat in pugna fusum occuluisse cruorem. | |
| his rector fulgens ostro super altior omnis | |
| germanus nitet Hannibalis gratoque tumultu | |
| Mago quatit currus et fratrem spirat in armis. | 240 |
| Proxima Sidoniis Vtica est effusa maniplis, | |
| prisca situ ueterisque ante arces condita Byrsae. | |
| tunc, quae Sicanio praecinxit litora muro | |
| in clipei speciem curuatis turribus, Aspis. | |
| sed dux in sese conuerterat ora Sychaeus, | 245 |
| Hasdrubalis proles, cui uano corda tumore | |
| maternum implebat genus, et resonare superbo | |
| Hannibal haud umquam cessabat auunculus ore. | |
| Adfuit undosa cretus Berenicide miles, | |
| nec, tereti dextras in pugnam armata dolone, | 250 |
| destituit Barce sitientibus arida uenis. | |
| nec non Cyrene Pelopei stirpe nepotis | |
| Battiadas prauos fidei stimulauit in arma. | |
| quos trahit, antiquo laudatus Hamilcare quondam, | |
| consilio uiridis, sed belli serus, Ilertes. | 255 |
| Sabratha tum Tyrium uulgus Sarranaque Leptis | |
| Oeaque Trinacrios Afris permixta colonos | |
| et Tingim rapido mittebat ab aequore Lixus. | |
| tum Vaga et antiquis dilectus regibus Hippo, | |
| quaeque procul cauit non aequos Ruspina fluctus, | 260 |
| et Zama et uberior Rutulo nunc sanguine Thapsus. | |
| ducit tot populos, ingens et corpore et armis, | |
| Herculeam factis seruans ac nomine famam, | |
| Antaeus celsumque caput super agmina tollit. | |
| Venere Aethiopes, gens haud incognita Nilo, | 265 |
| qui magneta secant: solis honor ille, metallo | |
| intactum chalybem uicino ducere saxo. | |
| his simul immitem testantes corpore solem | |
| exusti uenere Nubae. non aerea cassis | |
| nec lorica riget ferro, non tenditur arcus: | 270 |
| tempora multiplici mos est defendere lino | |
| et lino munire latus scelerataque sucis | |
| spicula derigere et ferrum infamare ueneno. | |
| tum primum castris Phoenicum tendere ritu | |
| Cinyphii didicere Macae. squalentia barba | 275 |
| ora uiris, umerosque tegunt uelamine capri | |
| saetigero; panda manus est armata cateia. | |
| uersicolor contra caetra et falcatus ab arte | |
| ensis Adyrmachidis ac laeuo tegmina crure. | |
| sed mensis asper populus uictuque maligno: | 280 |
| nam calida tristes epulae torrentur harena. | |
| quin et Massyli fulgentia signa tulere, | |
| Hesperidum ueniens lucis domus ultima terrae. | |
| praefuit intortos demissus uertice crinis | |
| Bocchus atrox, qui sacratas in litore siluas | 285 |
| atque inter frondes reuirescere uiderat aurum. | |
| Vos quoque desertis in castra mapalibus itis, | |
| misceri gregibus Gaetulia sueta ferarum | |
| indomitisque loqui et sedare leonibus iras. | |
| nulla domus: plaustris habitant; migrare per arua | 290 |
| mos atque errantes circumuectare penates. | |
| hinc mille alipedes turmae (uelocior Euris | |
| et doctus uirgae sonipes) in castra ruebant: | |
| ceu, pernix cum densa uagis latratibus implet | |
| uenator dumeta Lacon, aut exigit Vmber | 295 |
| nare sagax e calle feras, perterrita late | |
| agmina praecipitant uolucres formidine cerui. | |
| hos agit haud laeto uultu nec fronte serena | |
| Asbytes nuper caesae germanus Acherras. | |
| Marmaridae, medicum uulgus, strepuere cateruis, | 300 |
| ad quorum cantus serpens oblita ueneni, | |
| ad quorum tactum mites iacuere cerastae. | |
| tum, chalybis pauper, Baniurae cruda iuuentus, | |
| contenti parca durasse hastilia flamma, | |
| miscebant auidi trucibus fera murmura linguis. | 305 |
| necnon Autololes, leuibus gens ignea plantis, | |
| cui sonipes cursu, cui cesserit incitus amnis, | |
| tanta fuga est: certant pennae, campumque uolatu | |
| cum rapuere, pedum frustra uestigia quaeras. | |
| spectati castris, quos suco nobilis arbor | 310 |
| et dulci pascit lotos nimis hospita baca, | |
| quique atro rabidas efferuescente ueneno | |
| dipsadas immensis horrent Garamantes harenis. | |
| fama docet, caesae rapuit cum Gorgonis ora | |
| Perseus, in Libyam dirum fluxisse cruorem: | 315 |
| inde Medusaeis terram exundasse chelydris. | |
| milibus his ductor spectatus Marte Choaspes, | |
| Neritia Meni<n>ge satus, cui tragula semper | |
| fulmineam armabat, celebratum missile, dextram. | |
| huc coit aequoreus Nasamon, inuadere fluctu | 320 |
| audax naufragia et praedas auellere ponto, | |
| huc, qui stagna colunt Tritonidos alta paludis, | |
| qua uirgo, ut fama est, bellatrix edita lympha | |
| inuento primam Libyen perfudit oliuo. | |
| Necnon totus adest Vesper populique reposti. | 325 |
| Cantaber ante omnis, hiemisque aestusque famisque | |
| inuictus palmamque ex omni ferre labore. | |
| mirus amor populo, cum pigra incanuit aetas, | |
| imbelles iam dudum annos praeuertere saxo | |
| nec uitam sine Marte pati. quippe omnis in armis | 330 |
| lucis causa sita, et damnatum uiuere paci. | |
| Venit et Aurorae lacrimis perfusus, in orbem | |
| diuersum patrias fugit cum deuius oras, | |
| armiger Eoi non felix Memnonis Astyr. | |
| his paruus sonipes nec Marti natus, at idem | 335 |
| aut inconcusso glomerat uestigia dorso, | |
| aut molli pacata celer rapit esseda collo. | |
| Cydnus agit, iuga Pyrenes uenatibus acer | |
| metiri iaculoue extendere proelia Mauro. | |
| Venere et Celtae sociati nomen Hiberis. | 340 |
| his pugna cecidisse decus, corpusque cremari | |
| tale nefas: caelo credunt superisque referri, | |
| impastus carpat si membra iacentia uultur. | |
| Fibrarum et pennae diuinarumque sagacem | |
| flammarum misit diues Callaecia pubem, | 345 |
| barbara nunc patriis ululantem carmina linguis, | |
| nunc pedis alterno percussa uerbere terra | |
| ad numerum resonas gaudentem plaudere caetras. | |
| haec requies ludusque uiris, ea sacra uoluptas. | |
| cetera femineus peragit labor: addere sulco | 350 |
| semina et impresso tellurem uertere aratro | |
| segne uiris. quicquid duro sine Marte gerundum, | |
| Callaici coniunx obit inrequieta mariti. | |
| hos Viriathus agit Lusitanumque remotis | |
| extractum lustris, primo Viriathus in aeuo, | 355 |
| nomen Romanis factum mox nobile damnis. | |
| Nec Cerretani, quondam Tirynthia castra, | |
| aut Vasco insuetus galeae ferre arma morati, | |
| non, quae Dardanios post uidit, Ilerda, furores, | |
| nec qui Massageten monstrans feritate parentem | 360 |
| cornipedis fusa satiaris, Concane, uena. | |
| iamque Ebusus Phoenissa mouet, mouet Arbacus arma | |
| aclyde uel tenui pugnax instare ueruto, | |
| iam cui Tlepolemus sator et cui Lindus origo, | |
| funda bella ferens Baliaris et alite plumbo, | 365 |
| et quos nunc Grauios uiolato nomine Graium | |
| Oeneae misere domus Aetolaque Tyde. | |
| dat Carthago uiros, Teucro fundata uetusto, | |
| Phocaicae dant Emporiae, dat Tarraco pubem | |
| uitifera et Latio tantum cessura Lyaeo. | 370 |
| hos inter clara thoracis luce nitebat | |
| Sedetana cohors, quam Sucro rigentibus undis | |
| atque altrix celsa mittebat Saetabis arce, | |
| Saetabis et telas Arabum spreuisse superba | |
| et Pelusiaco filum componere lino. | 375 |
| Mandonius populis domitorque insignis equorum | |
| imperitat Caeso, et socio stant castra labore. | |
| At Vettonum alas Balarus probat aequore aperto, | |
| hic adeo, cum uer placidum flatusque tepescit, | |
| concubitus seruans tacitos grex perstat equarum | 380 |
| et Venerem occultam genitali concipit aura. | |
| sed non multa dies generi, properatque senectus, | |
| septimaque his stabulis longissima ducitur aestas. | |
| At non Sarmaticos attollens Vxama muros | |
| tam leuibus persultat equis: hinc uenit in arma | 385 |
| haud aeui fragilis sonipes crudoque uigore | |
| asper frena pati aut iussis parere magistris. | |
| Rhyndacus his ductor, telum sparus; ore ferarum | |
| et rictu horrificant galeas. uenatibus aeuum | |
| transigitur, uel more patrum uis raptaque pascunt. | 390 |
| Fulget praecipuis Parnasia Castulo signis | |
| et celebre Oceano atque alternis aestibus Hispal | |
| ac Nebrissa dei Nysaeis conscia thyrsis, | |
| quam Satyri coluere leues redimitaque sacra | |
| nebride et arcano Maenas nocturna Lyaeo. | 395 |
| Arganthoniacos armat Carteia nepotes. | |
| rex proauis fuit humani ditissimus aeui, | |
| ter denos decies emensus belliger annos. | |
| armat Tartessos stabulanti conscia Phoebo | |
| et Munda Emathios Italis paritura labores. | 400 |
| nec decus auriferae cessauit Corduba terrae. | |
| hos duxere uiros flauenti uertice Phorcys | |
| spiciferisque grauis bellator Arauricus oris, | |
| aequales aeui, genuit quos ubere ripa | |
| Palladio Baetes umbratus cornua ramo. | 405 |
| Talia Sidonius per campos agmina ductor | |
| puluere nigrantis raptat lustransque sub armis, | |
| qua uisu comprendere erat, fulgentia signa | |
| ibat ouans longaque umbram tellure trahebat. | |
| non aliter, quotiens perlabitur aequora curru | 410 |
| extremamque petit, Phoebea cubilia, Tethyn | |
| frenatis Neptunus equis, fluit omnis ab antris | |
| Nereidum chorus et sueto certamine nandi | |
| candida perspicuo conuertunt brachia ponto. | |
| At Pyrenaei frondosa cacumina montis | 415 |
| turbata Poenus terrarum pace petebat. | |
| Pyrene celsa nimbosi uerticis arce | |
| diuisos Celtis late prospectat Hiberos | |
| atque aeterna tenet magnis diuortia terris. | |
| nomen Bebrycia duxere a uirgine colles, | 420 |
| hospitis Alcidae crimen, qui, sorte laborum | |
| Geryonae peteret cum longa tricorporis arua, | |
| possessus Baccho saeua Bebrycis in aula | |
| lugendam formae sine uirginitate reliquit | |
| Pyrenen, letique deus, si credere fas est, | 425 |
| causa fuit leti miserae deus. edidit aluo | |
| namque ut serpentem patriasque exhorruit iras, | |
| confestim dulcis liquit turbata penates. | |
| tum noctem Alcidae solis plangebat in antris | |
| et promissa uiri siluis narrabat opacis, | 430 |
| donec maerentem ingratos raptoris amores | |
| tendentemque manus atque hospitis arma uocantem | |
| diripuere ferae. laceros Tirynthius artus, | |
| dum remeat uictor, lacrimis perfudit et amens | |
| palluit inuento dilectae uirginis ore. | 435 |
| at uoce Herculea percussa cacumina montis | |
| intremuere iugis: maesto clamore ciebat | |
| Pyrenen, scopulique omnes ac lustra ferarum | |
| Pyrenen resonant. tumulo tum membra reponit | |
| supremum inlacrimans, nec honos intercidit aeuo, | 440 |
| defletumque tenent montes per saecula nomen. | |
| Iamque per et collis et densos abiete lucos | |
| Bebryciae Poenus fines transcenderat aulae. | |
| inde ferox quaesitum armis per inhospita rura | |
| Volcarum populatur iter tumidique minaces | 445 |
| accedit Rhodani festino milite ripas. | |
| aggeribus caput Alpinis et rupe niuali | |
| proserit in Celtas ingentemque extrahit amnem | |
| spumanti Rhodanus proscindens gurgite campos | |
| ac propere in pontem lato ruit incitus alueo. | 450 |
| auget opes stanti similis tacitoque liquore | |
| mixtus Arar, quem gurgitibus complexus anhelis | |
| cunctantem immergit pelago raptumque per arua | |
| ferre uetat patrium uicina ad litora nomen. | |
| inuadunt alacres inimicum pontibus amnem: | 455 |
| nunc celso capite et ceruicibus arma tuentur, | |
| nunc ualidis gurges certatim frangitur ulnis. | |
| fluminea sonipes religatus ducitur alno, | |
| belua nec retinet tardante Libyssa timore. | |
| nam trabibus uada et iniecta tellure repertum | 460 |
| conexas operire trabes ac ducere in altum | |
| paulatim ripae resolutis aggere uinclis. | |
| at gregis inlapsu fremebundo territus atras | |
| expauit moles Rhodanus stagnisque refusis | |
| torsit harenoso minitantia murmura fundo. | 465 |
| Iamque Tricastinis incedit finibus agmen, | |
| iam facilis campos, iam rura Vocontia carpit. | |
| turbidus hic truncis saxisque Druentia laetum | |
| ductoris uastauit iter. namque Alpibus ortus | |
| auulsas ornos et adesi fragmina montis | 470 |
| cum sonitu uoluens fertur latrantibus undis | |
| ac uada translato mutat fallacia cursu, | |
| non pediti fidus, patulis non puppibus aequus. | |
| et tunc imbre recens fuso correpta sub armis | |
| corpora multa uirum spumanti uertice torquens | 475 |
| immersit fundo laceris deformia membris. | |
| Sed iam praeteritos ultra meminisse labores | |
| conspectae propius dempsere pauentibus Alpes. | |
| cuncta gelu canaque aeternum grandine tecta | |
| aequaeuam glaciem cohibent: riget ardua montis | 480 |
| aetherii facies surgentique obuia Phoebo | |
| duratas nescit flammis mollire pruinas. | |
| quantum Tartareus regni pallentis hiatus | |
| ad manis imos atque atrae stagna paludis | |
| a supera tellure patet, tam longa per auras | 485 |
| erigitur tellus et caelum intercipit umbra. | |
| nullum uer usquam nullique aestatis honores. | |
| sola iugis habitat diris sedesque tuetur | |
| perpetuas deformis hiemps; illa undique nubes | |
| huc atras agit et mixtos cum grandine nimbos. | 490 |
| iam cuncti flatus uentique furentia regna | |
| Alpina posuere domo. caligat in altis | |
| obtutus saxis, abeuntque in nubila montes. | |
| mixtus Athos Tauro Rhodopeque adiuncta Mimanti | |
| Ossaque cum Pelio cumque Haemo cesserit Othrys. | 495 |
| primus inexpertas adiit Tirynthius arces. | |
| scindentem nubes frangentemque ardua montis | |
| spectarunt superi longisque ab origine saeclis | |
| intemerata gradu magna ui saxa domantem. | |
| At miles dubio tardat uestigia gressu, | 500 |
| impia ceu sacros in finis arma per orbem, | |
| Natura prohibente, ferant diuisque repugnent. | |
| contra quae ductor—non Alpibus ille nec ullo | |
| turbatus terrore loci, sed languida maestis | |
| corda uirum fouet hortando reuocatque uigorem: | 505 |
| 'Non pudet obsequio superum fessosque secundis, | |
| post belli decus atque acies, dare terga niuosis | |
| montibus et segnes summittere rupibus arma? | |
| nunc, o nunc, socii, dominantis moenia Romae | |
| credite uos summumque Iouis conscendere culmen. | 510 |
| hic labor Ausoniam et dabit hic in uincula Thybrim.' | |
| nec mora. commotum promissis ditibus agmen | |
| erigit in collem et uestigia linquere nota | |
| Herculis edicit magni crudisque locorum | |
| ferre pedem ac proprio turmas euadere calle. | 515 |
| rumpit inaccessos aditus atque ardua primus | |
| exuperat summaque uocat de rupe cohortes. | |
| tum, qua durati concreto frigore collis | |
| lubrica frustratur canenti semita cliuo, | |
| luctantem ferro glaciem cremat: haurit hiatu | 520 |
| nix resoluta uiros altoque e culmine praeceps | |
| umenti turmas operit delapsa ruina. | |
| interdum aduerso glomeratas turbine Corus | |
| in media ora niues fuscis agit horridus alis, | |
| aut rursum immani stridens auulsa procella | 525 |
| nudatis rapit arma uiris uoluensque per orbem | |
| contorto rotat in nubes sublimia flatu. | |
| quoque magis subiere iugo atque euadere nisi | |
| erexere gradum, crescit labor. ardua supra | |
| sese aperit fessis et nascitur altera moles, | 530 |
| unde nec edomitos exudatosque labores | |
| respexisse libet: tanta formidine plana | |
| exterrent repetita oculis, atque una pruinae | |
| canentis, quocumque datur permittere uisus, | |
| ingeritur facies. medio sic nauita ponto, | 535 |
| cum dulcis liquit terras et inania nullos | |
| inueniunt uentos securo carbasa malo, | |
| immensas prospectat aquas ac uicta profundis | |
| aequoribus fessus renouat sua lumina caelo. | |
| Iamque super clades atque importuna locorum | 540 |
| inluuie rigidaeque comae squalore perenni | |
| horrida semiferi promunt e rupibus ora, | |
| atque effusa cauis exesi pumicis antris | |
| Alpina inuadit manus adsuetoque uigore | |
| per dumos notasque niues atque inuia pernix | 545 |
| clausum montiuagis infestat cursibus hostem. | |
| mutatur iam forma locis. hic sanguine multo | |
| infectae rubuere niues, hic nescia uinci | |
| paulatim glacies cedit tepefacta cruore, | |
| dumque premit sonipes duro uestigia cornu, | 550 |
| ungula perfossis haesit compressa pruinis. | |
| nec pestis lapsus simplex: abscisa relincunt | |
| membra gelu, fractosque asper rigor amputat artus. | |
| bis senos soles, totidem per uulnera saeuas | |
| emensi noctes optato uertice sidunt | 555 |
| castraque praeruptis suspendunt ardua saxis. | |
| At Venus, ancipiti mentem labefacta timore, | |
| adfatur genitorem et rumpit maesta querelas: | |
| 'Quis poenae modus aut pereundi terminus, oro, | |
| Aeneadis erit, et quando terrasque fretumque | 560 |
| emensis sedisse dabis? cur pellere nostros | |
| a te concessa Poenus parat urbe nepotes? | |
| Alpibus imposuit Libyam finemque minatur | |
| imperio. casus metuit iam Roma Sagunti. | |
| quo Troiae extremos cineres sacramque ruinam | 565 |
| Assaracique larem et Vestae secreta feramus? | |
| da sedem, genitor, tutisque iacere. parumne est | |
| exilia errantis totum quaesisse per orbem? | |
| anne iterum capta repetentur Pergama Roma?' | |
| His Venus, et contra genitor sic deinde profatur: | 570 |
| 'Pelle metus, neu te Tyriae conamina gentis | |
| turbarint, Cytherea: tenet longumque tenebit | |
| Tarpeias arces sanguis tuus. hac ego Martis | |
| mole uiros spectare paro atque expendere bello. | |
| gens ferri patiens ac laeta domare labores | 575 |
| paulatim antiquo patrum desuescit honori, | |
| atque ille, haud umquam parcus pro laude cruoris | |
| et semper famae sitiens, obscura sedendo | |
| tempora agit mutum uoluens inglorius aeuum | |
| sanguine de nostro populus, blandoque ueneno | 580 |
| desidiae uirtus paulatim euicta senescit. | |
| magnae molis opus multoque labore parandum, | |
| tot populos inter soli sibi poscere regna. | |
| iamque tibi ueniet tempus quo maxima rerum | |
| nobilior sit Roma malis. hinc nomina nostro | 585 |
| non indigna polo referet labor, hinc tibi Paulus, | |
| hinc Fabius gratusque mihi Marcellus opimis. | |
| hi tantum parient Latio per uulnera regnum | |
| quod luxu et multum mutata mente nepotes | |
| non tamen euertisse queant. iamque ipse creatus | 590 |
| qui Poenum reuocet patriae Latioque repulsum | |
| ante suae muros Carthaginis exuat armis. | |
| hinc, Cytherea, tuis longo regnabitur aeuo. | |
| exin se Curibus uirtus caelestis ad astra | |
| efferet, et sacris augebit nomen Iulis | 595 |
| bellatrix gens bacifero nutrita Sabino. | |
| hinc pater ignotam donabit uincere Thylen | |
| inque Caledonios primus trahet agmina lucos, | |
| compescet ripis Rhenum, reget impiger Afros | |
| palmiferamque senex bello domitabit Idymen. | 600 |
| nec Stygis ille lacus uiduataque lumine regna, | |
| sed superum sedem nostrosque tenebit honores. | |
| tum iuuenis magno praecellens robore mentis | |
| excipiet patriam molem celsusque feretur | |
| aequatum imperio tollens caput. hic fera gentis | 605 |
| bella Palaestinae primo delebit in aeuo. | |
| at tu transcendes, Germanice, facta tuorum, | |
| iam puer auricomo praeformidate Batauo. | |
| nec te terruerint Tarpei culminis ignes: | |
| sacrilegas inter flammas seruabere terris. | 610 |
| nam te longa manent nostri consortia mundi. | |
| huic laxos arcus olim Gangetica pubes | |
| summittet, uacuasque ostendent Bactra pharetras. | |
| hic et ab Arctoo currus aget axe per urbem, | |
| ducet et Eoos, Baccho cedente, triumphos. | 615 |
| idem indignantem tramittere Dardana signa | |
| Sarmaticis uictor compescet sedibus Histrum. | |
| quin et Romuleos superabit uoce nepotes | |
| quis erit eloquio partum decus. huic sua Musae | |
| sacra ferent, meliorque lyra, cui substitit Hebrus | 620 |
| et uenit Rhodope, Phoebo miranda loquetur. | |
| ille etiam, qua prisca, uides, stat regia nobis, | |
| aurea Tarpeia ponet Capitolia rupe | |
| et iunget nostro templorum culmina caelo. | |
| tunc, o nate deum diuosque dature, beatas | 625 |
| imperio terras patrio rege. tarda senectam | |
| hospitia excipient caeli, solioque Quirinus | |
| concedet, mediumque parens fraterque locabunt: | |
| siderei iuxta radiabunt tempora nati.' | |
| Dum pandit seriem uenturi Iuppiter aeui, | 630 |
| ductor Agenoreus tumulis delatus iniquis | |
| lapsantem dubio deuexa per inuia nisu | |
| firmabat gressum atque umentia saxa premebat. | |
| non acies hostisue tenet, sed prona minaci | |
| praerupto turbant et cautibus obuia rupes. | 635 |
| stant clausi maerentque moras et dura uiarum. | |
| nec refouere datur torpentia membra quiete: | |
| noctem operi iungunt et robora ferre coactis | |
| approperant umeris ac raptas collibus ornos. | |
| iamque ubi nudarunt silua densissima montis, | 640 |
| aggessere trabes, rapidisque accensus in orbem | |
| excoquitur flammis scopulus: mox proruta ferro | |
| dat gemitum putris resoluto pondere moles | |
| atque aperit fessis antiqui regna Latini. | |
| his tandem ignotas transgressus casibus Alpes | 645 |
| Taurinis ductor statuit tentoria campis. | |
| Interea uoces Iouis atque oracula portans | |
| emensis aderat Garamantum laetus harenis | |
| Bostar et ut uiso stimulabat corda Tonante: | |
| 'Maxime Belide, patriis qui moenibus arces | 650 |
| seruitium dextra, Libycas penetrauimus aras. | |
| nos tulit ad superos perfundens sidera Syrtis, | |
| nos paene aequoribus tellus uiolentior hausit. | |
| ad finem caeli medio tenduntur ab orbe | |
| squalentes campi. tumulum Natura negauit | 655 |
| immensis spatiis, nisi quem caua nubila torquens | |
| construxit turbo impacta glomeratus harena, | |
| uel si perfracto populatus carcere terras | |
| Africus et pontum spargens super aera Corus | |
| inuasere truces capientem proelia campum | 660 |
| inque uicem ingesto cumularunt puluere montis. | |
| has obseruatis ualles enauimus astris. | |
| namque dies confundit iter, peditemque profundo | |
| errantem campo et semper media arua uidentem | |
| Sidoniis Cynosura regit fidissima nautis. | 665 |
| uerum ubi defessi lucos nemorosaque regna | |
| cornigeri Iouis et fulgentia templa subimus, | |
| exceptos hospes tectis inducit Arisbas. | |
| stat fano uicina, nouum et memorabile, lympha, | |
| quae nascente die, quae deficiente tepescit | 670 |
| quae<que> riget, medius cum sol accendit Olympum, | |
| atque eadem rursum nocturnis feruet in umbris. | |
| tum loca plena deo, dites sine uomere glaebas | |
| ostentat senior laetaque ita mente profatur: | |
| "Has umbras nemorum et conexa cacumina caelo | 675 |
| calcatosque Ioui lucos prece, Bostar, adora. | |
| nam cui dona Iouis non diuulgata per orbem, | |
| in gremio Thebes geminas sedisse columbas? | |
| quarum Chaonias pennis quae contigit oras | |
| implet fatidico <Do>donida murmure quercum. | 680 |
| at quae Carpathium super aequor uecta per auras | |
| in Libyen niueis tranauit concolor alis | |
| hanc sedem templo Cythereia condidit ales; | |
| hic, ubi nunc aram lucosque uidetis opacos, | |
| ductore electo gregis, admirabile dictu, | 685 |
| lanigeri capitis media inter cornua perstans, | |
| Marmaricis ales populis responsa canebat. | |
| mox subitum nemus atque annoso robore lucus | |
| exiluit, qualesque premunt nunc sidera quercus | |
| a prima uenere die: prisco inde pauore | 690 |
| arbor numen habet coliturque tepentibus aris." | |
| dumque ea miramur, subito stridore tremendum | |
| impulsae patuere fores, maiorque repente | |
| lux oculos ferit. ante aras stat ueste sacerdos | |
| effulgens niuea, et populi concurrere certant. | 695 |
| inde ubi mandatas effudi pectore uoces, | |
| ecce intrat subitus uatem deus. alta sonoro | |
| conlisis trabibus uoluuntur murmura luco, | |
| ac maior nota iam uox prorumpit in auras: | |
| "Tenditis in Latium belloque agitare paratis | 700 |
| Assaraci prolem, Libyes. coepta aspera cerno | |
| Gradiuumque trucem currus iam scandere et atram | |
| in latus Hesperium flammam expirare furentis | |
| cornipedes multoque fluentia sanguine lora. | |
| tu, qui pugnarum euentus extremaque fati | 705 |
| deposcis claroque ferox das uela labori, | |
| inuade Aetoli ductoris Iapyga campum. | |
| Sidonios augebis auos nullique relinques | |
| altius Ausoniae penetrare in uiscera gentis, | |
| donec uicta tibi trepidabunt Dardana regna. | 710 |
| nec ponet pubes umquam Saturnia curam | |
| dum carpet superas in terris Hannibal auras."' | |
| Talia portabat laetis oracula Bostar | |
| impleratque uiros pugnae propioris amore. |