LIBER OCTAVVS
|
|
Primus Agenoridum cedentia terga uidere
|
8.1
|
Aeneadis dederat Fabius. Romana parentem
|
|
solum castra uocant, solum uocat Hannibal hostem
|
|
impatiensque morae fremit: ut sit copia Martis,
|
|
expectanda uiri fata optandumque sub armis
|
5
|
Parcarum auxilium. namque hac spirante senecta
|
|
nequiquam sese Latium sperare cruorem.
|
|
iam uero concors miles signisque relatis
|
|
indiuisus honos, iterumque et rursus eidem
|
|
soli obluctandum Fabio maioribus aegrum
|
10
|
angebant curis. lentando feruida bella
|
|
dictator cum multa adeo, tum miles egenus
|
|
cunctarum ut rerum Tyrius foret, arte sedendi
|
|
egerat et, quamquam finis pugnaque manuque
|
|
haud dum partus erat, iam bello uicerat hostem.
|
15
|
quin etiam ingenio fluxi, sed prima feroces,
|
|
uaniloquum Celtae genus ac mutabile mentis,
|
|
respectare domos: maerebant caede sine ulla
|
|
(insolitum sibi) bella geri, siccasque cruore
|
|
inter tela siti Mauortis hebescere dextras.
|
20
|
his super internae labes et ciuica uulnus
|
|
inuidia augebant. laeuus conatibus Hannon
|
|
ductoris non ulla domo summittere patres
|
|
auxilia aut ullis opibus iuuisse sinebat.
|
|
Quis lacerum curis et rerum extrema pauentem
|
25
|
ad spes armorum et furialia uota reducit
|
|
praescia Cannarum Iuno atque elata futuris.
|
|
namque hac accitam stagnis Laurentibus Annam
|
|
adfatur uoce et blandis hortatibus implet:
|
|
'Sanguine cognato iuuenis tibi, diua, laborat
|
30
|
Hannibal a uestro nomen memorabile Belo.
|
|
perge age, et insanos curarum comprime fluctus.
|
|
excute sollicito Fabium. sola ille Latinos
|
|
sub iuga mittendi mora iam discingitur armis.
|
|
cum Varrone manus et cum Varrone serenda
|
35
|
proelia, nec desit fatis ad signa mouenda.
|
|
ipsa adero. tendat iamdudum in Iapyga campum.
|
|
huc Trebiae rursum et Trasimenni fata sequentur.'
|
|
Tum diua Indigetis castis contermina lucis
|
|
'Haud' inquit 'tua ius nobis praecepta morari.
|
40
|
sit fas, sit tantum, quaeso, retinere fauorem
|
|
antiquae patriae mandataque magna sororis,
|
|
quamquam inter Latios Annae stet numen honores.'
|
|
Multa retro rerum iacet atque ambagibus aeui
|
|
obtegitur densa caligine mersa uetustas,
|
45
|
cur Sarrana dicent Oenotri numina templo,
|
|
regnisque Aeneadum germana colatur Elissae.
|
|
sed pressis stringam reuocatam ab origine famam
|
|
narrandi metis breuiterque antiqua reuoluam.
|
|
Iliaco postquam deserta est hospite Dido
|
50
|
et spes abruptae, media<m> in penetralibus atram
|
|
festinat furibunda pyram. tum corripit ensem
|
|
certa necis, profugi donum exitiale mariti.
|
|
despectus taedae regnis se imponit Iarbas,
|
|
et tepido fugit Anna rogo. quis rebus egenis
|
55
|
ferret opem, Nomadum late terrente tyranno?
|
|
Battus Cyrenen molli tum forte fouebat
|
|
imperio, mitis Battus lacrimasque dedisse
|
|
casibus humanis facilis. qui supplice uisa
|
|
intremuit regum euentus dextramque tetendit.
|
60
|
atque ea, dum flauas bis tondet messor aristas,
|
|
seruata interea sedes: nec longius uti
|
|
his opibus Battoque fuit. nam ferre per aequor
|
|
exitium miserae iam Pygmaliona docebat.
|
|
ergo agitur pelago, diuis inimica sibique,
|
65
|
quod se non dederit comitem in suprema sorori,
|
|
donec iactatam laceris, miserabile, uelis
|
|
fatalis turbo in Laurentis expulit oras.
|
|
non caeli, non illa soli, non gnara colentum
|
|
Sidonis in Latia trepidabat naufraga terra.
|
70
|
ecce autem Aeneas sacro comitatus Iulo,
|
|
iam regni compos, noto sese ore ferebat.
|
|
qui terrae defixam oculos et multa timentem
|
|
ac deinde adlapsam genibus lacrimantis Iuli
|
|
attollit mitique manu intra limina ducit.
|
75
|
atque ubi iam casus aduersorumque pauorem
|
|
hospitii leniuit honos, tum discere maesta
|
|
exposcit cura letum infelicis Elissae.
|
|
cui sic uerba trahens largis cum fletibus Anna
|
|
incipit et blandas addit pro tempore uoces:
|
80
|
'Nate dea, solus regni lucisque fuisti
|
|
germanae tu causa meae: mors testis et ille
|
|
(heu cur non idem mihi tum!) rogus. ora uidere
|
|
postquam est ereptum miserae tua, litore sedit
|
|
interdum, stetit interdum, uentosque secuta
|
85
|
infelix oculis magno clamore uocabat
|
|
Aenean comitemque tuae se imponere solam
|
|
orabat paterere rati. mox turbida anhelum
|
|
rettulit in thalamos cursum subitoque tremore
|
|
substitit et sacrum timuit tetigisse cubile.
|
90
|
inde amens nunc sideream fulgentis Iuli
|
|
effigiem fouet amplexu, nunc tota repente
|
|
ad uultus conuersa tuos, ab imagine pendet
|
|
conqueriturque tibi et sperat responsa remitti.
|
|
non umquam spem ponit amor: iam tecta domumque
|
95
|
deserit et rursus portus furibunda reuisit,
|
|
si qui te referant conuerso flamine uenti.
|
|
ad magicas etiam fallax atque improba gentis
|
|
Massylae leuitas descendere compulit artes.
|
|
heu sacri uatum errores! dum numina noctis
|
100
|
eliciunt spondentque nouis medicamina curis,
|
|
quod uidi decepta nefas! congessit in atram
|
|
cuncta tui monumenta pyram et non prospera dona.'
|
|
Tunc sic Aeneas dulci repetitus amore:
|
|
'Tellurem hanc iuro, uota inter nostra frequente<r>
|
105
|
auditam uobis, iuro caput, Anna, tibique
|
|
germanaeque tuae dilectum mitis Iuli,
|
|
respiciens aegerque animi tum regna reliqui
|
|
uestra, nec abscessem thalamo, ni magna minatus
|
|
meque sua ratibus dextra imposuisset et alto
|
110
|
egisset rapidis classem Cyllenius Euris.
|
|
sed cur (heu seri monitus!), cur tempore tali
|
|
incustodito saeuire dedistis amori?'
|
|
Contra sic infit uoluens uix murmur anhelum
|
|
inter singultus labrisque trementibus Anna:
|
115
|
'Nigro forte Ioui, cui tertia regna laborant,
|
|
atque atri sociae thalami noua sacra parabam,
|
|
quis aegram mentem et trepidantia corda leuaret
|
|
infelix germana tori, furuasque trahebam
|
|
ipsa manu properans ad uisa pianda bidentis;
|
120
|
†namque asper somno dirus me impleuerat horror,
|
|
terque suam Dido, ter cum clamore uocarat
|
|
et laeta exultans ostenderat ora Sychaeus.
|
|
quae dum abigo menti et sub lucem ut uisa secundent
|
|
oro caelicolas ac uiuo purgor in amni,
|
125
|
illa cito passu peruecta ad litora mutae
|
|
oscula, qua steteras, bis terque infixit harenae:
|
|
deinde amplexa sinu late uestigia fouit,
|
|
ceu cinerem orbatae pressant ad pectora matres.
|
|
tum rapido praeceps cursu resolutaque crinem
|
130
|
euasit propere in celsam, quam struxerat ante
|
|
magna mole, pyram, cuius de sede dabatur
|
|
cernere cuncta freta et totam Carthaginis urbem.
|
|
hic Phrygiam uestem et bacatum induta monile,
|
|
postquam illum infelix hausit, quo munera primum
|
135
|
sunt conspecta, diem et conuiuia mente reduxit
|
|
festasque aduentu mensas teque ordine Troiae
|
|
narrantem longos se peruigilante labores,
|
|
in portus amens rorantia lumina flexit:
|
|
"Di longae noctis, quorum iam numina nobis
|
140
|
mors instans maiora facit, precor," inquit "adeste
|
|
et placidi uictos ardore admittite manis.
|
|
Aeneae coniunx, Veneris nurus, ulta maritum,
|
|
<uidi constructas nostrae Carthaginis arces.
|
|
nunc ad uos magni descendet corporis umbra.
|
145
|
me quoque fors dulci quondam uir notus amore
|
|
expectat, curas cupiens aequare priores."
|
|
haec dicens ensem media in praecordia adegit,
|
|
ensem Dardanii quaesitum in pignus amoris.
|
|
uiderunt comites tristique per atria planctu
|
150
|
concurrunt: magnis resonant ululatibus aedes.
|
|
accepi infelix dirisque exterrita fatis,
|
|
ora manu lacerans, lymphato regia cursu
|
|
tecta peto celsosque gradus euadere nitor.
|
|
ter diro fueram conata incumbere ferro,
|
155
|
ter cecidi exanimae membris reuoluta sororis.
|
|
iamque ferebatur uicina per oppida rumor:
|
|
arma parant Nomadum proceres et saeuus Iarbas.
|
157a
|
tum Cyrenaeam fatis agitantibus urbem
|
158
|
deuenio. hinc uestris pelagi uis adpulit oris.'
|
|
Motus erat placidumque animum mentemque quietam
|
160
|
Troius in miseram rector susceperat Annam.
|
|
iamque omnis luctus omnisque e pectore curas
|
|
dispulerat, Phrygiis nec iam amplius aduena tectis
|
|
illa uidebatur. tacito nox atra sopore
|
|
cuncta per et terras et lati stagna profundi
|
165
|
condiderat, tristi cum Dido aegerrima uultu
|
|
has uisa in somnis germanae effundere uoces:
|
|
'His, soror, in tectis longae indulgere quieti,
|
|
heu nimium secura, potes, nec, quae tibi fraudes
|
|
tendantur, quae circumstent discrimina, cernis?
|
170
|
at nondum nostro infaustos generique soloque
|
|
Laomedonteae noscis telluris alumnos?
|
|
dum caelum rapida stellas uertigine uoluet,
|
|
lunaque fraterno lustrabit lumine terras,
|
|
pax nulla Aeneadas inter Tyriosque manebit.
|
175
|
surge, age: iam tacitas suspecta Lauinia fraudes
|
|
molitur dirumque nefas sub corde uolutat
|
|
praeterea, ne falsa putes haec fingere somnum,
|
|
haud procul hinc paruo descendens fonte Numicus
|
|
labitur et leni per ualles uoluitur amne.
|
180
|
huc rapies, germana, uiam tutosque receptus.
|
|
te sacra excipient hilares in flumina Nymphae,
|
|
aeternumque Italis numen celebrabere in oris.'
|
|
sic fata in tenuem Phoenissa euanuit auram.
|
|
Anna nouis somno excutitur perterrita uisis,
|
185
|
itque timor totos gelido sudore per artus.
|
|
tunc, ut erat tenui corpus uelamine tecta,
|
|
prosiluit stratis humilique egressa fenestra
|
|
per patulos currit plantis pernicibus agros,
|
|
donec harenoso, sic fama, Numicius illam
|
190
|
suscepit gremio uitreisque abscondidit antris.
|
|
orta dies totum radiis impleuerat orbem,
|
|
cum nullam Aeneadae thalamis Sidonida nacti
|
|
et Rutulum magno errantes clamore per agrum
|
|
uicini ad ripas fluuii manifesta secuntur
|
195
|
signa pedum, dumque inter se mirantur, ab alto
|
|
amnis aquas cursumque rapit. tum sedibus imis
|
|
inter caeruleas uisa est residere sorores
|
|
Sidonis et placido Teucros adfarier ore.
|
|
ex illo primis anni celebrata diebus
|
200
|
per totam Ausoniam uenerando numine culta est.
|
|
Hanc postquam in tristis Italum Saturnia pugnas
|
|
hortata est, celeri superum petit aethera curru,
|
|
optatum Latii tandem potura cruorem.
|
|
diua deae parere parat magnumque Libyssae
|
205
|
ductorem gentis nulli conspecta petebat.
|
|
ille uirum coetu tum forte remotus ab omni
|
|
incertos rerum euentus bellique uolutans
|
|
anxia ducebat uigili suspiria uoce.
|
|
cui dea sic dictis curas solatur amicis:
|
210
|
'Quid tantum ulterius, rex o fortissime gentis
|
|
Sidoniae, ducis cura aegrescente dolorem?
|
|
omnis iam placata tibi manet ira deorum,
|
|
omnis Agenoridis rediit fauor. eia, age, segnis
|
|
rumpe moras, rape Marmaricas in proelia uires.
|
215
|
mutati fasces. iam bellum atque arma senatus
|
|
ex inconsulto posuit Tirynthius heros,
|
|
cumque alio tibi Flaminio sunt bella gerenda.
|
|
me tibi, ne dubites, summi matrona Tonantis
|
|
misit. ego Oenotris aeternum numen in oris
|
220
|
concelebror uestri generata e sanguine Beli.
|
|
haud mora sit: rapido belli rape fulmina cursu.
|
|
celsus Iapygios ubi se Garganus in agros>
|
|
explicat (haud longe tellus), huc derige signa.
|
|
[haec, ut Roma cadat, sat erit uictoria Poenis.']
|
224a
|
dixit et in nubes umentia sustulit ora.
|
225
|
Cui dux, promissae reuirescens pignore laudis,
|
|
'Nympha, decus generis, quo non sacratius ullum
|
|
numen' ait 'nobis, felix oblata secundes.
|
|
ast ego te compos pugnae Carthaginis arce
|
|
marmoreis sistam templis iuxtaque dicabo
|
230
|
aequatam gemino simulacri munere Dido.'
|
|
haec fatus socios stimulat tum<e>factus ouantis:
|
|
'Pone grauis curas tormentaque lenta sedendi,
|
|
fatalis Latio miles. placauimus iras
|
|
caelicolum, redeunt diui: finita maligno
|
235
|
hinc Fabio imperia et mutatos consule fasces
|
|
nuntio. nunc dextras mihi quisque atque illa referto
|
|
quae Marte exclusus promittere magna solebas.
|
|
en, numen patrium spondet maiora peractis.
|
|
uellantur signa, ac diua ducente petamus
|
240
|
infaustum Phrygibus Diomedis nomine campum.'
|
|
Dumque Arpos tendunt instincti pectora Poeni,
|
|
subnixus rapto plebei muneris ostro
|
|
saeuit iam rostris Varro ingentique ruinae
|
|
festinans aperire locum fata admouet urbi.
|
245
|
atque illi sine luce genus surdumque parentum
|
|
nomen, et immodice uibrabat in ore canoro
|
|
lingua procax. hinc auctus opes largusque rapinae,
|
|
infima dum uulgi fouet oblatratque senatum,
|
|
tantum in quassata bellis caput extulit urbe
|
250
|
momentum ut rerum et fati foret arbiter unus,
|
|
quo conseruari Latium uictore puderet.
|
|
hunc Fabios inter sacrataque nomina Marti
|
|
Scipiadas interque Ioui spolia alta ferentem
|
|
Marcellum fastis labem suffragia caeca
|
255
|
addiderant, Cannasque malum exitiale fouebat
|
|
ambitus et Graio funestior aequore Campus.
|
|
idem, ut turbarum sator atque accendere sollers
|
|
inuidiam prauusque togae, sic debilis arte
|
|
belligera Martemque rudis uersare nec ullo
|
260
|
spectatus ferro, lingua sperabat adire
|
|
ad dextrae decus atque e rostris bella ciebat.
|
|
ergo alacer Fabiumque morae increpitare professus
|
|
ad uulgum in patres petulantia uerba ferebat:
|
|
'Vos, quorum imperium est, consul praecepta modumque
|
265
|
bellandi posco. sedeone au<t> montibus erro,
|
|
dum mecum Garamas et adustus corpora Maurus
|
|
diuidit Italiam? an ferro, quo cingitis, utor?
|
|
exaudi, bone dictator, quid Martia plebes
|
|
imperitet: pelli Libyas Romamque leuari
|
270
|
hoste iubent. num festinant, quos plurima passos
|
|
tertius exurit lacrimosis casibus annus?
|
|
ite igitur, capite arma, uiri. mora sola triumpho
|
|
paruum iter est. quae prima dies ostenderit hostem,
|
|
et patrum regna et Poenorum bella resoluet.
|
275
|
ite alacres: Latia deuinctum colla catena
|
|
Hannibalem Fabio ducam spectante per urbem.'
|
|
Haec postquam increpuit, portis arma incitus effert
|
|
impellitque moras: ueluti cum carcere rupto
|
|
auriga indocilis totas effudit habenas
|
280
|
et praeceps trepida pendens in uerbera planta
|
|
impar fertur equis: fumat male concitus axis,
|
|
ac frena incerto fluitant discordia curru.
|
|
cernebat Paulus (namque huic communia Campus
|
|
iura atque arma tulit) labi mergente sinistro
|
285
|
consule res pessumque dari, sed mobilis ira est
|
|
turbati uulgi, signataque mente cicatrix
|
|
undantis aegro frenabat corde dolores.
|
|
nam cum perdomita est armis iuuenilibus olim
|
|
Illyris ora uiri, nigro adlatrauerat ore
|
290
|
uictorem inuidia et uentis iactarat iniquis.
|
|
hinc inerat metus et durae reuerentia plebis.
|
|
sed genus admotum superis summumque per altos
|
|
attingebat auos caelum: numerare parentem
|
|
Assaracum retro praestabat Amulius auctor
|
295
|
Assaracusque Iouem, ne<c>, qui spectasset in armis,
|
|
abnueret genus. huic Fabius iam castra petenti:
|
|
'Si tibi cum Tyrio credis fore maxima bella
|
|
ductore (inuitus uocem hanc e pectore rumpam)
|
|
frustraris, Paule. Ausoni<d>um te proelia dira
|
300
|
teque hostis castris grauior manet, aut ego multo
|
|
nequiquam didici casus praenoscere Marte.
|
|
spondentem audiui (piget heu taedetque senectae,
|
|
si quas prospicio restat passura ruinas!)
|
|
cum duce tam fausti Martis, qua uiderit <h>ora,
|
305
|
sumpturum pugnam. quantum nunc, Paule, supremo
|
|
absumus exitio, uocem hanc si consulis ardens
|
|
audiuit Poenus! iam latis obuia credo
|
|
stat campis acies, expectaturque sub ictu
|
|
alter Flaminius. quantos, insane, ciebis
|
310
|
Varro uiros! tu (pro superi!) tu protinus arma,
|
|
tu campum? noscas ante exploresque trahendo,
|
|
†quam ritus hostis! tu non, quae copia rerum,
|
|
quae natura locis, quod sit, rimabere sollers,
|
|
armorum genus, et stantem super omnia tela
|
315
|
fortunam aspicies? fer, Paule, indeuia recti
|
|
pectora. cur, uni patriam si adfligere fas est,
|
|
uni sit seruare nefas? eget improbus arto
|
|
iam uictu Libys, et belli feruore retuso
|
|
laxa fides socium est. non hic domus hospita tecto
|
320
|
inuitat patrio, non fidae moenibus urbes
|
|
excipiunt renouatque pari se pube iuuentus.
|
|
tertia uix superest, crudo quae uenit Hibero,
|
|
turba uirum. persta et cauti medicamina belli
|
|
lentus ama. si qua interea inuitauerit aura
|
325
|
annueritque deus, uelox accede secundis.'
|
|
Cui breuiter maesto consul sic ore uicissim:
|
|
'Mecum erit haec prorsus pietas, mentemque feremus
|
|
in Poenos, inuicte, tuam. nec me unica fallit
|
|
cunctandi ratio, qua te grassante senescens
|
330
|
Hannibal oppressum uidit considere bellum.
|
|
sed quaenam ira deum? consul datus alter, opinor,
|
|
Ausoniae est, alter Poenis. trahit omnia secum
|
|
et metuit demens alio ne consule Roma
|
|
concidat. e Tyrio consortem accite senatu:
|
335
|
non tam saeua uolet. nullus qui portet in hostem
|
|
sufficit insano sonipes. incedere noctis,
|
|
quae tardent cursum, tenebras dolet, itque superbus
|
|
tantum non strictis mucronibus, ulla retardet
|
|
ne pugnas mora, dum uagina ducitur ensis.
|
340
|
Tarpeiae rupes cognataque sanguine nobis
|
|
tecta Iouis, quaeque arce sua nunc stantia linquo,
|
|
moenia felicis patriae, quocumque uocabit
|
|
summa salus, testor, spreto discrimine iturum.
|
|
sed si surda mihi pugnabunt castra monenti,
|
345
|
haud ego uos ultra, nati, dulcemque morabor
|
|
Assaraci de gente domum, similemue uidebit
|
|
Varroni Paulum redeuntem saucia Roma.'
|
|
Sic tum diuersa turbati mente petebant
|
|
castra duces. at praedictis iam sederat aruis
|
350
|
Aetolos Poenus seruans ad proelia campos.
|
|
non alias maiore uirum, maiore sub armis
|
|
agmine cornipedum concussa est Itala tellus.
|
|
quippe extrema simul gentique urbique timebant,
|
|
nec spes certandi plus uno Marte dabatur.
|
355
|
Faunigenae socio bella inuasere Sicano
|
|
sacra manus Rutuli, seruant qui Daunia regna
|
|
Laurentique domo gaudent et fonte Numici,
|
|
quos Castrum Phrygibusque grauis quondam Ardea misit,
|
|
quos, celso deuexa iugo Iunonia sedes,
|
360
|
Lanuuium atque altrix casti Collatia Bruti,
|
|
quique immite nemus Triuiae, quique ostia Tusci
|
|
amnis amant tepidoque fouent Almone Cybeben.
|
|
hinc Tibur, Catille, tuum sacrisque dicatum
|
|
Fortunae Praeneste iugis Antemnaque, prisco
|
365
|
Crustumio prior, atque habiles ad aratra Labici.
|
|
necnon sceptriferi qui potant Thybridis undam,
|
|
quique Anienis habent ripas gelidoque rigantur
|
|
Simbruuio rastrisque domant Aequicula rura.
|
|
his Scaurus monitor, tenero tunc Scaurus in aeuo,
|
370
|
sed iam signa dabat nascens in saecula uirtus.
|
|
non illis solitum crispare hastilia campo,
|
|
nec mos pennigeris pharetram impleuisse sagittis:
|
|
pila uolunt breuibusque habiles mucronibus enses;
|
|
aere caput tecti surgunt super agmina cristis.
|
375
|
At, quos ipsius mensis seposta Lyaei
|
|
Setia et incelebri miserunt ualle Velitrae,
|
|
quos Cora, quos spumans immiti Signia musto,
|
|
et quos pestifera Pomptini uligine campi,
|
|
qua Saturae nebulosa palus restagnat, et atro
|
380
|
liuentis caeno per squalida turbidus arua
|
|
cogit aquas Vfens atque inficit aequora limo,
|
|
ducit auis pollens nec dextra indignus auorum
|
|
Scaeuola, cui dirae caelatur laudis honora
|
|
effigie clipeus: flagrant altaribus ignes,
|
385
|
Tyrrhenum ualli medio stat Mucius ira
|
|
in semet uersa, saeuitque <in> imagine uirtus.
|
|
†tunc icta species iniere ac bella magistro
|
|
cernitur effugiens ardentem Porsena dextram.
|
|
Quis Circaea iuga et scopulosi uerticis Anxur
|
390
|
Hernicaque impresso raduntur uomere saxa,
|
|
quis putri pinguis sulcaris Anagnia gleba,
|
|
Sulla Ferentinis Priuernatumque maniplis
|
|
ducebat simul excitis, Soraeque iuuentus
|
|
addita fulgebat telis. hic Scaptia pubes,
|
395
|
hic Fabrateriae uulgus, nec monte niuoso
|
|
descendens Atina aberat detritaque bellis
|
|
S<u>essa atque a duro Frusino haud imbellis aratro.
|
|
at, qui Fibreno miscentem flumina Lirim
|
|
sulphureum tacitisque uadis ad litora lapsum
|
400
|
accolit, Arpinas, accita pube Venafro
|
|
ac Larinatum dextris, socia hispidus arma
|
|
commouet atque uiris ingens exhaurit Aquinum.
|
|
Tullius aeratas raptabat in agmina turmas,
|
|
regia progenies et Tullo sanguis ab alto.
|
405
|
indole pro quanta iuuenis quantumque daturus
|
|
Ausoniae populis uentura in saecula ciuem!
|
|
ille, super Gangen, super exauditus et Indos,
|
|
implebit terras uoce et furialia bella
|
|
fulmine compescet linguae nec deinde relinquet
|
410
|
par decus eloquio cuiquam sperare nepotum.
|
|
Ecce inter primos Therapnaeo a sanguine Clausi
|
|
exultat rapidis Nero non imitabilis ausis.
|
|
hunc Amiterna cohors et Bactris nomina ducens
|
|
Casperia, hunc Foruli magnaeque Reate dicatum
|
415
|
Caelicolum Matri necnon habitata pruinis
|
|
Nursia et a Tetrica comitantur rupe cohortes.
|
|
cunctis hasta decus, clipeusque refertur in orbem,
|
|
conique implumes et laeuo tegmina crure.
|
|
ibant et laeti pars Sancum uoce canebant
|
420
|
auctorem gentis, pars laudes ore ferebat,
|
|
Sabe, tuas, qui de proprio cognomine primus
|
|
dixisti populos magna dicione Sabinos.
|
|
Quid, qui Picenae stimulat telluris alumnos,
|
|
horridus et squamis et equina Curio crista,
|
425
|
pars belli quam magna uenit! non aequore uerso
|
|
tam creber fractis albescit fluctus in undis,
|
|
nec coetu leuiore, ubi mille per agmina uirgo
|
|
lunatis acies imitatur Martia peltis,
|
|
perstrepit et tellus et Amazonius Thermodon.
|
430
|
hic et, quos pascunt scopulosae rura Numanae,
|
|
et quis litoreae fumant altaria Cuprae,
|
|
quique Truentinas seruant cum flumine turris,
|
|
cernere erat: clipeata procul sub sole corusco
|
|
agmina sanguinea uibrant in nubila luce.
|
435
|
stat fucare colus nec Sidone uilior Ancon
|
|
murice nec Libyco, statque umectata Vomano
|
|
Hadria et inclemens hirsuti signifer Ascli.
|
|
ho<c> Picus quondam nomen memorabile ab alto
|
|
Saturno statuit genitor, quem carmine Circe
|
440
|
exutum formae uolitare per aethera iussit
|
|
et sparsit croceum plumis fugientis honorem.
|
|
ante, ut fama docet, tellus possessa Pelasgis,
|
|
quis Aesis regnator erat fluuioque reliquit
|
|
nomen et a sese populos tum dixit Asilos.
|
445
|
Sed non ruricolae firmarunt robore castra
|
|
deteriore cauis uenientes montibus Vmbri.
|
|
hos Aesis Sapisque lauant rapidasque sonanti
|
|
uertice contorquens undas per saxa Metaurus,
|
|
et lauat ingentem perfundens flumine sacro
|
450
|
Clitumnus taurum Narque albescentibus undis
|
|
in Thybrim properans Tiniaeque inglorius umor
|
|
et Clanis et Rubico et Senonum de nomine Sena.
|
|
sed pater ingenti medios inlabitur amne
|
|
Albula et admota perstringit moenia ripa.
|
455
|
his urbes Arna et laetis Meuania pratis,
|
|
Hispellum et duro monti per saxa recumbens
|
|
<N>arnia et infestum nebulis umentibus olim
|
|
Iguuium patuloque iacens sine moenibus aruo
|
|
Fulgin<i>a, his populi fortes: Amerinus et armis
|
460
|
uel rastris laudande Camers, his Sassina, diues
|
|
lactis, et haud parci Martem coluisse Tudertes.
|
|
ductor Piso uiros spernaces mortis agebat,
|
|
ora puer pulcherque habitum, sed corde sagaci
|
|
aequabat senium atque astu superauerat annos.
|
465
|
is primam ante aciem pictis radiabat in armis,
|
|
Arsacidum ut fuluo micat ignea gemma monili.
|
|
Iamque per Etruscos legio completa maniplos
|
|
rectorem magno spectabat nomine Galbam.
|
|
huic genus orditur Minos inclusaque tauro
|
470
|
Pasiphae, clarique dehinc stant ordine patres.
|
|
lectos Caere uiros, lectos Cor<t>ona, superbi
|
|
Tarchonis domus, et ueteres misere Grauiscae.
|
|
necnon Argolico dilectum litus Haleso
|
|
A<l>sium et obsessae campo squalente Fregenae.
|
475
|
adfuit et sacris interpres fulminis alis
|
|
Faesula et antiquus Romanis moenibus horror
|
|
Clusinum uulgus, cum, Porsena magne, iubebas
|
|
nequiquam pulsos Romae imperitare Superbos.
|
|
tunc, quos a niueis exegit Luna metallis,
|
480
|
insignis portu, quo non spatiosior alter
|
|
innumeras cepisse rates et claudere pontum,
|
|
Maeoniaeque decus quondam Vetulonia gentis.
|
|
bissenos haec prima dedit praecedere fasces
|
|
et iunxit totidem tacito terrore securis.
|
485
|
haec altas eboris decorauit honore curulis
|
|
et princeps Tyrio uestem praetexuit ostro.
|
|
haec eadem pugnas accendere protulit aere.
|
|
his mixti Nepesina cohors Aequique Falisci,
|
|
quique tuos, Flauina, focos, Sabatia quique
|
490
|
stagna tenent Ciminique lacum, qui Sutria tecta
|
|
haud procul et sacrum Phoebo Soracte frequentant.
|
|
spicula bina gerunt: capiti cudone ferino
|
|
sat cautum: Lycios damnant hastilibus arcus.
|
|
Hae bellare acies norant. at Marsica pubes
|
495
|
et bellare manu et chelydris cantare soporem
|
|
uipereumque herbis hebetare et carmine dentem.
|
|
Ae<e>tae prolem Angitiam mala gramina primam
|
|
monstrauisse ferunt tactuque domare uenena
|
|
et lunam excussisse polo, stridoribus amnes
|
500
|
frenantem, ac siluis montes nudasse uocatis.
|
|
sed populis nomen posuit metuentior hospes,
|
|
cum fugeret Phrygias trans aequora Marsya Crenas
|
|
Mygdoniam Phoebi superatus pectine loton.
|
|
Marruuium ueteris celebratum nomine Marri
|
505
|
urbibus est illis caput, interiorque per udos
|
|
Alba sedet campos pomisque rependit aristas.
|
|
cetera in obscuro famae et sine nomine uulgi,
|
|
sed numero castella ualent. coniungitur acer
|
|
Paelignus gelidoque rapit Sulmone cohortes.
|
510
|
haud illo leuior bellis Vestina iuuentus
|
515
|
agmina densauit uenatu dura ferarum:
|
|
quae, Fiscelle, tuas arces Pinnamque uirentem
|
|
pascuaque haud tarde redeuntia tondet Aueiae.
|
|
Marrucina simul, Frentanis aemula pubes,
|
|
Corfini populos magnumque Teate trahebat.
|
520
|
omnibus in pugnam fertur sparus, omnibus alto
|
|
adsuetae uolucrem caelo demittere fundae.
|
|
pectora pellis obit caesi uenatibus ursi.
|
|
<Nec Sidicina cohors defit. Viriasius armat
|
523a
|
mille uiros, nulli uictus uel ponere castra
|
|
uel iunxisse ratem duroque resoluere muros
|
|
ariete et in turrim subitos immittere pontis.>
|
|
Nec cedit studio Sidicinus sanguine miles,
|
511
|
quem genuere Cales. non paruus conditor urbi,
|
|
ut fama est, Calais, Boreae quem rapta per auras
|
|
Orithyia uago Geticis nutriuit in antris.
|
|
Iam uero, quos diues opum, quos diues auorum
|
524
|
e toto dabat ad bellum Campania tractu,
|
525
|
ductorum aduentu<m> uicinis sedibus Osci
|
|
seruabant: Sinuessa tepens fluctuque sonorum
|
|
Vulturnum, quasque euertere silentia Amyclae
|
|
Fundique et regnata Lamo Caieta domusque
|
|
Antiphatae, compressa freto, stagnisque palustre
|
530
|
Liternum et quondam fatorum conscia Cyme.
|
|
illic Nuceria et Gaurus naualibus acta
|
|
prole Dicarchea, multo cum milite Graia
|
|
illic Parthenope ac Poeno non peruia Nola,
|
|
Allifae et Clanio contemptae semper Acerrae.
|
535
|
Sarrastis etiam populos totasque uideres
|
|
Sarni mitis opes; illic, quos sulphure pingues
|
|
Phlegraei legere sinus, Misenus et ardens
|
|
ore Giganteo sedes Ithacesia Bai.
|
|
non Prochyte, non ardentem sortita Typhoea
|
540
|
Inarime, non antiqui saxosa Telonis
|
|
insula, nec paruis aberat Calatia muris,
|
|
Surrentum et pauper sulci Cerealis Abella,
|
|
in primis Capua, heu rebus seruare serenis
|
|
inconsulta modum et prauo peritura tumore!
|
545
|
laetos rectoris formabat Scipio bello.
|
|
ille uiris pila et ferro circumdare pectus
|
|
addiderat. leuiora domo de more parentum
|
|
gestarant tela, ambustas sine cuspide cornos;
|
|
aclydis usus erat factaeque ad rura bipennis.
|
550
|
ipse inter medios uenturae ingentia laudis
|
|
signa dabat: uibrare sudem, tramittere saltu
|
|
muralis fossas, undosum frangere nando
|
|
indutus thoraca uadum: spectacula tanta
|
|
ante acies uirtutis erant. saepe alite planta
|
555
|
ilia perfossum et campi per aperta uolantem
|
|
ipse pedes praeuertit ecum, saepe arduus idem
|
|
castrorum spatium et saxo tramisit et hasta.
|
|
Martia frons facilesque comae nec pone retroque
|
|
caesaries breuior. flagrabant lumina miti
|
560
|
aspectu, gratusque inerat uisentibus horror.
|
|
Adfuit et Samnis, nondum uergente fauore
|
|
ad Poenos, sed nec ueteri purgatus ab ira:
|
|
qui Batulum Nucrasque metunt, Bouiania quique
|
|
exagitant lustra aut Caudinis faucibus haerent,
|
565
|
et quos aut Rufrae, quos aut Aesernia, quosue
|
|
obscura incultis Herdonia misit ab agris.
|
|
Bruttius, haud dispar animorum, unaque iuuentus
|
|
Lucanis excita iugis Hirpinaque pubes
|
|
horrebat telis et tergo hirsuta ferarum.
|
570
|
hos uenatus alit: lustra incoluere sitimque
|
|
auertunt fluuio, somnique labore parantur.
|
|
Additur his Calaber Sallentinaeque cohortes
|
|
necnon Brundisium, quo desinit Itala tellus.
|
|
parebat legio audaci permissa Cethego,
|
575
|
cui socias uires atque indiscreta maniplis
|
|
arma recensebant: nunc sese ostendere miles
|
|
Leucosiae e <s>copulis, nunc, quem Picentia Paesto
|
|
misit et exhaustae mox Poeno Marte Cerillae,
|
|
nunc Silarus quos nutrit aquis, quo gurgite tradunt
|
580
|
duritiem lapidum mersis inolescere ramis.
|
|
ille et pugnacis laudauit tela Salerni
|
|
falcatos ensis, et, quae Buxentia pubes
|
|
aptabat dextris, inrasae robora clauae.
|
|
ipse, umero exertus gentili more parentum,
|
585
|
difficili gaudebat equo roburque iuuentae
|
|
flexi cornipedis duro exercebat in ore.
|
|
Vos etiam accisae desolataeque uirorum,
|
|
Eridani gentes, nullo attendente deorum
|
|
uotis tunc uestris casura ruistis in arma.
|
590
|
certauit Mutinae quassata Placentia bello,
|
|
Mantua mittenda certauit pube Cremonae,
|
|
Mantua, Musarum domus atque ad sidera cantu
|
|
euecta Aonio et Smyrnaeis aemula plectris.
|
|
tum Verona Athesi circumflua et undique sollers
|
595
|
arua coronantem nutrire Fauentia pinum,
|
|
Vercellae, fuscique ferax Pollentia uilli,
|
|
et quondam Teucris comes in Laurentia bella
|
|
Ocni prisca domus, paruique Bononia Rheni,
|
|
quique graui remo limosis segniter undis
|
600
|
lenta paludosae proscindunt stagna Rauennae.
|
|
tum Troiana manus, tellure antiquitus orti
|
|
Euganea profugique sacris Antenoris oris.
|
|
necnon cum Venetis Aquileia †superfluit armis.
|
|
tum pernix Ligus et sparsi per saxa Vagenni
|
605
|
in decus Hannibalis duros misere nepotes.
|
|
maxima tot populis rector fiducia Brutus
|
|
ibat et hortando notum accendebat in hostem.
|
|
laeta uiro grauitas ac mentis amabile pondus
|
|
et sine tristitia uirtus. non ille rigoris
|
610
|
ingratas laudes nec nubem frontis amabat
|
|
nec famam laeuo quaerebat limite uitae.
|
|
Addiderat ter mille uiros, in Marte sagittae
|
|
expertos, fidus Sicula regnator ab Aetna.
|
|
non totidem Ilua uiros, sed laetos cingere ferrum
|
615
|
armarat patrio, quo nutrit bella, metallo.
|
|
Ignosset quamuis auido committere pugnam
|
|
Varroni, quicumque simul tot tela uideret.
|
|
tantis agminibus Rhoeteo litore quondam
|
|
feruere, cum magnae Troiam inuasere Mycenae,
|
620
|
mille rates uidit Leandrius Hellespontus.
|
|
Vt uentum ad Cannas, urbis uestigia priscae,
|
|
defigunt diro signa infelicia uallo.
|
|
nec tanta miseris iamiam impendente ruina
|
|
cessarunt superi uicinas prodere clades.
|
625
|
per sudum attonitis pila exarsere maniplis,
|
|
et celsae toto ceciderunt aggere pinnae,
|
|
nutantique ruens prostrauit uertice siluas
|
|
Garganus, fundoque imo mugiuit anhelans
|
|
Aufidus, et magno late distantia ponto
|
630
|
terruerunt pauidos accensa Ceraunia nautas.
|
|
quaesiuit Calaber, subducta luce repente
|
|
immensis tenebris, et terram et litora Sipus,
|
|
obseditque frequens castrorum limina bubo.
|
|
nec densae trepidis apium se inuoluere nubes
|
635
|
cessarunt aquilis. non unus crine corusco
|
|
regnorum euersor rubuit letale cometes.
|
|
castra quoque et uallum rabidae sub nocte silenti
|
|
inrupere ferae raptique ante ora pauentum
|
|
adiunctos uigilis sparserunt membra per agros.
|
640
|
ludificante etiam terroris imagine somnos
|
|
Gallorum uisi bustis erumpere manes,
|
|
terque quaterque solo penitus tremuere reuulsae
|
|
Tarpeiae rupes, atque atro sanguine flumen
|
|
manauit Iouis in templis, lacrimaeque uetusta
|
645
|
effigie patris large fluxere Quirini.
|
|
maior et horrificis sese extulit Allia ripis.
|
|
non Alpes sedere loco, non nocte dieue
|
|
ingentis inter stetit Apenninus hiatus.
|
|
axe super medio, Libyes a parte, coruscae
|
650
|
in Latium uenere faces, ruptusque fragore
|
|
horrisono polus, et uultus patuere Tonantis.
|
|
Aetnaeos quoque contorquens e cautibus ignis
|
|
Vesbius intonuit, scopulisque in nubila iactis
|
|
Phlegraeus tetigit trepidantia sidera uertex.
|
655
|
Ecce inter medios belli praesagus, et ore
|
|
attonito sensuque simul, clamoribus implet
|
|
miles castra feris et anhelat clade futura:
|
|
'Parcite, crudeles superi. iam stragis aceruis
|
|
deficiunt campi. uideo per densa uolantem
|
660
|
agmina ductorem Libyae currusque citatos
|
|
arma uirum super atque artus et signa trahentem.
|
|
turbinibus furit insanis et proelia uentus
|
|
inque oculos inque ora rotat. cadit immemor aeui
|
|
nequiquam, Trasimenne, tuis Seruilius oris
|
665
|
subductus. quo, Varro, fugis? pro Iuppiter! ictu
|
|
procumbit saxi fessis spes ultima Paulus.
|
|
cesserit huic Trebia exitio. pons ecce cadentum
|
|
corporibus struitur, reicitque cadauera fumans
|
|
Aufidus, ac uictrix insultat belua campis.
|
670
|
gestat Agenoreus nostro de more secures
|
|
consulis, et sparsos lictor fert sanguine fasces.
|
|
in Libyam Ausonii portatur pompa triumphi.
|
|
o dolor! hoc etiam, superi, uidisse iubetis?
|
|
congesto, laeuae quodcumque auellitur, auro
|
675
|
metitur Latias uictrix Carthago ruinas.'
|
|