AD LEGEM FALCIDIAM
  Paulus libro singulari ad legem Falcidiam. Lex Falcidia lata est, quae 35.2.1.pr.1
primo capite liberam legandi facultatem dedit usque ad dodrantem his uerbis: 'qui ciues
Romani sunt, qui eorum post hanc legem rogatam testamentum facere uolet, ut eam
pecuniam easque res quibusque dare legare uolet, ius potestasque esto, ut hac lege se-
quenti licebit'. secundo capite modum legatorum constituit his uerbis: 'quicumque ciuis 5
Romanus post hanc legem rogatam testamentum faciet, is quantam cuique ciui Romano
pecuniam iure publico dare legare uolet, ius potestasque esto, dum ita detur legatum,
ne minus quam partem quartam hereditatis eo testamento heredes capiant, eis, quibus
quid ita datum legatumue erit, eam pecuniam sine fraude sua capere liceto isque heres,
qui eam pecuniam dare iussus damnatus erit, eam pecuniam debeto dare, quam damna- 10
tus est'. Lex Falcidia etiam ad eos, qui apud hostes moriuntur, propter legem Corneliam 1.1
pertinere uidetur, quod ea lex perinde eorum testamenta confirmat, atque si in ciuitate
decessissent: propter quam fictionem lex Falcidia et omnes testamentariae pertinent, quae
tamen possint locum habere. Ad eos, qui omissa causa testamenti possident hereditatem, 2.1
non pertinet lex Falcidia: sed per edictum praetoris inducitur potestas legis. Idemque 3.1
est, si iurisiurandi condicio remissa sit. Sed et si seruo suo testator data libertate lega- 4.1
uerit, quia differtur in id tempus, quo liber futurus est, item ei qui apud hostes est aut
ei qui nondum natus est datum sit aliquid, haec lex locum habebit. Ad municipum quoque 5.1
legata uel etiam ea, quae deo relinquuntur, lex Falcidia pertinet. Non solum autem ad 6.1
res proprias testatoris legatas, sed et alienas lex pertinet. Et omne quod ex bonis de- 7.1
functi erogatur refertur ad hanc legem, siue in corpore constet certo incertoue siue pon-
dere numero mensura ualeat aut etiam si ius legatum sit (ut usus fructus) aut quod in
nominibus est. Item si ita legatum sit: 'heres meus Seio penum dato: si non dederit, 8.1
decem dato', quidam putant omnimodo in legato decem esse, penum autem mortis causa
capi nec in Falcidiam imputare id heredem posse. ego autem didici, si in continenti heres
penum soluerit, uideri hoc legatum esse et in legem Falcidiam imputari posse: et quod
dixi 'in continenti' ita accipiendum cum aliquo spatio. quod si iam mora facta soluerit 5
heres penum, tunc nec legatum eum accepisse nec in Falcidiam imputari posse: iam enim
transfusum legatum esse et decem deberi. idemque erit et si ab initio ita legatum datum
sit: 'si penum non dederit, decem dato', quia hic penus non est legata et penus si datur,
mortis causa capitur, quia deficit legati condicio. Si usus fructus legatus 9.1
sit (qui et diuidi potest, non sicut ceterae seruitutes indiuiduae sunt), ueteres quidem
aestimandum totum usum fructum putabant et ita constituendum, quantum sit in legato.
sed Aristo a ueterum opinione recessit: ait enim posse quartam partem ex eo sic ut ex
corporibus retineri idque Iulianus recte probat. sed operis serui legatis cum neque 5
usus neque usus fructus in eo legato esse uidetur, necessaria est ueterum sententia, ut
sciamus quantum est in legato, quia necessario ex omnibus, quae sint facti, pars decedere
debet, nec pars operae intellegi potest. immo et in usu fructu si quaeratur, quantum hic
capiat, cui usus fructus datus est, quantum ad ceterorum legatorum aestimationem aut
etiam huius ipsius, ne dodrantem excedat legatum, necessario ad ueterum sententiam 10
reuertendum est. Si quis creditori suo quod debet legauerit, aut inutile legatum erit, si 10.1
nullum commodum in eo uersabitur, aut si (propter repraesentationis puta commodum)
utile erit, lex quoque Falcidia in eo commodo locum habebit. Si legatarius possessionem 11.1
nanctus est et non potest auocari ei res, quia uoluntate heredis errantis nactus est pos-
sessionem, dabitur actio heredi, ut id quod supra dodrantem est offeratur. Interdum 12.1
omnimodo necessarium est solidum solui legatario interposita stipulatione 'quanto amplius,
quam per legem Falcidiam ceperit, reddi': ueluti si quae a pupillo legata sint non exce-
dant modum legis Falcidiae, ueremur autem, ne impubere eo mortuo alia legata inuenian-
tur, quae contributione facta excedant dodrantem. idem dicitur et si principali testamento 5
quaedam sub condicione legata sunt, quae an debeantur incertum est. et ideo, si heres
sine iudice soluere paratus sit, prospiciet sibi per hanc stipulationem. Id, quod ex sub- 13.1
stitutione coheredis ad coheredem peruenit, proficit legatariis: is enim similis est heres ex
parte pure, ex parte sub condicione heredi instituto. sed ea, quae ab eo legata sunt, si
omiserit hereditatem, non augebuntur, scilicet si ab eo nominatim data sunt, non 'quisquis
mihi heres erit'. Si coheredis mei portio exhausta sit, mea integra et illam uindicauero, 14.1
Cassius confundendas esse partes existimat, Proculus contra: in qua specie et Iulianus
Proculo adsensit, quam sententiam probabiliorem esse puto. sed et diuus Antoninus iudi-
casse dicitur commiscendas esse utrasque partes in computatione legis Falcidiae. Si co- 15.1
heredem meum post aditam hereditatem adrogauero, non dubitabitur, quin separandae sint
portiones, perinde atque si coheredi meo heres exstitissem. Si in annos singulos legatum 16.1
sit Titio, quia multa legata et condicionalia sunt, cautioni locus est quae in edicto propo-
nitur 'quanto amplius accipit reddi'. Id, quod natura hereditati debetur et 17.1
peti quidem non potest, solutum uero non repetitur, non esse computandum in here-
ditate quidam putant. sed Iulianus et haec ex euentu augere patrimonium aut non augere
existimat et hereditario iure id quoque capi ideoque et in restitutionem hereditatis uen-
turum. Si debitor creditori heres existat, quamuis confusione liberetur, tamen locupletio- 18.1
rem hereditatem percipere uidetur, ut computetur ei quod debet, quamuis aditione con-
fusum sit. De impensa monumenti nomine facta quaeritur, an deduci debeat. et Sabinus 19.1
ita deducendum putat, si necessarium fuerit monumentum extruere. Marcellus consultus,
an funeris monumentique impensa, quantam testator fieri iussit, in aere alieno deduci de-
beat, respondit non amplius eo nomine, quam quod funeris causa consumptum est, dedu-
cendum. nam eius, quod in extructionem monumenti erogatum est, diuersam esse causam: 5
nec enim ita monumenti aedificationem necessariam esse, ut sit funus ac sepultura. id-
circo eum, cui pecunia ad f<a>ciendum monumentum legata sit, Falcidiam passurum.
  Marcellus libro uicesimo secundo digestorum. Nec amplius concedendum 2.pr.1
erit, quam quod sufficiat ad speciem modicam monumenti.
  Paulus libro singulari ad legem Falcidiam. Si heres institutus eam heredi- 3.pr.1
tatem quae soluendo non est uendiderit, uix quidem poterit persuaderi non fuisse eam
hereditatem soluendo, quae emptorem inuenerit: uera autem ratione nihil legatariis debe-
bitur, quia magis ex stultitia emptoris habere uidetur heres institutus quam ex bonis de-
functi. nam et e contrario si male uendiderit res hereditarias, non erit hoc legatariorum 5
detrimentum: ita ergo commodum debet esse heredis, si bene res administrauerit. Sed et 1.1
si is qui soluendo non est legauerit et heres cum creditoribus deciderit, ne solidum sol-
ueret, et ob eam decisionem factum sit, ut aliquid retineret, nihil tamen legatariis debitu-
rum, quia eam pecuniam non ex hereditate, sed ex decisione habet. Item si rei publicae 2.1
in annos singulos legatum sit, cum de lege Falcidia quaeratur, Marcellus putat tantum
uideri legatum, quantum sufficiat sorti ad usuras trientes eius summae, quae legata est,
colligendas.
  Papinianus libro sexto decimo quaestionum. Fundo legato mihi sub condicione 4.pr.1
pendente legati condicione heres me heredem instituit ac postea legati condicio exstitit.
in Falcidiae ratione fundus non iure hereditario, sed legati meus esse intellegitur.
  Idem libro octauo responsorum. Uerbis legati uel fideicommissi necessarie 5.pr.1
ciuitati relinquitur, quod ex causa pollicitationis praestari necesse est. itaque si debiti
modum testamento dominus excessit, superfluum dumtaxat Falcidia minuetur. quare nec
fidei committi legatarii poterit. quod si dies aut condicio legatum fecerit, non utilitatis
aestimatio, sed totum petetur quod datum est. nec si uiuo testatore dies 5
uenerit aut condicio fuerit impleta, fiet irritum, quod semel competit.
  Uenuleius libro tertio decimo stipulationum. Si uir uxori heres exstiterit et 6.pr.1
in funus eius inpenderit, non uidebitur totum quasi heres inpendere, sed deducto eo, quod
quasi dotis nomine quam lucri facit conferre debuerit.
  Papinianus libro septimo quaestionum. Lege Falcidia interueniente legata 7.pr.1
seruitus, quoniam diuidi non potest, non aliter in solidum restituetur, nisi partis offeratur
aestimatio.
  Idem libro quarto decimo quaestionum. In legem Falcidiam aeris 8.pr.1
alieni rationem in hereditate relicti, quod unus ex heredibus soluere damnatus sit, ipse
solus habebit.
  Idem libro nono decimo quaestionum. In Falcidia 9.pr.1
placuit, ut fructus postea percepti, qui maturi mortis tempore fuerunt, augeant hereditatis
aestimationem fundi nomine, qui uidetur illo in tempore fuisse pretiosior. Circa uentrem 1.1
ancillae nulla temporis admissa distinctio est nec immerito, quia partus nondum editus
homo non recte fuisse dicitur.
  Idem libro uicesimo quaestionum. Quod supra quadrantem apud heredem 10.pr.1
potest peruenire, supra dodrantem in pecuniam legatum non onerat heredem, ueluti here-
ditas pupilli, si forte substitutus sit exheredato qui patri pupilli heres exstitit.
  Idem libro uicesimo nono quaestionum. In ratione legis Falcidiae retentiones 11.pr.1
omnis temporis heredi in quadrantem imputantur. Si seruus sub condicione libertate data 1.1
uita decessit, si quidem impleta condicio quandoque fuerit, heredi non uidebitur perisse:
quod si defecerit, in contrarium ratio trahit, sed quanti statuliber moriens fuisse uidebitur.
Imperator Marcus Antoninus decreuit heredes, quibus pars bonorum ablata est, non in 2.1
ampliorem partem quam pro ea parte quae relicta est legatorum nomine teneri. Cum qui- 3.1
dam parte dimidia bonorum adempta fuisset relegatus idemque prouocatione interposita
testamento postea facto obisset atque post mortem eius non iuste appellatum esset pro-
nuntiatum: quaesitum est, utrum aeris alieni loco pars dimidia abscederet, ut residua sola
uideretur fuisse in bonis, an uero succurri heredi necessarium esse uidebitur. sed uidetur 5
succurri debere, cum animus litigantis et optinendi uotum hanc opinionem admittit. Si 4.1
seruus testamento manumissus ante aditam hereditatem decedat, heredi quidem perisse
intellegitur: sed cuius pretii erit, qui, si uiueret, non aestimaretur? nam et eos, qui mo-
riente domino ea ualetudine affecti fuerant, ut eos non posse uiuere certum esset, tamen,
si postea moriantur, hereditati perisse responsum est. nec aliud in his, qui sub eodem 5
tecto fuerunt, cum dominus a familia necaretur. Quod uulgo dicitur in tabulis patris et 5.1
filii unam Falcidiam seruari quam potestatem habeat, uidendum est: quamuis enim sub-
stitutus quae a pupillo relicta sunt, cum filius heres exstitit, ut aes alienum quodlibet de-
beat, tamen propter ea, quae data sunt tabulis secundis, contributioni locus est. secundum
quae poterit euenire, ne substitutus quicquam retineat uel ut longe plus habeat quartae 5
paternae hereditatis. quid ergo, si non sufficiat pupilli hereditas legatis, cum patris suf-
fecisset? de suo (quadrante nimirum) dabit substitutus, quoniam pater legauit de suo:
nec ad rem pertinet, quod ex nullo testamento praestatur ultra uires patrimonii, cum in
hac parte iuris legata, quae tabulis secundis relinquuntur, quasi primis sub condicione relicta
intelleguntur. Si filio suo duos substituerit et alterius portionem onerauerit, tractari solet, 6.1
an ex persona sua Falcidiam possit inducere substitutus, quam pupillus non haberet uel
unus pupilli substitutus. et facile quis dixerit consequenter prioribus, quae de patrimonii
ratione dicta sunt, non esse Falcidiae locum et ultra uires portionis conueniendum alterum
substitutum. sed uerior est diuersa sententia perinde huic quartam relinquendam existi- 5
mantium atque ita si patri heres extitisset: ut enim opes patris et contributio legatorum
inde capiunt et formam et originem, ita plures substituti subducta persona pupilli reuo-
candi sunt ad intellectum institutionis. quid tamen dicemus de altero substituto, qui non
est oneratus? si forte nondum legata pupillus a se relicta soluit et aliquid ultra dodrantem
sit in omnibus, et ipsum Falcidiam habiturum? atquin quartam habet neque idem patiatur 10
instituti comparatio. rursus si negemus, aliud aperte, quam quod uolgo probatum est, re-
spondetur. itaque uarietas exsistet, ut si quidem, qui proprio nomine oneratus est, uelut
institutus desideret quartam, alter autem, qui non est oneratus, ut substitutus, licet portio
largiatur eius, non in solidum conueniatur propter calculi confusionem. huic consequens
est, ut, si pupillo de Falcidia cautum fuit, duobus committatur stipulatio, uidelicet in eam 15
quantitatem, quam unusquisque sibi retinere potuisset. Quaesitum est, si quis pupillo co- 7.1
heredem substituisset, quemadmodum legis Falcidiae ratio inquiri debeat? et quale est,
quod uolgo diceretur, legatorum rationem separandam? dixi, quantum ad legata, quae
pater a filio, item a substituto reliquit, nullam fieri posse separationem, cum communi
calculo subiciantur et inuicem inducant contributionem. sed legata, quae ab instituto extero 5
data sunt, permisceri ceteris non oportere: ideoque quartam pupillo datae portionis habere
substitutum, quamuis suam portionem habeat ut institutus: et aliam causam esse eius,
qui ex uariis portionibus heres scriberetur: ibi enim legatorum confundi rationem non
minus, quam si semel fuisset nuncupatus ex ea portione, quae conficeretur ex pluribus,
neque referre, pure saepe an sub diuersis condicionibus sit heres institutus. Si quis exhe- 8.1
redato filio substituit heredem institutum et ab eo tabulis quoque secundis legauerit, ne-
cessario ratio confundetur, cum ideo legata ualere dixerit Iulianus a sub-
stituto relicta, quod idem patri heres exstiterit.
  Idem libro trigesimo quaestionum. Si debitor creditore herede instituto 12.pr.1
petisset, ne in ratione legis Falcidiae ponenda creditum suum legatariis reputaret, sine
dubio ratione doli mali exceptionis apud arbitrum Falcidiae defuncti uoluntas seruatur.
  Idem libro trigesimo septimo quaestionum. Si tacitum fideicommissum seruus 13.pr.1
iniungente domino susceperit, habiturum eum legis Falcidiae beneficium, quia parere do-
mino debuit, constitutum est: idemque placuit in filio, qui fuit in patris potestate.
  Idem libro nono responsorum. Pater filiam, quae a uiro diuerterat, heredem 14.pr.1
pro parte instituit et ab ea petit, ut fratri et coheredi suo portionem hereditatis acceptam
deducta sexta restitueret, admissa compensatione dotis in Falcidiae ratione. si pater dotem
consentiente filia non petisset, Falcidiam quidem iure hereditario, dotem autem iure proprio
filiam habituram respondi, quia dos in hereditate patris non inueniretur. Auia nepotibus 1.1
heredibus institutis fideicommissit, ut omissa retentione, quae per legem Falcidiam ex alio
testamento competebat, solida legata fratribus et coheredibus soluerent. recte datum fidei-
commissum respondi, sed huius quoque onus in contributionem uenire. Duobus impube- 2.1
ribus substitutum utrique heredem existentem in alterius hereditate Falcidia non uti con-
uenit, si de bonis alterius impuberis quartam partem hereditatis patris, quae ad filios
peruenerit, retineat. Quod si frater fratri legitimus heres exstitit et impuberi supremo 3.1
substitutus, portio quidem paternorum bonorum, quam intestatus puer accepit, rationi Fal-
cidiae non confundetur, sed quartam eius tantum portionem substitutus retinebit, quam
inpubes accepit qui substitutum habuit.
  Idem libro tertio decimo responsorum. Quod bonis iure Falcidiae contri- 15.pr.1
buendum est a debitore, cui mortis causa pacto debitum remissum est, in factum concepta
replicatione retinebitur. Frater cum heredem sororem scriberet, alium ab ea cui donatum 1.1
uolebat stipulari curauit, ne Falcidia uteretur et ut certam pecuniam, si contra fecisset,
praestaret. priuatorum cautione legibus non esse refragandum constitit et ideo sororem
iure publico retentionem habituram et actionem ex stipulatu denegandam. Non idcirco 2.1
minus Falcidiae rationem in ceteris annuis legatis admitti uisum est, quod primo ac se-
cundo anno sine ulla detractione fuissent legatario soluta. Quod auus ex causa tutelae 3.1
nepoti debuit, cum auo nepos solus heres exstitisset, ratio Falcidiae si poneretur, in aere
alieno bonis deducendum respondi. nec ad rem pertinere, quod heredem auus idemque
tutor rogauerat, ut, si sine liberis ante certam aetatem decederet, tam hereditaria quam
propria bona restitueret: non enim ex hoc hereditatem debito compensatam uideri, cum 5
uel ideo maxime declaretur non esse compensationem factam, quoniam heredem suum
habere propria bona defunctus ostendit. plane si condicio fideicommissi fuerit impleta,
fructus hereditatis post mortem aui percepti pari pecunia debito tutelae compensabuntur,
sed quartam heres nepotis de bonis dumtaxat, quae moriens auus reliquit, retinebit. Cum 4.1
fideicommissum, ex uoluntate matris a patre moriente debitum, filio pater hereditate sua,
quam in filium conferebat, compensari uoluit: quod filio debetur, si ratio Falcidiae poni
coeperit, fini quadrantis, quem ex bonis patris cum effectu percepit, compensabitur atque
ita superfluum aeris alieni dodranti tantum detrahetur. Ex donationibus in uxorem collatis 5.1
quod heres eius reddere uiro cogitur, in bonis mulieris non erit. nam ita fit locupletior,
ut tanto pauperior esse uideatur: quod autem heres inde minuit, uiro non perit. Fructus 6.1
praediorum sub condicione uerbis fideicommissi relicto<rum> in causam fideicommissi non
deductos heres in ratione Falcidiae sic accepto facere sibi cogitur, ut quartam, et quartae
fructus ex die mortis, bonorum quae mortis tempore fuerunt habeat. nec ad rem pertinet,
quando Falcidia lex admissa sit: nam etsi maxime post impletam condicionem fideicom- 5
missorum locum habere coepit, tamen ex die mortis fructus quadrantis apud heredem relinqui
necesse est. Fideicommissum portionis supplendae gratia, pro qua matrem filius heredem 7.1
instituit, eidem matri datum ratione Falcidiae minuitur et eam pecuniam mater supra
quartam portionis suae percipiet. Quarta, quae per legem Falcidiam retinetur, aestimatione 8.1
quam testator fecit non magis minui potest, quam auferri.
  Scaeuola libro tertio quaestionum. Si ex pluribus rebus legatis heres quas- 16.pr.1
dam soluerit, ex reliquis Falcidiam plenam per doli exceptionem retinere potest etiam pro
his, quae iam data sunt. Sed et si una res sit legata, cuius pars soluta sit, ex reliquo 1.1
potest plena Falcidia retineri.
  Idem libro sexto quaestionum. Si post missionem faciat codicillos miles et intra annum 17.pr.1
decedat, ex testamento, quod in militia iure militari fecit, plena legata, ex codicillis habita
Falcidiae ratione praestari debere dicitur. sed res ita expedietur: si, cum quadringenta
haberet, testamento quadringenta, codicillis centum legauerit, ex quinta parte, id est octo-
ginta, quae ad legatarium ex codicillis peruenirent, si Falcidiam non pateretur, quartam, 5
id est uiginti heres retinebit.
  Paulus libro undecimo quaestionum. Filius familias qui militauerat decedens 18.pr.1
patris sui fidei commisit codicillis, ut peculium suum castrense Titio post mortem resti-
tueret: quaerebatur, an ut heres quartam deducere possit. dixi legem Falcidiam inductam
esse a diuo Pio etiam in intestatorum successionibus propter fideicommissa: sed in pro-
posito nec hereditatem esse, quamuis placeret mihi extraneo herede instituto fieri heredi- 5
tatem aditione eius: nam cum apud patrem remanet, ius pristinum durat et peculium est.
nec huic contrarium est, quod in testamento eius qui apud hostes decessit exercetur Fal-
cidia: nam fictio legis Corneliae et hereditatem et heredem facit. sed me non dubitare,
quin debeat id quoque indulgeri legis beneficium, siquidem quasi patris familiae bona re-
stituere cogitur et heres scriptus omissa ex testamento aditione exemplo edicti legatorum 10
nomine conuenietur. His consequens erit, ut, si ex fructibus medio tempore quartam et 1.1
quartae fructus habuerit pater, etiam Trebellianum senatus consultum inducamus et utiles
actiones exerceri possint fiatque hereditas post restitutionem.
  Scaeuola libro octauo quaestionum. Si dignum decem fundum damnetur 19.pr.1
heres quinque uendere, sine dubio quinque erunt imputanda Falcidiae.
  Idem libro nono quaestionem. Si a seruo meo herede instituto mihi legetur 20.pr.1
et mihi adquiratur hereditas, negat Maecianus id legatum in Falcidia computari, quia non
debeatur.
  Paulus libro duodecimo quaestionum. Si pupillus, cui sine tutore auctore 21.pr.1
decem mutua data sunt, legatum a creditore meruerit sub hac condicione, si decem quae
acceperit heredi reddiderit, una numeratione et implet condicionem et liberatur naturali
obligatione, ut etiam in Falcidia heredi imputentur, quamuis non imputarentur, si tantum
condicionis implendae causa data fuissent. adeo autem et soluere uidetur, ut repudiato 5
legato uel Sticho qui legatus est mortuo nihil repetere possit. Si ego et seruus meus he- 1.1
redes instituti simus ex diuersis partibus nec a seruo erogatus dodrans, his quibus a me
legatum est contra Falcidiam proderit quod ex portione serui ad me peruenit supra Fal-
cidiam eius portionis. ex contrario si seruo meo seruus et mihi decem legata fuerint, serui
Falcidia ex decem mihi legatis non tenetur exemplo eodem Falcidiae: nam quartam retineo 5
ex persona serui, quamuis de mea portione nihil exhaustum sit.
  Idem libro septimo decimo quaestionum. Nesennius Apollinaris Iulio Paulo. 22.pr.1
Ex facto, domine, species eiusmodi incidit. Titia filias suas tres numero aequis ex partibus
scribsit heredes et a singulis legata inuicem dedit, ab una tamen ita legauit tam cohere-
dibus eius quam extraneis, ut Falcidiae sit locus. quaero, an aduersus coheredes suas, a
quibus legata et ipsa accepit, uti possit Falcidia et, si non possit uel doli exceptione sum- 5
mouenda est, quemadmodum aduersus extraneos computatio Falcidiae iniri possit. respondi:
id quidem, quod a coherede legatorum nomine percipitur, non solet legatariis proficere,
quo minus Falcidiam patiantur: sed cum is qui legatum praestaturus est ab eodem aliquid
ex testamento petit, non est audiendus desiderans uti aduersus eum Falcidiae beneficio, si
id quod percepturus est ex uoluntate testatoris suppleat, quod deducere desiderat. plane 10
ceteris legatariis non uniuersum, quod coheredi praestat, imputabit, sed quantum daturus
esset, si nihil ab eo perciperet. Seruo herede instituto si a domino fideicommissa, a seruo 1.1
legata data sunt, prius ratio legatorum habenda est, deinde ex eo quod superest fidei-
commissorum. dominus enim ideo tenetur, quod ad eum peruenit: peruenit autem, quod
deductis legatis superest. plane Falcidiam exercet. Sed et si dominus omissa hereditatis 2.1
aditione seruum sibi substitutum adire iussit, prius erogantur quae ab ipso domino data
sunt, tunc eorum quae a seruo relicta sunt ratio initur, si patitur Falcidia. Si debitori 3.1
liberatio legata sit, quamuis soluendo non sit, totum legatum computetur, licet nomen hoc
non augeat hereditatem nisi ex euentu. igitur si Falcidia locum habeat, hoc plus uidebitur
legatum, quod huic legatum esset: cetera quoque minuentur legata per hoc et ipsum hoc
per alia; capere enim uidetur eo, quod liberatur. Sed si alii hoc nomen legetur, nullum 4.1
legatum erit nec ceteris contribuetur.
  Scaeuola libro quinto decimo quaestionum. Si fundus mihi legetur et uia, 23.pr.1
in Falcidiae ratione, si tantum sit in uia, quantum amplius est in Falcidia, integer fundus
capietur et uia perit. sed si uia legetur nec soluendo sit hereditas, non debebitur. uiden-
dum etiam, si fundo et uia legato minus ex utroque desideret quam sit uiae pretium.
potest coacta ratione dici non tantum fundum solidum capi, sed etiam, ut doli exceptio 5
tantum sarciat, quantum deest, ne plus habeat, quam Falcidia desiderat: ut tunc solum
uia intercidat, quotiens plus Falcidia desiderat quam est uiae pretium.
  Paulus libro quarto decimo responsorum respondit. Falcidiae legis rationem 24.pr.1
si haberi oportet, ita habendam, ac si hae res, quae ab herede substractae sunt, in here-
ditate relictae non fuissent. Idem respondit partus ancillarum ante diem fideicommissi 1.1
editos ad heredes eius qui rogatus est pertinere eosque in quartam et quartae fructus
computandos, si de lege Falcidia quaestio intercedat. Idem respondit fructus ex propria 2.1
re heredis, quae legata est, post diem fideicommissi cedentem perceptos, etsi non sint re-
stituendi fideicommissario, heredi in quartam imputari non solere.
  Scaeuola libro quarto responsorum. Maritum suum et filium communem 25.pr.1
aequis partibus heredes instituit: quaesitum est, an in ratione legis Falcidiae imputandum
sit marito, quod ad eum ex eadem hereditate per filium peruenit. respondit, si ex insti-
tutione filii tantum retineat, quantum ad Falcidiam satis sit, nihil quartae nomine dedu-
cendum. A liberto, cui fundum legauerat, per fideicommissum Seiae annua decem dedit: 1.1
quaesitum est, si lex Falcidia liberti legatum minuerit, an Seiae quoque annuum fideicom-
missum minutum uideatur, cum reditus largiatur annuam praestationem. respondit secun-
dum ea quae proponerentur non uideri minutum, nisi alia mens testatoris probetur.
  Idem libro quinto responsorum. Lineam margaritorum triginta quinque legauit, 26.pr.1
quae linea apud legatarium fuerat mortis tempore: quaero, an ea linea heredi restitui de-
beret propter legem Falcidiam. respondit posse heredem consequi, ut ei restituatur, ac, si
malit, posse uindicare partem in ea linea, quae propter legis Falcidiae rationem deberet
remanere. Quaesitum est, an pretium statuarum Falcidiam pati debeat. respondit debere. 1.1
  Idem libro sexto responsorum. 'Seius et Agerius si intra diem trigesimum 27.pr.1
mortis meae rei publicae nostrae cauerint contentos se futuros tot aureis legis Falcidiae
beneficio omisso, heredes mihi sunto. quos inuicem substituo. quod si uoluntati meae non
consenserint, exheredes sunto.' quaesitum est, an heredes instituti hereditatem adire pos-
sint, si condicione parere nolunt, cum habeant substitutos eadem condicione praescripta. 5
respondit Seium et Agerium primo loco institutos perinde adire posse, ac si ea condicio,
quae fraudis causa adscripta est, adscripta non esset.
  Maecianus libro primo fideicommissorum. Pater quoque in legatis, quae 28.pr.1
filius ei dedit alio herede instituto, legis Falcidiae rationem patitur.
  Paulus libro secundo fideicommissorum. Si a me tibi fideicommissum uel 29.pr.1
legatum est tuque id post tempus rogatus sis mihi restituere, non puto hoc imputandum
esse in Falcidiam, quia incipio postea quasi fideicommissarius id recipere.
  Maecianus libro octauo fideicommissorum. In ratione legis Falcidiae mortes 30.pr.1
seruorum ceterorumque animalium, furta, rapinae, incendia, ruinae, naufragia, uis hostium
praedonum latronum, debitorum facta peiora nomina, in summa quodcumque damnum, si
modo culpa legatarii careant, heredi pereunt: quemadmodum ad heredis lucrum pertinent
fructus, partus ancillarum et quae per seruos adquisita sunt, ut stipulationes, rerum tradi- 5
tiones, legata hereditatesue his datae, ceterae donationes, item seruitutes, quibus liberata
praedia pretiosiora fierent, actionesque adquisitae, ut furti damni iniuriae similesque, quo-
rum nihil in rationem legis Falcidiae cadit. Uendere autem uel emere iussus certo pretio 1.1
fundum aliamue quampiam rem in legis Falcidiae ratione, cum quantum sit legatum requi-
ratur, tantum eo nomine inducetur, quanto pluris minorisue sit res ea quantitate, quam
quo pretio testator accipi dariue iussit, sed ut ei quidem portioni, quae legatis deductis
facienda erit, amplius deducetur: quippe non nostri causa capi id pretium, sed eo deducto 5
pretium reliquam legatum esse intellectum est. Prorsus diligenter animaduertendum est, 2.1
ne quod dicitur damna post mortem testatoris illata ad solum heredem respicere usque
quaque et sine ulla distinctione recipiatur. quod enim remota lege Falcidia in totum iuris
foret, hoc idem fore in ea parte, quae lege Falcidia constitueretur: hoc enim attinet damna
postea facta non deduci, ne amota portio legatis fideiue commissis detrahatur. Uerum est 3.1
autem his solis, quae pondere numero mensura constant, nec damno postea incidente ex
portione, quae fieri ad aestimationem eorum bonorum, quae mortis tempore fuerunt, quic-
quam detrahi. Certis uero corporibus et his ipsis ita relictis: 'pecuniam, quam in illa arca', 4.1
'uinum, quod in illis doleis', 'pondus argenti, quod in illis horreis habeo', <si> sine culpa heredis
deperierunt uel deteriora sunt facta, procul dubio aut nihil debebitur aut eorum quae ex-
stabunt qualia erunt ea portio debebitur, quae per legem Falcidiam efficiatur ex aesti-
matione bonorum, quae mortis testatoris tempore fuerint. Incertae autem res relictae 5.1
distinctionem recipiunt: nam si ex suis rebus incertam rem testator reliquisset, ueluti 'ar-
gentum quod elegerit', et omne argentum testatoris interisset sine culpa heredis, nihil
deberetur: sin uero argenti pondus pure relictum esset, quamuis omne argentum testatoris
deperisset, admissa lege Falcidia portio eius quantitatis sumetur, quae fuit in bonis eo 5
tempore quo testator decessit, nec ad imminuendam eam quicquam damna postea incidentia
proficient. Res tamen, quae interierint, pro nulla parte ac ne aestimatio quidem debeatur, 6.1
non magis quam si omnes res per speciem enumeratae relictae essent. Tametsi autem 7.1
legis Falcidiae ratione, quae condicionis implendae causa heredi sunt data, in quartam non
computantur, tamen id, quod non figura condicionis accipere iussus est ab eo, cui heredi-
tatem restituere rogatus est, Celso et Iuliano nostro placuit computari, quemadmodum si
ea summa heres uendere eas res iussus esset, quia non condicionis implendae causa, sed 5
quodammodo pro pretio inferre sunt iussi. quo loco amplius quaesitum est, an fideicom-
missarius quoque inuitus cogatur dare eam summam et recipere hereditatem, quasi et ipsius
fidei commissum esset: sed id uerisimile non est, cum talis oratio magis ipsius causa, quam
contra ipsum posita uideatur. Cum lex Falcidia interuenit, non ueniunt in contributionem, 8.1
quae ipsi heredi a semetipso uel seruo eius legata fideiue commissa sunt. alia causa est
eorum, quae in die certa dantur: nam si libertatis dies coepit cedere, ei debebuntur et
in contributionem ueniunt. ac ne ea quidem, quae quis seruis suis inutiliter sine libertate
legauit fideiue commisit, in computationem eius legis cedunt. Res, quas neque per fidei- 9.1
commissum relinqui posse certum est, in legis Falcidiae computationem non ueniunt.
  Pomponius libro secundo fideicommissorum. Is cui fideicommissum soluitur 31.pr.1
sicut is cui legatum est satisdare debet, quod amplius ceperit, quam per legem Falcidiam
ei licuerit, reddi: ueluti cum propter condicionem aliorum fideicommissorum uel legatorum
legis Falcidiae causa pendebit. sed et secundum Cassii et ueterum opinionem, si a pupillo
fideicommissa capiuntur, propter ea, quae a substituto erunt relicta, cauere debebit is cui 5
soluatur. nam quamuis repetitio sit eorum, quae fideicommissi nomine non debita soluentur,
tamen satisdato cautum debet esse ei, a quo pecunia proficisceretur, ne damnum sentiat
deficiente eo, cui solutum erit.
  Maecianus libro nono fideicommissorum. Poenales actiones siue legitimae 32.pr.1
siue honorariae exceptis popularibus in bonis actoris non ideo minus computandae sunt,
quia morte reorum intercidere possunt. e contrario autem eaedem actiones nihil bonis rei
defuncto eo detrahunt. sed ne in actoris quidem bonis defuncto eo iniuriarum actio poterit
computari, quia et ipsa simul cum eo intercidit, ut usus fructus et id quod in dies menses 5
annosue singulos alicui quoad uiuat debeatur. etenim ea demum obligatio rei bonis demi-
nutionem praestat, quae in heredem transit. nec contrarium est, quod uiuente reo eo minus
in bonis eius intellegebatur: nam et si ita stipulatus esset, ut cum moreretur debere ei
inciperet, tamen augerentur bona eius, quemadmodum, si ipse sub eadem condicione pro-
misisset, defuncto eo minuerentur. Honorariae quoque actiones, quae intra certum tempus 1.1
a praetore promittuntur, cum bonis actoris defuncto eo augmentum rei decessionemue, si
tales erunt, ut in heredem quoque transeant, praestabunt. Iulianus scribit, si utriusque he- 2.1
redis pars exhausta est legatis et alter ex heredibus cautionem praetoriam accepit a lega-
tariis, non aequaliter, sed pro suo modo legis Falcidiae rationem et actionem ex stipulatu
habiturum. omnes enim praetorias stipulationes eiusdem interpretationis esse: nam con-
stare ex iudicatum solui stipulatione, siue a parte actoris siue a rei plures heredes exsti- 5
tissent, non omnibus nec aduersus omnes actionem contingere, sed dumtaxat his qui ui-
cissent et aduersus uictos, hisque, aduersus quos res defensa non esset, aduersus eos, qui
rem non defendissent. Annua bima trima die aureis centenis legatis ex omnibus summis, 3.1
non tantum ex posterioribus portionem legis Falcidiae detrahi placuit. Si Titio uiginti 4.1
legatis portio per legem Falcidiam detracta esset, cum ipse quoque quinque Seio rogatus
esset restituere, Uindius noster tantum Seio pro portione ex quinque detrahendum ait, quan-
tum Titio ex uiginti detractum esset. quae sententia et aequitatem et rationem magis habet,
quia exemplo heredis legatarius ad fideicommissa praestanda obligabitur: nec quia ex sua 5
persona legatarius inducere legem Falcidiam non possit, idcirco quod passus esset non im-
putaturum: nisi forte testator ita fidei eius commississet, ut totum, quidquid ex testamento
cepisset, restitueret. Si autem manumittere seruum uel suum uel alienum rogatus sit, omni- 5.1
modo praestare debebit libertatem, nec hoc contrarium est superiori, quia fauor libertatis
saepe et alias benigniores sententias exprimit.
  Paulus libro tertio fideicommissorum. Si seruus tibi legatus sit eumque ro- 33.pr.1
gatus sis manumittere nec praeterea capias, unde quartam, quae per Falcidiam retinetur,
recipere possis, senatus censuit cessare Falcidiam.
  Marcellus libro quadragesimo secundo digestorum Iuliani notat. In testa- 34.pr.1
toris seruo non erit Falcidiae locus: si uero pecuniam aliudue quid legauerit fideique lega-
tarii commiserit, ut alienum seruum uel legatarii manumitteret, locus erit.
  Ulpianus libro sexto disputationum. Plane si quid sit praeterea legatum 35.pr.1
ipsi seruo, Falcidiae locum fore senatus declarauit. unde Scaeuola ait in eo, quod prae-
terea seruo legatum est, ita Falcidiam admittendam, ut inde et quod pro seruo praestan-
dum est sumatur.
  Paulus libro tertio fideicommissorum. Sed si non seruus ipse legatus sit, 36.pr.1
sed pecunia rogatusque sit legatarius seruum suum manumittere, Falcidiam patietur et
nihilo minus cogetur manumittere, quia tanti aestimasse uidebitur seruum suum. Quid si 1.1
alienus seruus fuerit? in eo non plus quam accepit ad redimendum cogitur impendere.
Sin uero heres seruum rogatus sit manumittere, placet pretium eius, ut aes alienum, de- 2.1
ducendum esse. Si solus seruus legatus et fideicommissa libertate donatus fuerit, licet 3.1
Falcidia interueniente totus uindicari petiue potest. sed et si aliud praeterea capiat lega-
tarius, adhuc seruus totus peti potest: quartam autem utriusque ex legato retinendam, ne
impediatur libertas. Si incertum sit, an libertas praestari debeat, ueluti quod sub condi- 4.1
cione uel post tempus data sit, numquid incerto eo an praestetur, cum possit aut seruus
mori aut condicio deficere, interim Falcidia admittenda est, deinde cum libertas competere
uel deberi coeperit, tum legatarius illam partem recipiat, quam Falcidia detraxit? Caecilio
placebat, si quid ex operis eius medio tempore consecutus fuerit heres, id in pretium eius 5
erogare eum debere propter legis Falcidiae rationem.
  Ualens libro sexto de fideicommissis. Eius serui aestimatio perinde ac statu- 37.pr.1
liberi fieri debet. Sed et si heres seruum alienum rogatus est manumittere, placuit, ut 1.1
etiam huius pretium ex aestimatione hereditatis deduci debeat.
  Hermogenianus libro primo iuris epitomarum. Statuliber heredis non auget 38.pr.1
familiam.
Communes serui in utriusque patrimonio connumerantur. 1.1
Cuius usus fructus 2.1
alienus est, in <dominio> domini proprietatis connumeratur, pignori dati in debitoris, sub lege
commissoria distracti, item ad diem addicti in uenditoris.
  Paulus libro tertio sententiarum. Aeris alieni loco deducuntur non solum 39.pr.1
pretia eorum, quibus libertas data est, et eorum, qui supplicio sunt adfecti, sed et eius,
quem praetor propter indicium proditae mortis uel detectae eorum coniurationis libertate
donauit.
  Hermogenianus libro quarto iuris epitomarum. Ad ueterani testamentum, 40.pr.1
siue pater familias siue filius familias sit, licet intra annum missionis decedat, lex Falcidia
pertinet. Si cui, si decem dedisset, uiginti fundus fuisset legatus, is in toto fundo lega- 1.1
tarius habebitur.
  Paulus libro nono ad edictum. Dolo carere non uidetur, si iam mota quis 41.pr.1
controuersia hereditatis legata sine cautionibus det.
  Ulpianus libro quarto decimo ad edictum. In Falcidia aestimatio pretii 42.pr.1
rerum ex ueritate facienda est.
  Idem libro nono decimo ad edictum. Serui qui apud hostes sunt post mortem 43.pr.1
testatoris reuersi, quod ad Falcidiam pertinet, locupletiorem faciunt hereditatem.
  Idem libro uicesimo primo ad edictum. Falcidia interuenire non potest, si 44.pr.1
statuliber de alieno dedit, non de bonis defuncti, uel alias est homo liber, qui condicio-
nem impleuit.
  Paulus libro sexagesimo ad edictum. In lege Falcidia non habetur pro puro, 45.pr.1
quod in diem relictum est: medii enim temporis commodum computatur. In his legatis, 1.1
quae sub condicione relicta sunt, Proculus putabat, cum quaeritur de lege Falcidia, tantum
esse in legato, quanti uenire possunt: quod si est, et deductio sic potest fieri, ut tantum
uideatur ui deberi, quanti nomen uenire potest. sed haec sententia non probatur: cautio-
nibus ergo melius res temperabitur. 5
  Ulpianus libro septuagesimo sexto ad edictum. Qui quod per Falcidiam re- 46.pr.1
tinere poterat, uoluntatem testatoris secutus spopondit se daturum, cogendus est soluere.
  Idem libro septuagesimo nono ad edictum. Lex Falcidia si interueniat, in 47.pr.1
omnibus pensionibus locum habet: sed hoc ex post facto apparebit. ut puta in annos sin-
gulos legatum relictum est: quamdiu Falcidia nondum locum habet, integrae pensiones an-
nuae dabuntur: sed enim si annus uenerit, quo fit, ut contra legem Falcidiam ultra do-
drantem aliquid debeatur, eueniet, ut retro omnia legata singulorum annorum imminuantur. 5
Numquam legatarius uel fideicommissarius, licet ex Trebelliano senatus consulto restituitur 1.1
ei hereditas, utitur legis Falcidiae beneficio.
  Paulus libro secundo ad edictum aedilium curulium. Cum emptor uendi- 48.pr.1
tori uel contra heres exstitit, euicto homine utrum duplum in aes alienum deducere uel
computare debeat an simplum? duplum enim esset, si alius heres exstitisset. et benignius
est eodem herede existente simplum ei imputari.
  Idem libro duodecimo ad Plautium. Plautius. Seruo, quem tibi legaueram, 49.pr.1
fundum legaui. Atilicinus Nerua Sabinus primum in seruo rationem legis Falcidiae haben-
dam et quota pars ex eo decederet, eam partem in fundo legato inutilem futuram, deinde
ex reliquis partibus fundi legis Falcidiae portionem decessuram, sicut ex omnibus legatis.
Cassius, quod seruo pars lege Falcidia decedat, incipere seruum fieri communem heredis 5
et legatarii, communi autem seruo cum legatum sit, totum pertinere ad socium, quia in
eam personam legatum consistere possit: qua ratione semel ex fundo partem legis Falci-
diae decessuram. Paulus. Cassii sententia utimur: nam et diuus Pius rescribsit seruo
communi fideicommissum datum totum ad socium pertinere. Interdum euenit, ut propter 1.1
rationem legis Falcidiae sequens legatum exstinguatur, ueluti si fundus et ad eum uia
legata sit per alium fundum: nam si pars fundi remanserit in hereditate, non potest pro-
cedere uiae legatum, quia per partem seruitus adquiri non potest.
  Celsus libro quarto decimo digestorum. Non est dubium, quin ea legata, a 50.pr.1
quibus heres summouere exceptione petitorem potest, in quartam ei imputentur nec cete-
rorum legata minuant.
  Iulianus libro sexagesimo primo digestorum. Nec interest, utrum ab initio 51.pr.1
quasi inutile fuerit an ex accidenti postea in eum casum peruenisset legatum, ut actio eius
denegaretur.
  Marcellus libro nono digestorum. Ex asse patronum heredem instituit 52.pr.1
libertus, cum ducentos aureos in bonis haberet, et legauit filio centum uiginti, extraneo
reliqua: deminutio legati, quod extraneo praestat legatum, proficit filio ad consequenda
solida, quae ei legata sunt. Quacumque ex causa legata non praestantur, imputantur he- 1.1
redi in quartam partem quae propter legem Falcidiam remanere apud eum debet.
  Celsus libro septimo decimo digestorum. Si propter ea, quae sub condicione 53.pr.1
legata sunt, pendet legis Falcidiae ratio, praesenti die data non tota uindicabuntur.
  Marcellus libro quinto decimo digestorum. Pater filium, ex quo tres ha- 54.pr.1
bebat nepotes, heredem instituit fideique eius commisit, ne fundum alienaret et ut in fa-
milia eum relinqueret: filius decedens tres filios scribsit heredes. quaerendum est, an
omnino quasi creditores unusquisque in ratione legis Falcidiae aliquid possit deducere,
quia in potestate sua habuit pater, cui ex his potius relinqueret. sed hac ratione nemo in 5
Falcidiae ratione quicquam deducet. quod uidendum, ne dure constituatur: utique enim in
alieno aere habuit fundum, necessitate quippe obstrictus fuisset filiis eum relinquendi.
  Idem libro uicesimo digestorum. Cum Titio in annos singulos dena legata 55.pr.1
sunt et iudex legis Falcidiae rationem inter heredem et alios legatarios habeat, uiuo qui-
dem Titio tanti litem aestimare debeat, quanti uenire id legatum potest, in incerto posito,
quamdiu uicturus sit Titius: mortuo autem Titio non aliud spectari debet, quam quid heres
ex ea causa debuerit. 5
  Idem libro uicesimo secundo digestorum. Cum quo de peculio agi poterat, 56.pr.1
heres creditori exstitit: quaeris, cuius temporis peculium computari oporteat in Falcidia
lege. plerique putant, quod tunc in peculio fuerit, cum adiretur hereditas, inspiciendum.
ego dubito, quoniam mortis tempus in ratione legis Falcidiae ineunda placuit obseruari:
quid enim interest, peculium serui post mortem creditoris deminutum sit an debitor pau- 5
perior factus sit? Aliquis dicet: quid ex contrario, si ante aditam hereditatem adquisierit 1.1
seruus? et ego quaeram, si debitoris, qui tunc non erat soluendo, ampliatae facultates
fuerunt? et cum in isto placuerit ex post facto uberiorem uideri fuisse hereditatem, sicuti
cum condicio crediti exstitit post mortem, ita etiam peculii incrementum pleniorem faciet
hereditatem. Scaeuola notat: quid ergo, si idem seruus defuncto et alii dena debuit et 2.1
una decem habuit? augetur scilicet et his hereditas, decem, quae defuncto naturaliter
debebantur, in hereditate manentibus. Is, qui in bonis unum dumtaxat seruum habebat, 3.1
legauit eum Titio et fidei eius commisit, ut post triennium manumitteret: debet ex eo, quod
interim ex operis serui ad Titium peruenire potest, quarta apud heredem remanere, quem-
admodum si directo post triennium seruo libertatem dedisset eiusque usum fructum ei
legasset, aut ei proprietatem per fideicommissum relinquit. Stichum tibi, seruo tuo decem 4.1
legauit uel contra tibi decem, seruo tuo Stichum, libertatemque Stichi fidei eius commisit.
lex Falcidia minuit legata: redimere ab herede partem debes, quemadmodum si tibi utrum-
que legasset. Saepius euenit, ne emolumentum eius legis heres consequatur: nam si centum 5.1
aureorum dominus uiginti quinque alicui dedisset et eum instituerit heredem et dodrantem
legauerit, nihil aliud sub occasione legis Falcidiae interuenire potest, quia uiuus uidetur
heredi futuro prouidere.
  Idem libro uicesimo sexto digestorum. Cum dotem maritus alicui legauerit, 57.pr.1
ut uxori restituatur, non habere legem Falcidiam locum dicendum est. et sane in plerisque
ita obseruatur, ut omissa interpositi capientis persona spectetur.
  Modestinus libro nono regularum. Legis Falcidiae beneficium heres etiam 58.pr.1
post longum tempus mortis testatoris implorare non prohibetur.
  Idem libro non pandectarum. Beneficio legis Falcidiae indignus esse ui- 59.pr.1
detur, qui id egerit, ut fideicommissum intercidat. Praeterea qui non capienti rogatus est 1.1
restituere hereditatem, senatus consulto Planciano non conceditur quartam retinere: sed ea
quarta, quam non retinuit, ad fiscum pertinet ex rescripto diui Pii.
  Iauolenus libro quarto decimo ex Cassio. Cum pater impuberi filiae he- 60.pr.1
redem substituit, id quod ei legatorum nomine a patre obuenit, cum hereditas ad substi-
tutos pertinet, in computationem legis Falcidiae non uenit. Legato petito cum in litem
iuratum est, ratio legis Falcidiae non eius summae, in quam legatarius iurauit, haberi
debet, sed eius, quanti re uera id fuit quod petitum est: nam id quod poenae causa ad- 5
creuit in legem Falcidiam non incidit.
  Idem libro quarto epistularum. Alienus fundus tibi legatus est: hunc heres 61.pr.1
cum emere nisi infinito pretio non posset, emit multo pluris, quam quanti erat, qua emptione
effectum est, ut legatarii ad legem Falcidiam reuocarentur. quaero, cum, si fundus tanti,
quanti re uera, emptus esset, legata non fuerant excessura ius legis Falcidiae, an hoc
ipso heres institutus partem reuocandi a legatariis ius habeat, quod ex uoluntate defuncti 5
pluris emerit fundum, quam quanti erat. respondit: quod amplius heres quam pretium
fundi legatario soluit, id lege Falcidia imputari non potest, quia neglegentia eius nocere
legatariis non debet, utpote cum in confitendo ueram aestimationem praestare poterat.
  Ulpianus libro primo ad legem Iuliam et Papiam. In lege Falcidia hoc esse 62.pr.1
seruandum Iulianus ait, ut, si duo rei promittendi fuerint uel duo rei stipulandi, si quidem
socii sint in ea re, diuidi inter eos debere obligationem, atque si singuli partem pecuniae
stipulati essent uel promisissent: quod si societas inter eos nulla fuisset, in pendenti esse,
in utrius bonis computari oporteat id quod debetur uel ex cuius bonis detrahi. Corpora 1.1
si qua sunt in bonis defuncti, secundum rei ueritatem aestimanda erunt, hoc est secundum
praesens pretium: nec quicquam eorum formali pretio aestimandum esse sciendum est.
  Paulus libro secundo ad legem Iuliam et Papiam. Pretia rerum 63.pr.1
non ex affectu nec utilitate singulorum, sed communiter funguntur. nec enim qui filium
naturalem possidet tanto locupletior est, quod eum, si alius possideret, plurimo redempturus
fuisset. sed nec ille, qui filium alienum possidet, tantum habet, quanti eum patri uendere
potest, nec exspectandum est, dum uendat, sed in praesentia, non qua filius alicuius, 5
sed qua homo aestimatur. eadem causa est eius serui, qui noxam nocuit: nec enim delin-
quendo quisque pretiosior fit. sed nec heredem post mortem testatoris institutum seruum
tanto pluris esse, quo pluris uenire potest, Pedius scribit: est enim absurdum ipsum me
heredem institutum non esse locupletiorem, antequam adeam, si autem seruus heres insti-
tutus sit, statim me locupletiorem effectum, cum multis causis accidere possit, ne iussu 10
nostro adeat: adquirit nobis certe cum adierit, esse autem praeposterum ante nos locu-
pletes dici, quam adquisierimus. Cuius debitor soluendo non est, tantum habet in bonis, 1.1
quantum exigere potest. Nonnullam tamen pretio uarietatem loca temporaque adferunt: 2.1
nec enim tantidem Romae et in Hispania oleum aestimabitur nec continuis sterilitatibus
tantidem, quanti secundis fructibus, dum hic quoque non ex momentis temporum nec ex
ea quae raro accidat caritate pretia constituantur.
  Ulpianus libro tertio decimo ad legem Iuliam et Papiam. Si in testamento 64.pr.1
ita scriptum sit: 'heres meus Lucio Titio decem dare damnas esto et quanto quidem minus
per legem Falcidiam capere poterit, tanto amplius ei dare damnas esto', sententiae testa-
toris standum est.
  Paulus libro sexto ad legem Iuliam et Papiam. Si fundus legatus sit quin- 65.pr.1
quaginta dignus sub hac condicione, si quinquaginta heredi dedisset, plerique putant utile
esse legatum, quia condicionis implendae causa datur: nam constat etiam Falcidiam eum
pati posse. sed si quinquaginta aurei legati sint, si quinquaginta dedisset, dicendum inutile
esse legatum et magis ridiculum esse. 5
  Ulpianus libro octauo decimo ad legem Iuliam et Papiam. Circa legem 66.pr.1
Falcidiam in eo, quod sub condicione uel in diem alicui relictum est, hoc obseruandum
est: si decem sub condicione alicui fuerint relicta eaque condicio post decennium forte
exstiterit, non uidentur decem huic legata, sed minus decem, quia interuallum temporis et
interusurium huius spatii minorem facit quantitatem decem. Sicuti legata non debentur, 1.1
nisi deducto aere alieno aliquid supersit, nec mortis causa donationes debebuntur, sed
infirmantur per aes alienum. quare si immodicum aes alienum interueniat, ex re mortis
causa sibi donata nihil aliquis consequitur.
  Terentius Clemens libro quarto ad legem Iuliam et Papiam. Quotiens 67.pr.1
cuidam amplius legatum sit, quam ei capere liceret, et lex Falcidia locum haberet, prius
Falcidiae ratio habenda est, scilicet ut subducto eo, quod lex Falcidia exceperit, reliquum,
si non excedat statutam leg<e> portionem, debeatur.
  Aemilius Macer libro secundo ad legem uicesimam hereditatium. Compu- 68.pr.1
tationi in alimentis faciendae hanc formam esse Ulpianus scribit, ut a prima aetate usque
ad annum uicesimum quantitas alimentorum triginta annorum computetur eiusque quanti-
tatis Falcidia praestetur, ab annis uero uiginti usque ad annum uicesimum quintum an-
norum uiginti octo, ab annis uiginti quinque usque ad annos triginta annorum uiginti 5
quinque, ab annis triginta usque ad annos triginta quinque annorum uiginti duo, ab annis
triginta quinque usque ad annos quadraginta annorum uiginti. ab annis quadraginta usque
ad annos quinquaginta tot annorum computatio fit, quot aetati eius ad annum sexagesimum
deerit remisso uno anno: ab anno uero quinquagesimo usque ad annum quinquagesimum
quintum annorum nouem, ab annis quinquaginta quinque usque ad annum sexagesimum 10
annorum septem, ab annis sexaginta, cuiuscumque aetatis sit, annorum quinque. eoque
nos iure uti Ulpianus ait et circa computationem usus fructus faciendam. solitum est
tamen a prima aetate usque ad annum trigesimum computationem annorum triginta fieri,
ab annis uero triginta tot annorum computationem inire, quot ad annum sexagesimum
deesse uidentur. numquam ergo amplius quam triginta annorum computatio initur. sic 15
denique et si rei publicae usus fructus legetur, siue simpliciter siue ad ludos, triginta
annorum computatio fit. Si quis ex heredibus rem propriam esse contendat, deinde 1.1
hereditariam esse conuincatur, quidam putant eius quoque Falcidiam non posse reti-
neri, quia nihil intersit, subtraxerit an hereditariam esse negauerit: quod Ulpianus recte
improbat.
  Pomponius libro quinto ad Sabinum. Usu fructu bonorum legato aes alie- 69.pr.1
num ex omnibus rebus deducendum est, quoniam post senatus consultum nulla res est,
quae non cadit in usus fructus legatum.
  Ulpianus libro sexto decimo ad Sabinum. Falcidiae stipulatio statim com- 70.pr.1
mittitur, ubi condicio legati uel debiti exstitit.
  Paulus libro trigesimo secundo ad edictum. Potest heres in uendenda he- 71.pr.1
reditate cauere, ut et lege Falcidia interueniente solida legata praestentur, quia ea lex
heredis causa lata est nec fraus ei fit, si ius suum deminuat heres.
  Gaius libro tertio de legatis ad edictum praetoris. Quantitas patrimonii de- 72.pr.1
ducto etiam eo, quidquid explicandarum uenditionum causa impenditur, aestimatur.
  Idem libro octauo decimo ad edictum prouinciale. In quantitate 73.pr.1
patrimonii exquirenda uisum est mortis tempus spectari. qua de causa si quis centum in
bonis habuerit et tota ea legauerit, nihil legatariis prodest, si ante aditam hereditatem per
seruos hereditarios aut ex partu ancillarum hereditariarum aut ex fetu pecorum tantum
accesserit hereditati, ut centum legatorum nomine erogatis habiturus sit heres quartam 5
partem, sed necesse est, ut nihilo minus quarta pars legatis detrahatur. et ex diuerso, si
ex centum septuaginta quinque legauerit et ante aditam hereditatem in tantum decreuerint
bona, incendiis forte aut naufragiis aut morte seruorum, ut non plus quam septuaginta
quinque uel etiam minus relinquatur, solida legata debentur. nec ea res damnosa est he-
redi, cui liberum est non adire hereditatem: quae res efficit, ut necesse sit legatariis, ne 10
destituto testamento nihil consequantur, cum herede in portionem legatorum pacisci.
Magna dubitatio fuit de his, quorum condicio mortis tempore pendet, id est an quod sub 1.1
condicione debetur in stipulatoris bonis adnumeretur et promissoris bonis detrahatur. sed
hoc iure utimur, ut, quanti ea spes obligationis uenire possit, tantum stipulatoris quidem
bonis accedere uideatur, promissoris uero decedere. aut cautionibus res explicari potest,
ut duorum alterum fiat, aut ita ratio habeatur, tamquam pure debeatur, aut ita, tamquam 5
nihil debeatur, deinde heredes et legatarii inter se caueant, ut exsistente condicione aut
heres reddat, quanto minus soluerit, aut legatarii restituant, quanto plus consecuti sint.
Sed et si legata quaedam pure, quaedam sub condicione relicta efficiant, ut exsistente con- 2.1
dicione lex Falcidia locum habeat, pure legata cum cautione redduntur. quo casu magis
in usu est solui quidem pure legata perinde ac si nulla alia sub condicione legata fuissent,
cauere autem legatarios debere ex euentu condicionis quod amplius accepissent redditu
iri. Cuius generis cautio necessaria uidetur et si quibusdam seruis eodem testamento sub 3.1
condicione libertas data sit, quorum pretia condicione exsistente bonis detrahuntur. In 4.1
diem relicta legata alterius esse iuris palam est, cum ea omnimodo tam ipsi legatario quam
heredibus eius deberi certum est: sed tanto minus erogari ex bonis intellegendum est, quan-
tum interea, donec dies optingit, heres lucraturus est ex fructibus uel usuris. Ergo opti- 5.1
mum quidem est statim ab initio ita testatorem distribuere legata, ne ultra dodrantem re-
linquantur. quod si excesserit quis dodrantem, pro rata portione per legem
ipso iure minuuntur: uerbi gratia si is, qui quadringenta in bonis habuit, tota ea quandrin-
genta erogauerit, quarta pars legatariis detrahitur: si trecenta quinquaginta legauerit, octaua. 5
quod si quingenta legauerit habens quadri<n>genta, initio quinta, deinde quarta pars detrahi
debet: ante enim detrahendum est, quod extra bonorum quantitatem est, deinde quod ex
bonis apud heredem remanere oportet.
  Idem libro tertio de legatis ad edictum praetoris. Quod autem dicitur, si 74.pr.1
ex iudicio defuncti quartam habeat heres, solida praestanda esse legata, ita accipere de-
bemus, si hereditario iure habeat: itaque quod quis legatorum nomine a coherede accepit,
in quadrantem ei non imputatur.
  Ex libro quadragesimo digestorum Iuliani. Marcellus. Sed si ideo legatum 75.pr.1
ei datum est, ut integra legata uel fideicommissa praestet, deneganda erit actio legati, si
lege Falcidia uti mallet.
  Gaius libro tertio de legatis ad edictum praetoris. Id autem, quod condi- 76.pr.1
cionis implendae causa uel a coherede uel a legatario uel a statulibero datur, in Falcidia
non imputatur, quia mortis causa capitur. sane si a statulibero peculiares nummos accipiat,
pro sua parte quadranti eos imputar<e> debet, quia pro ea parte non mortis causa capere,
sed hereditario iure eos habere intellegitur. Qua ratione placuit legata, quae legatarii non 1.1
capiunt, cum apud heredes subsederint, hereditario iure apud eos remanere intellegi et
ideo quadranti imputanda, nec quicquam interesse, utrum statim ab initio legatum non sit
an quod legatum est remanserit.
  Idem libro octauo decimo ad edictum prouinciale. In singulis 77.pr.1
heredibus rationem legis Falcidiae componendam esse non dubitatur. et ideo si Titio et
Seio heredibus institutis semis hereditatis Titii exhaustus est, Seio autem quadrans toto-
rum bonorum relictus sit, competit Titio beneficium legis Falcidiae.
  Idem libro tertio de legatis ad edictum praetoris urbani. Quod si alterutro 78.pr.1
eorum deficiente alter heres solus exstiterit, utrum perinde ratio legis Falcidiae habenda
sit, ac si statim ab initio is solus heres institutus esset, an singularum portionum separatim
causae spectandae sunt? et placet, si eius pars legatis exhausta sit, qui heres exstiterit,
adiuuari legatarios per deficientem partem, quia ea non est legatis onerata, quia et legata 5
quae apud heredem remanent efficiunt, ut ceteris legatariis aut nihil aut minus detrahatur:
si uero defecta pars fuerit exhausta, perinde in ea ponendam rationem legis Falcidiae, at-
que si ad eum ipsum pertineret, a quo defecta fieret.
  Idem libro octauo decimo ad edictum prouinciale. In duplicibus testamentis 79.pr.1
siue de patrimonio quaeramus, ea sola substantia spectatur, quam pater cum moreretur
habuerit, nec ad rem pertinet, si post mortem patris filius uel adquisierit aliquid uel de-
minuerit: siue de legatis quaeramus, tam ea quae in primis quam ea quae in secundis
tabulis relicta sunt in unum contribuuntur, tamquam si et ea, quae a filii herede reliquisset 5
testator, a suo herede sub alia condicione legasset.
  Idem libro tertio de legatis ad edictum praetoris. Si is, qui quadringenta 80.pr.1
in patrimonio habebit, filio impubere herede instituto ducenta legauerit eique Titium et
Seium heredes substituerit et a Titio centum legauerit, uideamus, quid iuris sit. si non-
dum solutis legatis pupillus decesserit et ob id ea legata utrique debent, solus heres Titius
utetur lege Falcidia: cum enim ducenta ex hereditate pupilli ad eum pertineant, ducenta 5
legatorum nomine debet, centum ex ducentis quae pupillus debebat, centum quae ipse dare
iussus est: itaque ex utraque quantitate quarta deducta habebit quinquaginta. in persona
uero Seii lex Falcidia non interuenit, cum ad eum ex hereditate pupilli ducenta pertineant
et debeat legatorum nomine centum ex ducentis, quae a pupillo relicta sunt. quod si pu-
pillus soluat legata, debent curare tutores pupilli, ut caueant legatarii. Quaedam legata 1.1
diuisionem non recipiunt, ut ecce legatum uiae itineris actusue: ad nullum enim ea res
pro parte potest pertinere. sed et si opus municipibus heres facere iussus est, indiuiduum
uidetur legatum: neque enim ullum balineum aut ullum theatrum aut stadium fecisse in-
tellegitur, qui ei propriam formam, quae ex consummatione contingit, non dederit: quo- 5
rum omnium legatorum nomine, etsi plures heredes sint, singuli in solidum tenentur. haec
itaque legata, quae diuiduitatem non recipiunt, tota ad legatarium pertinent. sed potest
heredi hoc remedio succurri, ut aestimatione facta legati denuntiet legatario, ut partem
aestimationis inferat, si non inferat, utatur aduersus eum exceptione doli mali.
  Idem libro octauo decimo ad edictum prouinciale. Sed usus fructus legatus 81.pr.1
uenit in computationem legis Falcidiae, nam diuisionem recipit adeo, ut, si duobus legatus
fuerit, ipso iure ad singulos partes pertineant. Dos relegata extra rationem legis Falcidiae 1.1
est, scilicet quia suam rem mulier recipere uidetur. Sed et de his quoque rebus, quae 2.1
mulieris causa emptae paratae essent, ut hae quoque extra modum legis essent, nominatim
ipsa Falcidia lege expressum est.
  Ulpianus libro octauo disputationum. Quaerebatur, cum is qui solum in 82.pr.1
nomine quadringenta in bonis habebat ipsi debitori liberationem, Seio autem quadringenta
legauerit, si debitor uel soluendo non sit uel centum facere possit, quantum quisque habeat
interuentu legis Falcidiae. dicebam legem Falcidiam ex eo quod refici ex hereditate potest
quartam heredi tribuere, residuum dodrantem inter legatarios distribuere. quare cum nomen 5
minus soluendo est in hereditate, eius quod exigi potest pro rata fit distributio, residui
uenditio facienda est, ut id demum in hereditate computetur, quanti nomen distrahi potest.
sed cum debitori liberatio relinquitur, ipse sibi soluendo uidetur et quod ad se attinet,
diues est: quippe si ei mortis causa accepto feratur id quod debet, quadringenta cepisse
uidebitur, licet nihil facere possit: sensisse enim liberationem plenam uidetur, quamuis nihil 10
facere possit. si soli ei liberatio relicta est, et ideo Falcidia interueniente trecenta accepto
illi ferri debent, residua centum durabunt, in obligationem et si quidem facere posse coe-
perit, exigentur ab eo dumtaxat usque ad centum. idemque erit dicendum, et si mortis
causa accepto ei quadringenta ferantur. unde eleganter dicitur acceptilationem in pendenti
fore, ut, si quidem mortis tempore quadringenta tota inueniantur, in trecenta ualeat ac- 15
ceptilatio: si uero praeterea aliquid inueniatur, quod quadrantem suppleat heredi, in qua-
dringenta acceptilatio proficiet. quod si debitor iste quadringentorum dumtaxat centum
facere potest, quia sibi soluendo est, necesse habebit centum refundere. cum igitur debitor
sibi soluendo sit, eueniet, ut, si herede aliquo instituto ipsi debitori liberatio et alii qua-
dringenta legata sint, si quidem soluendo sit debitor, centum quinquaginta ex trecentis 20
retineat, alia centum quinquaginta legatario praestentur, heres centum habeat: sin uero
centum tantum facere possit, heredi ex refecto quarta seruanda est: sic fiet, ut centum,
quae praestari possunt, in quattuor partes diuidantur, tres partes ferant legatarii, heres
uiginti quinque habeat, debitor, qui soluendo non est, secum centum quinquaginta com-
penset. de residuis centum quinquaginta, quae exigi non possunt, uenditio fiet nominis 25
idque, quasi solum in bonis fuerit, repraesentatur. quod si nihil facere debitor potest,
aeque in centum quinquaginta accepto liberandus est: de residuo uenditionem nominis
faciendam Neratius ait, quod et nos probamus.
  Iulianus libro duodecimo digestorum. Si creditor filii tui heredem te in- 83.pr.1
stituerit et legis Falcidiae rationem ponas, peculii quantitas, quod aditae hereditatis tem-
pore fuisset, in quadrantem tibi imputabitur.
  Idem libro tertio decimo digestorum. Repperitur casus, quo heres agere 84.pr.1
potest, quamuis testator agere non potuerit: ueluti si tutor, cum solueret legata, non inter-
posuerit stipulationem, quanto plus quam per legem Falcidiam capi licuerit solutum fuerit,
reddi: pupillus quidem eo nomine tutelae non agit, sed heredi eius hoc quoque nomine
tutor obligatus erit. 5
  Idem libro octauo decimo digestorum. Si dos socero data est et solus filius 85.pr.1
heres patri exstitisset, dotem confestim in computatione hereditatis et Falcidiae ration<e>
in aere alieno deducet: aliter enim uidebitur indotatam uxorem habere. quod si filius ex-
traneum coheredem habeat, ipse quidem semper pro qua parte patri heres erit dotem in
aere alieno deducet, et coheres eius, antequam dos a filio praecipiatur. 5
  Idem libro quadragesimo digestorum. Titia testamento suo Titium fratrem 86.pr.1
suum ex parte tertia heredem instituit fideique eius commisit, ut hereditatem retenta quarta
parte Secundae et Proculae restituat: eadem fratri quaedam praedia praelegauit: quaero,
an Titius ea quae praelegata sunt etiam pro ea parte hereditatis, quam rogatus est ut
<restitueret>, restituere an integra retinere debeat. respondi Titium legata integra retinere 5
debere, sed in partem quartam imputari oportere duodecimam partem praediorum. sed si
non esset adiectum, ut pars quarta deduceretur, totum trientem praediorum legi Falcidiae
imputari oportere, quoniam contra sententiam matris familiae lex Falcidia induceretur.
  Idem libro sexagesimo primo digestorum. Qui fundum solum in bonis cen- 87.pr.1
tum relinquebat, si heredem suum damnauerit, ut eum quinquaginta Titio uenderet, non
est existimandus amplius quam quinquaginta legasse, ideoque lex Falcidia locum non habet.
Item <is>, qui duos fundos in bonis centum haberet, si me et Titium heredes instituisset 1.1
et damnasset me, ut Titio fundum Cornelianum quinquaginta uenderem et contra Titium
damnasset, ut mihi fundum Seianum quinquaginta uenderet: non animaduerto, quemad-
modum lex Falcidia locum habere possit, cum uterque heredum unius fundi partem dimi-
diam hereditario iure habiturus sit, in qua pars dimidia hereditatis est: nam certe qui 5
damnatus est fundum Cornelianum uendere, Seiani fundi partem hereditario iure habet,
item qui damnatus est Seianum fundum uendere, partem Corneliani fundi hereditario iure
retinet. Si quis heredem instituerit eum, cui rogatus fuerat post mortem suam centum 2.1
restituere, in ratione legis Falcidiae centum deducere debet, quia, si alius quilibet heres
exstitisset, haec centum in aere alieno ponerentur. Si tu ex parte quarta, Titius ex parte 3.1
quarta heredes scripti fueritis, deinde tu ex parte dimidia heres institutus fueris sub con-
dicione, et legata, item libertates datae fuerint: pendente condicione libertates competent,
legata tota praestabuntur, quia siue condicio exstiterit, te herede exsistente utraque ualent,
siue condicio defecerit, tu et Titius heredes eritis. de lege Falcidia, si hoc quaeris, an 5
exsistente condicione miscetur quadrans tuus et semis atque ita pro dodrante ratio po-
nenda est cum his, quibus a te pure herede legatum est, respondebimus misceri duas
partes. Qui filium suum impuberem et Titium aequis partibus heredes instituerat, a filio 4.1
totum semissem legauerat, a Titio nihil et Titium filio substituerat. quaesitum est, cum
Titius ex institutione adisset et impubere filio mortuo ex substitutione heres exstitisset,
quantum legatorum nomine praestare deberet. et placuit solida legata eum praestare de-
bere: nam confusi duo semisses efficerent, ut circa legem Falcidiam totius assis ratio habe- 5
retur et solida legata praestarentur. sed hoc ita uerum est, si filius antequam patri heres
exsisteret decessisset. si uero patri heres fuit, non ampliora legata debet substitutus, quam
quibus pupillus obligatus fuerat, quia non suo nomine obligatur, sed defuncti pupilli, qui
nihil amplius quam semissis dodrantem praestare necesse habuit. Quod si extranei heredis 5.1
semis totus legatus fuerit isque pupillo, a quo nihil legatum erat, ex substitutione heres
exstiterit, poterit dici augeri legata et perinde agendum, ac si cuilibet coheredi substitutus
fuisset eoque omittente hereditatem ex asse heres exstitisset, quia semper substitutus ra-
tionem legis Falcidiae ex quantitate bonorum, quae pater reliquerit, ponet. Eadem dicenda 6.1
sunt et si pater duos impuberes heredes instituerit et eosdem inuicem substituerit, deinde
iure substitutionis ad alterum hereditas recciderit et legis Falcidiae ratio habenda sit. Qui 7.1
filios impuberes duos habebat, alterum heredem instituit, alterum exheredauit, deinde ex-
heredatum instituto substituit ac postea exheredato Maeuium et ab eo legauit: et exhere-
datus fratri impuberi exstitit heres, deinde impubes decessit. cum iudicio patris facultates
paternae per causam hereditariam ex substitutione ad eum perueniant, potest dici legata 5
ab eo relicta praestanda esse habita ratione legis Falcidiae in his bonis, quae pater mortis
tempore reliquerit. nec huic contrarium est, quod, cum exheredato pater legatum dederit,
nihilo magis substitutus legatis obligabitur, quia eo casu non hereditatis paternae portio,
sed legatum ad eum peruenit. dicet aliquis: quid ergo, si exheredatus filius non <ex> sub-
stitutione fratri suo heres exstiterit, sed aut lege aut per interpositam personam atque 10
ita impubes decesserit? sic quoque existimandus erit substitutus legata debere? minime:
nam quantum intersit, exheredatus filius ex substitutione fratri suo heres
exsistat an alio modo, uel ex eo apparet, quod alias ab eo legare pater potuit, alias non
potuit. est igitur rationi congruens, ne plus iuris circa personam substituti testator habeat,
quam habuerat in eo, cui eum substituebat. Coheres pupillo datus si pro parte sua legata, 8.1
habita legis Falcidiae ratione, praestiterit, deinde impubere mortuo ex substitutione heres
exstiterit et semis pupilli legatis exhaustus esset, ex integro legis Falcidiae ratio ponenda
erit, ut contributis legatis, quae ab ipso et quae a pupillo data fuerant, pars quarta bo-
norum apud eum remaneat. licet enim pupillo heres exsistat, tamen circa legem Falcidiam 5
perinde ratio habetur ac si patri heres exstitisset. nec aliter augebuntur legata, quae ab
ipso ultra dodrantem data fuerant, quam augentur, cum ex parte heres institutus et co-
heredi suo substitutus deliberante coherede legata, habita ratione legis Falcidiae, soluit,
deinde ex substitutione alteram quoque partem hereditatis adquirat.
  Africanus libro quinto quaestionum. Qui quadringenta habebat, trecenta 88.pr.1
legauit: deinde fundum tibi dignum centum aureis sub hac condicione legauit, si legi Fal-
cidiae in testamento suo locus non esset: quaeritur, quid iuris est. dixi τῶν ἀπόρων hanc
quaestionem esse, qui tractatus apud dialecticos τοῦ ψευδομένου dicitur. etenim quidquid
constituerimus uerum esse, falsum repperietur. namque si legatum tibi datum ualere 5
dicamus, legi Falcidiae locus erit ideoque deficiente condicione non debebitur. rursus si,
quia condicio deficiat, legatum ualiturum non sit, legi Falcidiae locus non erit: porro si
legi locus non sit, exsistente condicione legatum tibi debebitur. cum autem uoluntatem
testatoris eam fuisse appareat, ut propter tuum legatum ceterorum legata minui nollet,
magis est, ut statuere debeamus tui legati condicionem defecisse. Quid ergo dicemus, si 1.1
ducenta legauit et tibi similiter sub eadem condicione ducenta legata esse proponantur?
nam aut exstitisse aut defecisse legati tui condicionem, ut aut totum aut nihil tibi debeatur,
et iniquum et contra uoluntatem testatoris existimabitur: ru<r>sus partem deberi rationi non
congruit, quando necesse est totius legati condicionem uel exstitisse uel defecisse. ergo 5
per exceptionem doli mali tota ea res temperanda erit. Quare cum quis tale quid con- 2.1
sequi uelit, si<c> consequetur: 'si quo amplius legaui uel legauero, quam per legem Falci-
diam licebit, tum quantum ad supplendum quadrantem deduci oportet, ex eo legato quod
Titio dedi heres meus damnas esto dare'. Qui ducenta in bonis relinquebat, legauit mihi 3.1
centum praesenti die, tibi aeque centum sub condicione: post aliquantum temporis exstitit
condicio, ita tamen, ut ex reditu eius summae, quae tibi relicta est, non amplius quam
uiginti quinque reciperet. legis Falcidiae ratio ita habenda erit heredi, ut uiginti quinque
conferre ei debeamus et amplius fructus quinquaginta medii temporis, qui uerbi gratia 5
efficient quinque. cum igitur triginta sint conferenda, quidam putant quina dena ab
utroque nostrum conferenda esse, quod minime uerum est: licet enim eandem quanti-
tatem acceperimus, manifestum tamen est aliquanto uberius esse meum legatum. quare
statuendum erit tanto minus in tuo legato esse, quantum ex fructibus eius heres perceperit.
secundum quod in proposita specie computationem ita iniri oportet, ut ex septem partibus 10
ego quattuor, tu tres conferamus, quoniam quidem quarta pars amplius in meo, quam in
tuo legato est.
  Marcianus libro septimo institutionum. Diui Seuerus et Antoninus rescribse- 89.pr.1
runt pecuniam relictam ad alimenta puerorum Falcidiae subiectam esse et ut idoneis no-
minibus collocetur pecunia, ad curam suam reuocaturum praesidem prouinciae. Diui Se- 1.1
uerus et Antoninus generaliter rescribserunt Bononio Maximo usuras praestaturum eum,
qui frustrationis causa beneficium legis Falcidiae implorauit.
  Florentinus libro undecimo institutionum. Si heres, cuius fidei commissum 90.pr.1
est, ut accepta certa pecunia hereditatem restituat, a uoluntate eius qui testamentum fecit
discedat et postea legis Falcidiae beneficio uti uolet: etsi non detur ei, quo accepto here-
ditatem restituere rogatus est, tamen fideicommissum restituere cogi debet, quoniam quod
ei pater familiae dari uoluit legis Falcidiae commodum praestat. 5
  Marcianus libro tertio decimo institutionum. In quartam hereditatis, quam 91.pr.1
per legem Falcidiam heres habere debet, imputantur res, quas iure hereditario capit, non
quas iure legati uel fideicommissi uel inplendae condicionis causa accipit: nam haec in
quartam non imputantur. sed in fideicommissaria hereditate restituenda siue legatum uel
fideicommissum datum sit heredi siue praecipere uel deducere uel retinere iussus est, in 5
quartam id ei imputatur: pro ea uero parte, quam accepit a coherede extra quartam id
est, quod a coherede accipitur. sed et si accepta pecunia hereditatem restituere rogatus
sit, id quod accipit in quartam ei imputatur, ut diuus Pius constituit. si quid uero im-
plendae condicionis causa heres accipiat a legatariis, in Falcidiae computationem non
prodesse: et ideo si centum praedium legauerit defunctus, si quinquaginta heredi legatarius 10
dederit, centum legatis computationem fieri et quinquaginta extra hereditatem haberi, ne
in quartam ei imputentur.
  Macer libro secundo de re militari. Si miles testamento facto partem dimi- 92.pr.1
diam hereditatis suae tibi restitui iusserit, deinde post missionem factis codicillis alteram
partem Titio restitui rogauerit: si quidem post annum missionis suae decesserit, et tibi et
Titio heres partem quartam retinebit, quia eo tempore testator decessit, quo testamentum
eius ad beneficium principale pertinere desierat: si uero intra annum missionis decesserit, 5
solus Titius deductionem partis quartae patietur, quia eo tempore fideicommissum ei re-
lictum est, quo testator iure militari testari non potuit.
  Papinianus libro uicesimo quaestionum. Acceptis a Maeuio centum heredi- 93.pr.1
tatem Maeuio restituere pecuniamque post mortem suam Titio dare rogatus est. quam-
quam haec centum quartam bonorum efficiant, tamen propter fideicommissum sequens
quartae retentioni locus erit: tunc enim ex constitutione diui Hadriani Falcidiae satisfacit
ea quantitas, cum apud heredem remanet. sed Falcidiam patietur solus cui hereditas re- 5
licta est: nam in centum, quae mortis causa capiuntur, admitti Falcidia non potest. plane
si quis ita scribsit: 'acceptis centum peto restituas hereditatem' neque personam dantis
demonstrauerit, quasi retentam et praeceptam pecuniam, si quartae sufficiat, inducere Tre-
bellianum.
  Scaeuola libro uicesimo primo digestorum. Filio et filia scriptis heredibus 94.pr.1
singulis certa praelegauit, sed longe minus filiae, cui etiam domum obligatam praelegauit
cum instrumentis et quicquid ibi fuerit et adiecit haec uerba: 'sed ea condicione lego, ut
quidquid aeris alieni in ea domo erit, Titius libertus filii mei exsoluat et sit eis utrisque
domus communis'. quaesitum est, si filia legis Falcidiae beneficio uti uolet ad quartam 5
retinendam, an ex hereditate, quae ei relicta est, deducto aere alieno eius quod superfuerit
quartam consequi debeat. respondit iure quidem id postulaturam, uerum non alias ea, quae
ei data sunt, accepturam, si modo ea quartam suppleant, quam uoluntati defuncti soluen-
dum praestando pareret.
  Idem libro uicesimo primo digestorum. Maritus uxoris res extra dotem con- 95.pr.1
stitutas administrauit eaque decedens ante rationem sibi redditam administrationis ex asse
eundem maritum heredem reliquit eiusque fidei commisit, ut decem uncias filio communi
cum moreretur restitueret, duas autem uncias nepoti. quaesitum est, an id quoque, quod
ex administratione rerum apud maritum resedisse constiterit, cum ceteris bonis pro rata 5
decem unciarum filio restitui debeat. respondit id, quod debuisset hereditati, in rationem
uenire debere. Filiae, quam mater rogauerat, si impubes decessisset, restituere heredi- 1.1
tatem Titio, patruus legitimus heres exstitit: in ratione legis Falcidiae ponenda desiderat
deduci sortes, ex qu<a>rum usuris alimenta impubes defuncta ex persona testatricis suae
pluribus debita praestitit: quaesitum est, an, si eas deduxerit, cauere debeat defunctorum
alimentariorum portiones pro modo sortium se restituturum. respondit debere cauere. Post 2.1
aditam hereditatem triennio exacto legatariis heres legem Falcidiam opponit idcirco, quod
administrauit tutelas testator, quarum ratio nondum reddita sit et quod neget tantum redigi
ex nominibus posse, quantum in cautione deductum est. quaesitum est, an rationes de-
functi et omnium instrumentorum hereditariorum et pupillarium rationum legatariis deside- 5
rantibus heres describendi potestatem facere debeat, ne in potestate eius sit proferre quod
uelit et per hoc in fraudem legatarii inducantur. respondit ad iudicis officium pertinere
explorare ea, per quae probetur, quanti sit in bonis.
  Scaeuola libro singulari quaestionum publice tractatarum. Miles si, dum paganus erat, 96.pr.1
fecerit testamentum, militiae tempore codicillos, lex Falcidia in codicillis locum non habet,
in testamento locum habebit.