| DE LEGIBUS SENATUSQUE CONSULTIS ET LONGA | |
| CONSUETUDINE | |
| Papinianus libro primo definitionum. Lex est commune praeceptum, | 1.3.1.pr.1 |
| uirorum prudentium consultum, delictorum quae sponte uel ignorantia contrahuntur coer- | |
| citio, communis rei publicae sponsio. | |
| Marcianus libro primo institutionum. Nam et Demosthenes orator | 2.pr.1 |
| sic definit: τοῦτό ἐϲτιν νόμοϲ, ᾧ πάνταϲ ἀνθρώπουϲ προϲήκει πείθεϲθαι διὰ πολλά, καὶ μά- | |
| λιϲτα ὅτι πᾶϲ ἐϲτὶν νόμοϲ εὕρημα μὲν καὶ δῶρον θεοῦ, δόγμα δὲ ἀνθρώπων φρονίμων, ἐπα- | |
| νόρθωμα δὲ τῶν ἑκουϲίων καὶ ἀκουϲίων ἁμαρτημάτων, πόλεωϲ δὲ ϲυνθήκη κοινή, καθ’ ἣν ἅπαϲι | |
| προϲήκει ζῇν τοῖϲ ἐν τῇ πόλει. sed et philosophus summae stoicae sapientiae Chrysippus | 5 |
| sic incipit libro, quem fecit περὶ νόμου· ὁ νόμοϲ πάντων ἐϲτὶ βαϲιλεὺϲ θείων τε καὶ ἀνθρω- | |
| πίνων πραγμάτων· δεῖ δὲ αὐτὸν προϲτάτην τε εῖναι τῶν καλῶν καὶ τῶν αἰϲχρῶν καὶ ἄρχοντα | |
| καὶ ἡγεμόνα, καὶ κατὰ τοῦτο κανόνα τε εἶναι δικαίων καὶ ἀδίκων καὶ τῶν φύϲει πολιτικῶν ζῴων | |
| προϲτακτικὸν μὲν ὧν ποιητέον, ἀπαγορευτικὸν δὲ ὧν οὐ ποιητέον. | |
| Pomponius libro uicensimo quinto ad Sabinum. Iura consititui oportet, ut | 3.pr.1 |
| dixit Theophrastus, in his, quae ἐπὶ τὸ πλεῖϲτον accidunt, non quae ἐκ παραλόγου. | |
| Celsus libro quinto digestorum. Ex his, quae forte uno aliquo casu acci- | 4.pr.1 |
| dere possunt, iura non constituuntur: | |
| Idem libro XVII digestorum. nam ad ea potius debet aptari ius, quae et | 5.pr.1 |
| frequenter et facile, quam quae perraro eueniunt. | |
| Paulus libro XVII ad Plautium. Τὸ γὰρ ἅπαξ ἢ δίϲ, ut ait | 6.pr.1 |
| Theophrastus, παραβαίνουϲιν οἱ νομοθέται. | |
| Modestinus libro I regularum. Legis uirtus haec est imperare ue- | 7.pr.1 |
| tare permittere punire. | |
| Ulpianus libro III ad Sabinum. Iura non in singulas personas, sed | 8.pr.1 |
| generaliter constituuntur. | |
| Idem libro XVI ad edictum. No<n> ambigitur senatum ius facere posse. | 9.pr.1 |
| Iulianus libro LVIIII digestorum. Neque leges neque senatus con- | 10.1.1 |
| sulta ita scribi possunt, ut omnes casus qui quandoque inciderint comprehendantur, sed | |
| suffic<it> ea quae plerumque accidunt contineri. | |
| Idem libro LXXXX digestorum. Et ideo de his, quae primo con- | 11.1.1 |
| stituuntur, aut interpretatione aut constitutione optimi principis certius statuendum est. | |
| Idem libro XV digestorum. Non possunt omnes articuli singillatim | 12.1.1 |
| aut legibus aut senatus consultis compraehendi: sed cum in aliqua causa sententia eorum | |
| <m>anifesta est, is qui iurisdictioni praeest ad similia procedere atque ita ius dicere debet. | |
| Ulpianus libro I ad edictum aedilium curulium. Nam, ut ait Pedius, quotiens | 13.1.1 |
| lege aliquid unum uel alterum introductum est, bona occasio est cetera, quae tendunt ad | |
| eandem utilitatem, uel interpretatione uel certe iurisdiction<e> suppleri. | |
| Paulus libro LIIII ad edictum. Quod uero contra | 14.1.1 |
| rationem iuris receptum est, non est producendum ad consequentias. | |
| Iulianus libro XXVII digestorum. In his, quae contra rationem | 15.1.1 |
| iuris constituta sunt, non possumus sequi regulam iuris. | |
| Paulus libro singulari de iure singulari. Ius singulare est, quod contra teno- | 16.1.1 |
| rem rationis propter aliquam utilitatem auctoritate constituentium introductum est. | |
| Celsus libro XXVI digestorum. Scire leges non hoc est | 17.1.1 |
| uerba earum tenere, sed uim ac potestatem. | |
| Idem libr<o> XXVIIII digestorum. Benignius leges interpretandae | 18.1.1 |
| sunt, quo uoluntas earum conseruetur. | |
| Idem libro XXXIII digestorum. In ambigua uoce legis ea potius accipienda | 19.1.1 |
| est significatio, quae uit<i>o caret, praesertim cum etiam uoluntas legis ex hoc colligi possit. | |
| Iulianus libro quinquagensimo quinto digestorum. Non omnium, | 20.1.1 |
| quae a maioribus constituta sunt, ratio reddi potest, | |
| Neratius libro VI membranarum. et ideo rationes eorum, quae constituuntur, | 21.1.1 |
| inquiri non oportet: alioquin multa ex his quae certa sunt subuertuntur. | |
| Ulpianus libro trigensimo quinto ad edictum. Cum lex in praeteritum quid | 22.1.1 |
| indulget, in futurum uetat. | |
| Paulus libro quarto ad Plautium. Minime sunt mutanda, quae interpretatio- | 23.1.1 |
| nem certam semper habuerunt. | |
| Celsus libro VIIII digestorum. Inciuile est nisi tota lege | 24.1.1 |
| perspecta una aliqua particula eius proposita iudicare uel respondere. | |
| Modestinus libro VIII responsorum. Nulla iuris ratio aut aequitatis benignitas | 25.1.1 |
| patitur, ut quae salubriter pro utilitate hominum introducuntur, ea nos duriore interpreta- | |
| tione contra ipsorum commodum produc<a>mus ad seueritatem. | |
| Palus libro IIII quaestionum. Non est nouum, ut priores leges ad poste- | 26.1.1 |
| riores trahantur. | |
| Tertullianus libro I quaestionum. Ideo, quia antiquiores leges ad poste- | 27.1.1 |
| riores trahi usitatum est, semper quasi hoc legibus inesse credi oportet, ut ad eas quoque | |
| personas et ad eas res pertinerent, quae quandoque similes erunt. | |
| Paulus libro V ad legem Iuliam et Papiam. Sed et posteriores leges ad | 28.1.1 |
| priores pertinent, nisi contrariae sint, idque multis argumentis probatur. | |
| Idem libro singulari ad legem Cinciam. Contra legem facit, qui id | 29.1.1 |
| facit quod lex prohibet, in fraudem uero, qui saluis uerbis legis sententiam eius circumuenit. | |
| Ulpianus libro IIII ad edictum. Fraus enim legi fit, ubi | 30.1.1 |
| quod fieri noluit, fieri autem non uetuit, id fit: et quod distat ῥητὸν ἀπὸ διανοίαϲ, hoc distat | |
| fraus ab eo, quod contra legem fit. | |
| Idem libro XIII ad legem Iuliam et Papiam. Princeps legibus | 31.1.1 |
| solutus est: Augusta autem licet legibus soluta non est, principes tamen eadem illi priui- | |
| legia tribuunt, quae ipsi habent. | |
| Iulianus libro LXXXIIII digestorum. De quibus causis scriptis le- | 32.1.1 |
| gibus non utimur, id custodiri oportet, quod moribus et consuetudine inductum est: et si | |
| qua in re hoc deficeret, tunc quod proximum et consequens ei est: si nec id quidem appa- | |
| reat, tunc ius, quo urbs Roma utitur, seruari oportet. Inueterata consuetudo pro lege non | 1 |
| immerito custoditur, et hoc est ius quod dicitur moribus constitutum. nam cum ipsae leges | |
| nulla alia ex causa nos teneant, quam quod iudicio populi receptae sunt, merito et ea, | |
| quae sine ullo scripto populus probauit, tenebunt omnes: nam quid interest suffragio po- | |
| pulus uoluntatem suam declaret an rebus ipsis et factis? quare rectissime etiam illud | 5 |
| receptum est, ut leges non solum suffragio legis latoris, sed etiam tacito consensu omnium | |
| per desuetudinem abroge<n>tur. | |
| Ulpianus libro primo de officio proconsulis. Diuturna consuetudo | 33.pr.1 |
| pro iure et lege in his quae non ex scripto descendunt obseruari solet. | |
| Idem libro IIII de officio proconsulis. Cum de consuetudine ciuitatis | 34.pr.1 |
| uel prouinciae confidere quis uidetur, primum quidem illud explorandum arbitror, an etiam | |
| contradicto aliquando iudicio consuetudo firmata sit. | |
| Hermogenianus libro I iuris epitomarum. Sed et ea, quae longa consue- | 35.pr.1 |
| tudine comprobata sunt ac per annos plurimos obseruata, uelut tacita ciuium conuentio | |
| non minus quam ea quae scripta sunt iura seruantur. | |
| Paulus libro VII ad Sabinum. Immo magnae auctoritatis hoc ius habetur, | 36.pr.1 |
| quod in tantum probatum est, ut non fuerit necesse scripto id comprehendere. | |
| Idem libro I quaestionum. Si de interpretatione legis quaeratur, in | 37.pr.1 |
| primis inspiciendum est, quo iure ciuitas retro in eiusmodi casibus usa fuisset: optima | |
| enim est legum interpres consuetudo. | |
| Callistratus libro I quaestionum. Nam imperator noster Seuerus rescripsit | 38.pr.1 |
| in ambiguitatibus quae ex legibus proficiscuntur consuetudinem aut rerum perpetuo similiter | |
| iudicatarum auctoritatem uim legis optinere debere. | |
| Celsus libro XXIII digestorum. Quod non ratione introductum, sed errore | 39.pr.1 |
| primum, deinde consuetudine optentum est, in aliis similibus non optinet. | |
| Modestinus libro I regularum. Ergo omne ius aut consensus fecit aut ne- | 40.pr.1 |
| cessitas constituit aut firmauit consuetudo. | |
| Ulpianus libro II institutionum. Totum autem ius constitit aut in adqui- | 41.pr.1 |
| rendo aut in conseruando aut in minuendo: aut enim hoc agitur quemadmodum quid | |
| cuiusque fiat, aut quemadmodum quis rem uel ius suum conseruet, aut quomodo alienet | |
| aut amittat. |