IN M. ANTONIVM
ORATIO PHILIPPICA TERTIA
DECIMA
  A principio huius belli, patres conscripti, quod cum 13.1.1
impiis civibus consceleratisque suscepimus, timui ne con-
dicio insidiosa pacis libertatis recuperandae studia restin-
gueret. Dulce enim etiam nomen est pacis, res vero ipsa
cum iucunda tum salutaris. Nam nec privatos focos nec 5
publicas leges videtur nec libertatis iura cara habere quem
discordiae, quem caedes civium, quem bellum civile de-
lectat, eumque ex numero hominum eiciendum, ex finibus
humanae naturae exterminandum puto. Itaque sive Sulla
sive Marius sive uterque sive Octavius sive Cinna sive 10
iterum Sulla sive alter Marius et Carbo sive qui alius civile
bellum optavit, eum detestabilem civem rei publicae natum
iudico. Nam quid ego de proximo dicam cuius acta defen- 2.1
dimus, auctorem ipsum iure caesum fatemur? Nihil igitur
hoc cive, nihil hoc homine taetrius, si aut civis aut homo
habendus est, qui civile bellum concupiscit. Sed hoc pri-
mum videndum est, patres conscripti, cum omnibusne pax 5
esse possit an sit aliquod bellum inexpiabile, in quo pactio
pacis lex sit servitutis. Pacem cum Scipione Sulla sive
faciebat sive simulabat, non erat desperandum, si conve-
nisset, fore aliquem tolerabilem statum civitatis. Cinna si
concordiam cum Octavio confirmare voluisset, hominum in 10
re publica sanitas remanere potuisset. Proximo bello si
aliquid de summa gravitate Pompeius, multum de cupidi-
tate Caesar remisisset, et pacem stabilem et aliquam rem
publicam nobis habere licuisset. Hoc vero quid est? cum
Antoniis pax potest esse? cum Censorino, Ventidio, Tre- 15
bellio, Bestia, Nucula, Munatio, Lentone, Saxa? Exempli
causa paucos nominavi: genus infinitum immanitatemque
ipsi cernitis reliquorum. Addite illa naufragia Caesaris 3.1
amicorum, Barbas Cassios, Barbatios, Polliones; addite
Antoni conlusores et sodalis, Eutrapelum, Melam, Pontium,
Caelium, Crassicium, Tironem, Mustelam, Petusium: comi-
tatum relinquo, duces nomino. Huc accedunt Alaudae 5
ceterique veterani, seminarium iudicum decuriae tertiae, qui
suis rebus exhaustis, beneficiis Caesaris devoratis, fortunas
nostras concupiverunt. O fidam dexteram Antoni qua 4.1
ille plurimos civis trucidavit, o ratum religiosumque foedus
quod cum Antoniis fecerimus! Hoc si Marcus violare
conabitur, Luci eum sanctitas a scelere revocabit. Illis
locus si in hac urbe fuerit, ipsi urbi locus non erit. Ora 5
vobis eorum ponite ante oculos et maxime Antoniorum;
incessum, aspectum, voltum, spiritum, latera tegentis alios,
alios praegredientis amicos. Quem vini anhelitum, quas
contumelias fore censetis minasque verborum! Nisi forte
eos pax ipsa leniet maximeque, cum in hunc ordinem vene- 10
rint, salutabunt benigne, comiter appellabunt unum quem-
que nostrum. Non recordamini, per deos immortalis! quas 5.1
in eos sententias dixeritis? Acta M. Antoni rescidistis;
leges refixistis; per vim et contra auspicia latas decrevistis;
totius Italiae dilectus excitavistis; conlegam et scelerum
socium omnium hostem iudicavistis. Cum hoc quae pax 5
potest esse? Hostis si esset externus, id ipsum vix talibus
factis, sed posset aliquo modo. Maria, montes, regionum
magnitudines interessent; odisses eum quem non videres.
Hi in oculis haerebunt et, cum licebit, in faucibus; quibus
enim saeptis tam immanis beluas continebimus? At incer- 10
tus exitus belli. Est omnino fortium virorum, quales vos
esse debetis, virtutem praestare—tantum enim possunt—
fortunae culpam non extimescere. Sed quoniam ab hoc 6.1
ordine non fortitudo solum verum etiam sapientia postu-
latur—quamquam vix videntur haec posse seiungi, seiun-
gamus tamen—fortitudo dimicare iubet, iustum odium
incendit, ad confligendum impellit, vocat ad periculum: 5
quid sapientia? Cautioribus utitur consiliis, in posterum
providet, est omni ratione tectior. Quid igitur censet?
parendum est enim atque id optimum iudicandum quod
sit sapientissime constitutum. Si hoc praecipit ne quid
vita existimem antiquius, ne decernam capitis periculo, 10
fugiam omne discrimen, quaeram ex ea: 'Etiamne, si erit,
cum id fecero, serviendum?' Si adnuerit, ne ego sapien-
tiam istam, quamvis sit erudita, non audiam. Sin respond-
erit: 'Tu vero ita vitam corpusque servato, ita fortunas, ita
rem familiarem, ut haec libertate posteriora ducas itaque 15
his uti velis, si libera re publica possis, nec pro his liber-
tatem, sed pro libertate haec proicias tamquam pignora
iniuriae,' tum sapientiae vocem audire videar eique uti
deo paream. Itaque si receptis illis esse possumus liberi, 7.1
vincamus odium pacemque patiamur; sin otium incolumibus
eis esse nullum potest, laetemur decertandi oblatam esse
fortunam. Aut enim interfectis illis fruemur victrice re
publica aut oppressi—quod omen avertat Iuppiter!—si non 5
spiritu, at virtutis laude vivemus.
  At enim nos M. Lepidus, imperator iterum, pontifex
maximus, optime proximo civili bello de re publica meritus,
ad pacem adhortatur. Nullius apud me, patres conscripti,
auctoritas maior est quam M. Lepidi vel propter ipsius vir- 10
tutem vel propter familiae dignitatem. Accedunt eodem
multa privata magna eius in me merita, mea quaedam officia
in illum. Maximum vero eius beneficium numero quod
hoc animo in rem publicam est, quae mihi vita mea semper
fuit carior. Nam cum Magnum Pompeium, clarissimum 8.1
adulescentem, praestantissimi viri filium, auctoritate adduxit
ad pacem remque publicam sine armis maximo civilis belli
periculo liberavit, tum me eius beneficio plus quam pro virili
parte obligatum puto. Itaque et honores ei decrevi quos 5
potui amplissimos, in quibus mihi vos estis adsensi, nec
umquam de illo et sperare optime et loqui destiti. Magnis
et multis pignoribus M. Lepidum res publica inligatum
tenet. Summa nobilitas est, omnes honores, amplissimum
sacerdotium, plurima urbis ornamenta, ipsius, fratris maior- 10
umque monumenta; probatissima uxor, optatissimi liberi,
res familiaris cum ampla tum casta a cruore civili. Nemo
ab eo civis violatus, multi eius beneficio et misericordia
liberati. Talis igitur vir et civis opinione labi potest, volun-
tate a re publica dissidere nullo pacto potest. Pacem volt 15
M. Lepidus. Praeclare, si talem potest efficere qualem 9.1
nuper effecit, qua pace Cn. Pompei filium res publica
aspiciet suoque sinu complexuque recipiet, neque solum
illum, sed cum illo se ipsam sibi restitutam putabit. Haec
causa fuit cur decerneretis statuam in rostris cum inscri- 5
ptione praeclara, cur absenti triumphum. Quamquam enim
magnas res bellicas gesserat et triumpho dignas, non erat
tamen ei tribuendum quod nec L. Aemilio nec Aemiliano
Scipioni nec superiori Africano nec Mario nec Pompeio,
qui maiora bella gesserunt, sed quod silentio bellum civile 10
confecerat, cum primum licuit, honores in eum maximos
contulistis. Existimasne igitur, M. Lepide, qualem Pom- 10.1
peium res publica habitura sit civem, talis futuros in re
publica Antonios? In altero pudor, gravitas, moderatio,
integritas; in illis—et cum hos compello, praetereo animo
ex grege latrocini neminem—libidines, scelera, ad omne 5
facinus immanis audacia. Deinde vos obsecro, patres con-
scripti, quis hoc vestrum non videt quod Fortuna ipsa
quae dicitur caeca vidit? Salvis enim actis Caesaris quae
concordiae causa defendimus Pompeio sua domus patebit,
eamque non minoris quam emit Antonius redimet; redi- 10
met, inquam, Cn. Pompei domum filius. O rem acerbam!
Sed haec satis diu multumque defleta sunt. Decrevistis
tantam pecuniam Pompeio quantam ex bonis patriis in
praedae dissipatione inimicus victor redegisset. Sed hanc 11.1
mihi dispensationem pro paterna necessitudine et coniunc-
tione deposco: redimet hortos, aedis, urbana quaedam
quae possidet Antonius. Nam argentum, vestem, supel-
lectilem, vinum amittet aequo animo, quae ille helluo dissi- 5
pavit. Albanum, Formianum a Dolabella recuperabit;
etiam ab Antonio Tusculanum; eique qui nunc Mutinam
oppugnant, D. Brutum obsident, de Falerno Anseres depel-
lantur. Sunt alii plures fortasse, sed mea memoria dila-
buntur. Ego etiam eos dico qui hostium numero non sunt 10
Pompeianas possessiones quanti emerint filio reddituros.
Satis inconsiderati fuit, ne dicam audacis, rem ullam ex 12.1
illis attingere; retinere vero quis poterit clarissimo domino
restituto? An is non reddet qui domini patrimonium cir-
cumplexus quasi thesaurum draco, Pompei servus, libertus
Caesaris, agri Lucani possessiones occupavit? Atque illud 5
septiens miliens quod adulescenti, patres conscripti, spo-
pondistis, ita discribetur ut videatur a vobis Cn. Pompei
filius in patrimonio suo conlocatus. Haec senatus: reliqua
populus Romanus in ea familia quam vidit amplissimam
persequetur, in primis paternum auguratus locum, in quem 10
ego eum, ut quod a patre accepi filio reddam, mea nomi-
natione cooptabo. Vtrum igitur augurem Iuppiter Optimus
Maximus cuius interpretes internuntiique constituti sumus,
utrum populus Romanus libentius sanciet, Pompeiumne
an Antonium? Mihi quidem numine deorum immortalium 15
videtur hoc fortuna voluisse ut actis Caesaris firmis ac ratis
Cn. Pompei filius posset et dignitatem et fortunas patrias
recuperare.
  Ac ne illud quidem silentio, patres conscripti, praetereun- 13.1
dum puto quod clarissimi viri legati, L. Paulus, Q. Thermus,
C. Fannius, quorum habetis cognitam voluntatem in rem
publicam eamque perpetuam atque constantem, nuntiant se
Pompei conveniendi causa divertisse Massiliam eumque 5
cognovisse paratissimo animo ut cum suis copiis iret ad
Mutinam, ni vereretur ne veteranorum animos offenderet.
Est vero eius patris filius qui sapienter faciebat non minus
multa quam fortiter. Itaque intellegitis et animum ei
praesto fuisse nec consilium defuisse. Atque etiam hoc 10
M. Lepido providendum est ne quid adrogantius quam
eius mores ferunt facere videatur. Si enim nos exercitu 14.1
terret, non meminit illum exercitum senatus populique Ro-
mani atque universae rei publicae esse, non suum. At uti
potest pro suo. Quid tum? omniane bonis viris quae facere
possunt facienda sunt, etiamne si turpia, si perniciosa 5
erunt, si facere omnino non licebit? Quid autem turpius
aut foedius aut quod minus deceat quam contra senatum,
contra civis, contra patriam exercitum ducere? quid vero
magis vituperandum quam id facere quod non liceat?
Licet autem nemini contra patriam ducere exercitum; si 10
quidem licere id dicimus quod legibus, quod more maiorum
institutisque conceditur. Neque enim, quod quisque potest,
id ei licet, nec, si non obstatur, propterea etiam permittitur.
Tibi enim exercitum, Lepide, tam quam maioribus tuis
patria pro se dedit. Hoc tu arcebis hostem, finis imperi 15
propagabis: senatui populoque Romano parebis, si quam ad
aliam rem te forte traduxerit. Haec si cogitas, es M. Lepidus, 15.1
pontifex maximus, M. Lepidi, pontificis maximi, pronepos;
sin hominibus tantum licere iudicas quantum possunt, vide
ne alienis exemplis eisque recentibus uti quam et antiquis
et domesticis malle videare. Quod si auctoritatem inter- 5
ponis sine armis, magis equidem laudo, sed vide ne hoc
ipsum non sit necesse. Quamquam enim est tanta in te
auctoritas quanta debet in homine nobilissimo, tamen sena-
tus se ipse non contemnit, nec vero fuit umquam gravior,
constantior, fortior. Incensi omnes rapimur ad libertatem 10
recuperandam; non potest ullius auctoritate tantus senatus
populique Romani ardor exstingui; odimus, irati pugnamus,
extorqueri manibus arma non possunt; receptui signum aut
revocationem a bello audire non possumus; speramus op-
tima, pati vel difficillima malumus quam servire. Caesar 16.1
confecit invictum exercitum; duo fortissimi consules adsunt
cum copiis; L. Planci, consulis designati, varia et magna
auxilia non desunt; in D. Bruti salute certatur; unus
furiosus gladiator cum taeterrimorum latronum manu contra 5
patriam, contra deos penatis, contra aras et focos, contra
quattuor consules gerit bellum. Huic cedamus, huius con-
diciones audiamus, cum hoc pacem fieri posse credamus?
  At periculum est ne opprimamur. Non metuo ne is qui
suis amplissimis fortunis nisi nobis salvis frui non potest 10
prodat salutem suam. Bonos civis primum natura efficit,
adiuvat deinde fortuna. Omnibus enim bonis expedit
salvam esse rem publicam. Sed in eis qui fortunati sunt
magis id apparet. Quis fortunatior Lepido, ut ante dixi, 17.1
quis eodem sanior? Vidit eius maestitiam atque lacrimas
populus Romanus Lupercalibus; vidit quam abiectus, quam
confectus esset, cum Caesari diadema imponens Antonius
servum se illius quam conlegam esse malebat. Qui si reli- 5
quis flagitiis et sceleribus abstinere potuisset, tamen unum
ob hoc factum dignum illum omni poena putarem. Nam
si ipse servire poterat, nobis dominum cur imponebat? et
si eius pueritia pertulerat libidines eorum qui erant in eum
tyranni, etiamne in nostros liberos dominum et tyrannum 10
comparabat? Itaque illo interfecto qualem in nos eum esse
voluit, talis ipse in ceteros exstitit. Qua enim <in> barbaria 18.1
quisquam tam taeter, tam crudelis tyrannus quam in hac
urbe armis barbarorum stipatus Antonius? Caesare domi-
nante veniebamus in senatum, si non libere, at tamen tuto.
Hoc archipirata—quid enim dicam tyranno?—haec subsellia 5
ab Ituraeis occupabantur. Prorupit subito Brundisium ut
inde agmine quadrato ad urbem accederet; lautissimum
oppidum nunc municipum honestissimorum, quondam colo-
norum, Suessam fortissimorum militum sanguine implevit;
Brundisi in sinu non modo avarissimae, sed etiam crude- 10
lissimae uxoris delectos Martiae legionis centuriones truci-
davit. Inde se quo furore, quo ardore ad urbem, id est ad
caedem optimi cuiusque rapiebat! Quo tempore di ipsi
immortales praesidium improvisum nec opinantibus nobis
obtulerunt. Caesaris enim incredibilis ac divina virtus 19.1
latronis impetus crudelis ac furibundos retardavit: quem
tamen ille demens laedere se putabat edictis, ignorans quae-
cumque falso diceret in sanctissimum adulescentem, ea vere
recidere in memoriam pueritiae suae. Ingressus urbem est 5
quo comitatu vel potius agmine, cum dextra sinistra, gemente
populo Romano, minaretur dominis, notaret domos, divi-
surum se urbem palam suis polliceretur. Eoque ipso die
innumerabilia senatus consulta fecit, quae quidem omnia citi-
us delata quam scripta sunt. Rediit ad milites; ibi pestifera 10
illa Tiburi contio. Inde ad urbem cursus; senatus in Capito-
lium; parata de circumscribendo adulescente sententia
consularis, cum repente—nam Martiam legionem Albae
consedisse sciebat—adfertur ei de quarta nuntius. Quo
perculsus abiecit consilium referendi ad senatum de Caesare: 15
egressus est non viis, sed tramitibus paludatus. Ex eo 20.1
non iter, sed cursus et fuga in Galliam. Caesarem
sequi arbitrabatur cum legione Martia, cum quarta, cum
veteranis, quorum ille nomen prae metu ferre non poterat,
eique in Galliam penetranti D. se Brutus obiecit, qui se 5
totius belli fluctibus circumiri quam illum aut regredi aut
progredi maluit, Mutinamque illi exsultanti tamquam frenos
furoris iniecit. Quam cum operibus munitionibusque sae-
psisset nec eum coloniae florentissimae dignitas neque con-
sulis designati maiestas a parricidio deterreret, tum me— 10
testor et vos et populum Romanum et omnis deos qui huic
urbi praesident—invito et repugnante legati missi tres con-
sulares ad latronum et gladiatorum ducem. Quis tam bar- 21.1
barus umquam, tam immanis, tam ferus? Non audivit, non
respondit; neque eos solum praesentis sed multo magis
nos a quibus illi erant missi sprevit et pro nihilo putavit.
Postea quod scelus, quod facinus parricida non edidit? 5
Circumsedet colonos nostros, exercitum populi Romani,
imperatorem, consulem designatum; agros divexat civium
optimorum; hostis taeterrimus omnibus bonis cruces ac
tormenta minitatur. Cum hoc, M. Lepide, pax esse quae
potest? cuius ne supplicio quidem ullo satiari videtur posse 10
res publica.
  Quod si quis adhuc dubitare potuit quin nulla societas 22.1
huic ordini populoque Romano cum illa importunissima
belua posset esse, desinet profecto dubitare his cognitis
litteris quas mihi missas ab Hirtio consule modo accepi.
Eas dum recito dumque de singulis sententiis breviter 5
disputo, velim, patres conscripti, ut adhuc fecistis, me
attente audiatis. 'Antonius Hirtio et Caesari.' Neque se
imperatorem neque Hirtium consulem nec pro praetore
Caesarem. Satis hoc quidem scite: deponere alienum
nomen ipse maluit quam illis suum reddere. 'Cognita 10
morte C. Treboni non plus gavisus sum quam dolui.'
Videte quid se gavisum, quid doluisse dicat: facilius de
pace deliberabitis. 'Dedisse poenas sceleratum cineri atque
ossibus clarissimi viri et apparuisse numen deorum intra
finem anni vertentis aut iam soluto supplicio parricidi aut 15
impendente laetandum est.' O Spartace! quem enim te
potius appellem, cuius propter nefanda scelera tolerabilis
videtur fuisse Catilina? laetandum esse ausus es scribere
Trebonium dedisse poenas? sceleratum Trebonium? quo
scelere, nisi quod te Idibus Martiis a debita tibi peste 20
seduxit? Age, hoc laetaris: videamus quid moleste feras. 23.1
'<A senatu> iudicatum hostem populi Romani Dolabellam eo
quod sicarium occiderit, et videri cariorem rei publicae
filium scurrae quam C. Caesarem, patriae parentem, ingemi-
scendum est.' Quid ingemiscis? Hostem Dolabellam? 5
quid? te non intellegis dilectu tota Italia habito, consulibus
missis, Caesare ornato, sagis denique sumptis hostem iudi-
catum? Quid est autem, scelerate, quod gemas hostem
Dolabellam iudicatum a senatu? Quem tu ordinem omnino
esse nullum putas, sed eam tibi causam belli gerendi pro- 10
ponis ut senatum funditus deleas, reliqui boni et locupletes
omnes summum ordinem subsequantur. At scurrae filium
appellat. Quasi vero ignotus nobis fuerit splendidus eques
Romanus, Treboni pater. Is autem humilitatem despicere
audet cuiusquam qui ex Fadia sustulerit liberos? 'Acerbis- 24.1
simum vero est te, A. Hirti, ornatum beneficiis Caesaris et
talem ab eo relictum qualem ipse miraris.' Equidem
negare non possum a Caesare Hirtium ornatum, sed illa
ornamenta in virtute et in industria posita lucent. Tu vero 5
qui te ab eodem Caesare ornatum negare non potes, quid
esses, si tibi ille non tam multa tribuisset? ecquo te tua
virtus provexisset, ecquo genus? In lustris, popinis, alea,
vino tempus aetatis omne consumpsisses, ut faciebas, cum
in gremiis mimarum mentum mentemque deponeres. 'Et 10
te, o puer.' Puerum appellat quem non modo virum sed
etiam fortissimum virum sensit et sentiet. Est istuc quidem
nomen aetatis, sed ab eo minime usurpandum qui suam
amentiam puero praebet ad gloriam. 'Qui omnia nomini
debes.' Debet vero solvitque praeclare. Si enim ille 25.1
patriae parens, ut tu appellas—ego quid sentiam videro—
cur non hic parens verior a quo certe vitam habemus e tuis
facinerosissimis manibus ereptam? 'id agere ut iure demi-
nutus sit Dolabella?' Turpem vero actionem, qua defenditur 5
amplissimi auctoritas ordinis contra crudelissimi gladiatoris
amentiam! 'et ut venefica haec liberetur obsidione?'
Veneficam audes appellare eum virum qui tuis veneficiis
remedia invenit? quem ita obsides, nove Hannibal aut si
quis acutior imperator fuit, ut te ipse obsideas neque te 10
istinc, si cupias, possis explicare. Recesseris: undique
omnes insequentur; manseris: haerebis. Nimirum recte
veneficam appellas a quo tibi praesentem pestem vides
comparatam. 'Vt quam potentissimus sit Cassius atque
Brutus!' Putes Censorinum dicere aut Ventidium aut 26.1
etiam ipsos Antonios. Cur autem nolint potentis esse non
modo optimos et nobilissimos viros sed secum etiam in rei
publicae defensione coniunctos? 'Nimirum eodem modo
haec aspicitis ut priora.' Quae tandem? 'Castra Pompei 5
senatum appellatis.' An vero tua castra potius senatum
appellaremus? in quibus tu es videlicet consularis cuius
totus consulatus est ex omni monumentorum memoria evol-
sus; duo praetores sine causa diffisi se aliquid habituros—
nos enim Caesaris beneficia defendimus—praetorii Phila- 10
delphus Annius et innocens Gallius; aedilicii, corycus
laterum et vocis meae Bestia, et fidei patronus, fraudator
creditorum Trebellius, et homo dirutus aere Q. Caelius,
columenque amicorum Antoni Cotyla Varius, quem An-
tonius deliciarum causa loris in convivio caedi iubebat a 15
servis publicis; vii virales Lento, Nucula; tum deliciae
atque amores populi Romani L. Antonius; tribuni primum
duo designati, Tullus Hostilius qui suo iure in porta nomen
inscripsit qua, cum prodere imperatorem suum non potuisset,
reliquit; alter est designatus Insteius nescio qui fortis, ut 20
aiunt, latro; quem tamen temperantem fuisse ferunt Pisauri
balneatorem. Sequuntur alii tribunicii, T. Plancus in 27.1
primis: qui si senatum dilexisset, numquam curiam incen-
disset. Quo scelere damnatus in eam urbem rediit armis,
unde excesserat legibus. Sed hoc ei commune cum pluribus
sui similibus. Illud tamen <non> verum in hoc Planco quod 5
proverbi loco dici solet, perire eum non posse, nisi ei crura
fracta essent. Fracta sunt et vivit. Hoc tamen, ut alia
multa, Aquilae referatur acceptum. Est etiam ibi Decius,
ab illis, ut opinor, Muribus Deciis; itaque Caesaris munera
arrosit: Deciorum quidem multo intervallo per hunc prae- 10
clarum virum memoria renovata est. Saxam vero Decidium
praeterire qui possum, hominem deductum ex ultimis
gentibus, ut eum tribunum plebis videremus quem civem
numquam videramus? Est quidem alter Saserna: sed 28.1
omnes tamen tantam habent similitudinem inter se ut in
eorum praenominibus errem. Nec vero Extitius, Philadelphi
frater, quaestor, praetermittendus est, ne, si de clarissimo
adulescente siluero, invidisse videar Antonio. Est etiam 5
Asinius quidam senator voluntarius, lectus ipse a se.
Apertam curiam vidit post Caesaris mortem: mutavit
calceos; pater conscriptus repente factus est. Non novi
Sex. Albesium, sed tamen neminem tam maledicum offendi
qui illum negaret dignum Antoni senatu. Arbitror me 10
aliquos praeterisse; de eis tamen qui occurrebant tacere
non potui. Hoc igitur fretus senatu Pompeianum senatum
despicit, in quo decem fuimus consulares: qui si omnes
viverent, bellum omnino hoc non fuisset; auctoritati cessisset
audacia. Sed quantum praesidi fuerit in ceteris, hinc intel- 29.1
legi potest quod ego unus relictus ex multis contudi et fregi
adiuvantibus vobis exsultantis praedonis audaciam. Quod
si non fortuna nobis modo eripuisset Ser. Sulpicium eius-
que conlegam ante, <M.> Marcellum—quos civis, quos 5
viros!—si duo consules, amicissimos patriae, simul ex Italia
eiectos, si L. Afranium, summum ducem, si P. Lentulum,
civem cum in ceteris rebus tum in salute mea singularem,
si <M.> Bibulum cuius est in rem publicam semper merito
laudata constantia, si L. Domitium, praestantissimum civem, 10
si Appium Claudium, pari nobilitate et voluntate praeditum,
si P. Scipionem, clarissimum virum maiorumque suorum
simillimum, res publica tenere potuisset, certe eis consula-
ribus non esset Pompeianus despiciendus senatus. Vtrum 30.1
igitur aequius, utrum melius rei publicae fuit Cn. Pompeium
an sectorem Cn. Pompei vivere Antonium? Qui vero
praetorii! quorum princeps M. Cato idemque omnium
gentium virtute princeps. Quid reliquos clarissimos viros 5
commemorem? Nostis omnis. Magis vereor ne longum
me in enumerando quam ne ingratum in praetereundo pu-
tetis. Qui aedilicii, qui tribunicii, qui quaestorii! Quid
multa? talis senatorum et dignitas et multitudo fuit ut
magna excusatione opus eis sit qui in illa castra non vene- 10
runt. Nunc reliqua attendite. 'Victum Ciceronem ducem
habuistis.' Eo libentius 'ducem' audio quod certe ille
dicit invitus; nam de victo nihil laboro. Fatum enim meum
est sine re publica nec vinci posse nec vincere. 'Mace-
doniam munitis exercitibus.' Et quidem fratri tuo qui 15
a vobis nihil degenerat extorsimus. 'Africam commisistis
Varo bis capto.' Hic cum Gaio fratre putat se litigare. 'In
Syriam Cassium misistis.' Non igitur sentis huic causae
orbem terrae patere, te extra munitiones tuas vestigium ubi
imprimas non habere? 'Cascam tribunatum gerere passi 20
estis.' Quid ergo? ut Marullum, ut Caesetium a re publica 31.1
removeremus eum per quem ut neque idem hoc posthac
neque multa eius modi accidere possent consecuti sumus?
'Vectigalia Iuliana Lupercis ademistis.' Lupercorum men-
tionem facere audet? neque illius diei memoriam perhor- 5
rescit quo ausus est obrutus vino, unguentis oblitus, nudus
gementem populum Romanum ad servitutem cohortari?
'Veteranorum colonias, deductas lege senatus consulto sus-
tulistis.' Nos sustulimus an contra lege comitiis centuriatis
lata sanximus? Vide ne tu veteranos, etiam eos qui erant 10
perditi, perdideris in eumque locum deduxeris ex quo ipsi
iam sentiunt se numquam exituros. 'Massiliensibus iure 32.1
belli adempta reddituros vos pollicemini.' Nihil disputo de
iure belli—magis facilis disputatio est quam necessaria—
illud tamen animadvertite, patres conscripti, quam sit huic
rei publicae natus hostis Antonius, qui tanto opere eam 5
civitatem oderit quam scit huic rei publicae semper fuisse
amicissimam. 'Neminem Pompeianum qui vivat teneri
lege Hirtia dictitatis.' Quis, quaeso, iam legis Hirtiae
mentionem facit? cuius non minus arbitror latorem ipsum
quam eos de quibus lata est paenitere. Omnino mea qui- 10
dem sententia legem illam appellare fas non est; et, ut sit
lex, non debemus illam Hirti legem putare. 'Apuleiana
pecunia Brutum subornastis.' Quid? si omnibus suis copiis
excellentem virum res publica armasset, quem tandem bo-
num paeniteret? Nec enim sine pecunia exercitum alere 15
nec sine exercitu fratrem tuum capere potuisset. 'Securi 33.1
percussos Petraeum et Menedemum, civitate donatos et
hospites Caesaris, laudastis.' Non laudavimus quod ne
audivimus quidem. Valde enim nobis in tanta perturba-
tione rei publicae de duobus nequissimis Graeculis cogitan- 5
dum fuit. 'Theopompum, nudum, vi expulsum a Trebonio,
confugere Alexandream neglexistis.' Magnum crimen sena-
tus! De Theopompo, summo homine, negleximus, qui
ubi terrarum sit, quid agat, vivat denique an mortuus sit,
quis aut scit aut curat? 'Ser. Galbam eodem pugione 10
succinctum in castris videtis.' Nihil tibi de Galba respondeo,
fortissimo et constantissimo civi: coram aderit; praesens
et ipse et ille quem insimulas pugio respondebit. 'Milites
aut meos aut veteranos contraxistis tamquam ad exitium
eorum qui Caesarem occiderant: et eosdem nec opinantis 15
ad quaestoris sui aut imperatoris aut commilitonum suorum
pericula impulistis.' Scilicet verba dedimus, decepimus:
ignorabat legio Martia, quarta, nesciebant veterani quid
ageretur; non illi senatus auctoritatem, non libertatem po-
puli sequebantur: Caesaris mortem ulcisci volebant, quam 20
omnes fatalem fuisse arbitrabantur; te videlicet salvum,
beatum, florentem esse cupiebant. O miser cum re, tum 34.1
hoc ipso quod non sentis quam miser sis! Sed maximum
crimen audite. 'Denique quid non aut probastis aut fe-
cistis quod faciat, si reviviscat'—Quis? credo enim, adferet
aliquod scelerati hominis exemplum—'Cn. Pompeius ipse?' 5
O nos turpis, si quidem Cn. Pompeium imitati sumus! 'aut
filius eius, si modo possit.' Poterit, mihi crede: nam
paucis diebus et in domum et in hortos paternos immigrabit.
'Postremo negatis pacem fieri posse, nisi aut emisero Bru-
tum aut frumento iuvero.' Alii istuc negant: ego vero, ne 10
si ista quidem feceris, umquam tecum pacem huic civitati
futuram puto. 'Quid? hoc placetne veteranis istis? quibus
adhuc omnia integra sunt.' Nihil vidi tam integrum quam
ut oppugnare imperatorem incipiant quem tanto studio
consensuque oderint. 'Quos iam vos adsentationibus et 35.1
venenatis muneribus venistis depravaturi.' An corrupti
sunt quibus persuasum sit foedissimum hostem iustissimo
bello persequi? 'At militibus inclusis opem fertis. Nihil
moror eos salvos esse et ire quo libet, si tantum modo 5
patiuntur perire eum qui meruit.' Quam benigne! denique usi
liberalitate Antoni milites imperatorem reliquerunt et se ad
hostem metu perterriti contulerunt: per quos si non stetisset,
non Dolabella prius imperatori suo quam Antonius etiam
conlegae parentasset. 'Concordiae factam esse mentionem 36.1
scribitis in senatu et legatos esse consularis quinque. Difficile
est credere, eos<que> qui me praecipitem egerint, aequissimas
condiciones ferentem et tamen ex his aliquid remittere
cogitantem, putare aliquid moderate aut humane esse fac- 5
turos. Vix etiam veri simile est, qui iudicaverint hostem
Dolabellam ob rectissimum facinus, eosdem nobis parcere
posse idem sentientibus.' Parumne videtur omnium faci-
norum sibi cum Dolabella societatem initam confiteri? Nonne
cernitis ex uno fonte omnia scelera manare? Ipse denique 10
fatetur, hoc quidem satis acute, non posse eos qui hostem
Dolabellam iudicaverint ob rectissimum facinus—ita enim
videtur Antonio—sibi parcere idem sentienti. Quid huic 37.1
facias qui hoc litteris memoriaeque mandarit, ita sibi con-
venisse cum Dolabella ut ille Trebonium et, si posset, etiam
Brutum, Cassium, discruciatos necaret, eadem ipse inhiberet
supplicia nobis? O conservandus civis cum tam pio iusto- 5
que foedere! Is etiam queritur condiciones suas repudiatas,
aequas quidem et verecundas, ut haberet Galliam ultimam,
aptissimam ad bellum renovandum instruendumque pro-
vinciam; ut Alaudae in tertia decuria iudicarent, id est ut
perfugium scelerum esset quam turpissimis rei publicae 10
sordibus; ut acta sua rata essent, cuius nullum remanet
consulatus vestigium. Cavebat etiam L. Antonio, qui fu-
erat aequissimus agri privati et publici decempedator, Nucula
et Lentone conlega. 'Quam ob rem vos potius animad- 38.1
vertite utrum sit elegantius et partibus utilius Treboni
mortem persequi an Caesaris, et utrum sit aequius con-
currere nos quo facilius reviviscat Pompeianorum causa
totiens iugulata, an consentire ne ludibrio simus inimicis.' 5
Si esset iugulata, numquam exsurgeret: quod tibi tuisque
contingat. 'Vtrum' inquit 'elegantius.' Atqui hoc bello
de elegantia quaeritur! 'et partibus utilius.' Partes, furiose, 39.1
dicuntur in foro, in curia. Bellum contra patriam nefarium
suscepisti; oppugnas Mutinam, circumsedes consulem desig-
natum; bellum contra te duo consules gerunt cumque eis pro
praetore Caesar; cuncta contra te Italia armata est. Istas 5
tu partis potius quam a populo Romano defectionem vocas?
Potiusne Treboni mortem quam Caesaris persequimur.
Treboni satis persecuti sumus hoste iudicato Dolabella;
Caesaris mors facillime defenditur oblivione et silentio. Sed
videte quid moliatur. Cum mortem Caesaris ulciscendam 10
putat, mortem proponit non eis solum qui illam rem gesse-
runt sed eis etiam si qui non moleste tulerunt. 'Quibus, 40.1
utri nostrum ceciderint, lucro futurum est, quod spectaculum
adhuc ipsa Fortuna vitavit, ne videret unius corporis duas
acies lanista Cicerone dimicantis: qui usque eo felix est
ut isdem ornamentis deceperit vos quibus deceptum Cae- 5
sarem gloriatus est.' Pergit in me maledicta <dicere>, quasi
vero ei pulcherrime priora processerint: quem ego inustum
verissimis maledictorum notis tradam hominum memoriae
sempiternae. Ego lanista? Et quidem non insipiens:
deteriores enim iugulari cupio, meliores vincere. 'Vtri 10
ceciderint,' scribit 'lucro nobis futurum.' O praeclarum 41.1
lucrum, cum te victore—quod di omen avertant!—beata
mors eorum futura sit qui e vita excesserint sine tormentis.
A me 'deceptos' ait 'isdem ornamentis' Hirtium et Caesa-
rem. Quod, quaeso, adhuc a me est tributum Hirtio orna- 5
mentum? nam Caesari plura et maiora debentur. Decep-
tum autem patrem a me dicere audes? Tu, tu, inquam,
illum occidisti Lupercalibus: cuius, homo ingratissime,
flaminium cur reliquisti? Sed iam videte magni et clari
viri admirabilem gravitatem atque constantiam: 'Mihi qui- 42.1
dem constat nec meam contumeliam nec meorum ferre,
nec deserere partis quas Pompeius odivit nec veteranos
sedibus suis moveri pati nec singulos ad cruciatum trahi
nec fallere fidem quam dedi Dolabellae.' Omitto alia: 5
fidem Dolabellae, sanctissimi viri, deserere homo pius non
potest. Quam fidem? an optimi cuiusque caedis, urbis
et Italiae partitionis, vastandarum diripiendarumque pro-
vinciarum? Nam quid erat aliud quod inter Antonium
et Dolabellam, impurissimos parricidas, foedere et fide 10
sanciretur? 'nec Lepidi societatem violare, piissimi homi- 43.1
nis.' Tibi cum Lepido societas aut cum ullo, non dicam
bono civi, sicut ille est, sed homine sano? Id agis ut
Lepidum aut impium aut insanum existimari velis. Nihil
agis—quamquam adfirmare de altero difficile est—de 5
Lepido praesertim, quem ego metuam numquam; bene
sperabo, dum licebit. Revocare te a furore Lepidus voluit,
non adiutor esse dementiae. Tu porro ne pios quidem,
sed piissimos quaeris et, quod verbum omnino nullum in
lingua Latina est, id propter tuam divinam pietatem novum 10
inducis. 'nec Plancum prodere participem consiliorum.' 44.1
Plancum participem? cuius memorabilis ac divina virtus
lucem adfert rei publicae—nisi forte eum subsidio tibi
venire arbitraris cum fortissimis legionibus, maximo equi-
tatu peditatu<que> Gallorum—quique, nisi ante eius adventum 5
rei publicae poenas dederis, ipse huius belli feret principa-
tum. Quamquam enim prima praesidia utiliora rei publicae
sunt, tamen extrema sunt gratiora. Sed iam se conligit et 45.1
ad extremum incipit philosophari: 'Si me rectis sensibus
euntem di immortales, ut spero, adiuverint, vivam libenter.
Sin autem me aliud fatum manet, praecipio gaudia suppli-
ciorum vestrorum. Namque si victi Pompeiani tam inso- 5
lentes sunt, victores quales futuri sint vos potius experiemini.'
Praecipias licet gaudia: non enim tibi cum Pompeianis, sed
cum universa re publica bellum est. Omnes te di homines,
summi medii infimi, cives peregrini, viri mulieres, liberi
servi oderunt. Sensimus hoc nuper falso nuntio; vero 10
prope diem sentiemus. Quae si tecum ipse recolueris,
aequiore animo et maiore consolatione moriere. 'Denique 46.1
summa iudici mei spectat huc ut meorum iniurias ferre
possim, si aut oblivisci velint ipsi fecisse aut ulcisci parati
sunt una nobiscum Caesaris mortem.' Hac Antoni sen-
tentia cognita dubitaturumne A. Hirtium aut C. Pansam 5
consules putatis quin ad Antonium transeant, Brutum obsi-
deant, Mutinam expugnare cupiant? Quid de Pansa et
Hirtio loquor? Caesar, singulari pietate adulescens, pote-
ritne se tenere quin D. Bruti sanguine poenas patrias perse-
quatur? Itaque fecerunt ut his litteris lectis ad munitiones 10
propius accederent. Quo maior adulescens Caesar, ma-
ioreque deorum immortalium beneficio rei publicae natus
est, qui nulla specie paterni nominis nec pietate abductus
umquam est et intellegit maximam pietatem conservatione
patriae contineri. Quod si partium certamen esset, quarum 47.1
omnino nomen exstinctum est, Antoniusne potius et Ven-
tidius partis Caesaris defenderent quam primum Caesar,
adulescens summa pietate et memoria parentis sui, deinde
Pansa et Hirtius, qui quasi cornua duo tenuerunt Caesaris 5
tum cum illae vere partes vocabantur? Hae vero quae
sunt partes, cum alteris senatus auctoritas, populi Romani
libertas, rei publicae salus proposita sit, alteris caedes bo-
norum, urbis Italiaeque partitio? Veniamus aliquando ad
clausulam. 'Legatos venire non credo.' Bene me novit, 10
Reliqui veniant, proposito praesertim exemplo Dolabellae.
Sanctiore erunt, credo, iure legati quam duo consules contra
quos arma fert, quam Caesar cuius patris flamen est, quam
consul designatus quem oppugnat, quam Mutina quam
obsidet, quam patria cui igni ferroque minitatur. 'Cum 48.1
venerint, quae postulant cognoscam.' Quin tu abis in
malam pestem malumque cruciatum? Ad te quisquam
veniat nisi Ventidi similis? Oriens incendium qui restin-
guerent summos viros misimus; repudiasti: nunc in tan- 5
tam flammam tamque inveteratam mittamus, cum locum
tibi reliquum non modo ad pacem sed ne ad deditionem
quidem feceris?
  Hanc ego epistulam, patres conscripti, non quo illum
dignum putarem, recitavi, sed ut confessionibus ipsius omnia 10
patefacta eius parricidia videretis. Cum hoc pacem M. 49.1
Lepidus, vir ornatissimus omnibus et virtutis et fortunae
bonis, si haec videret, aut vellet aut fieri posse arbitraretur?
'Prius undis flamma,' ut ait poeta nescio quis, prius denique
omnia quam aut cum Antoniis res publica aut cum re 5
publica Antonii redeant in gratiam. Monstra quaedam ista
et portenta sunt et prodigia rei publicae. Moveri sedibus
huic urbi melius est atque in alias, si fieri possit, terras
demigrare, unde Antoniorum 'nec facta nec nomen audiat,'
quam illos, Caesaris virtute eiectos, Bruti retentos, intra 10
haec moenia videre. Optatissimum est vincere; secundum
est nullum casum pro dignitate et libertate patriae non
ferendum putare. Quod reliquum est, non est tertium, sed
postremum omnium, maximam turpitudinem suscipere vitae
cupiditate. 15
  Quae cum ita sint, de mandatis litterisque M. Lepidi, 50.1
viri clarissimi, Servilio adsentior, et hoc amplius censeo,
Magnum Pompeium, Gnaei filium, pro patris maiorumque
suorum animo studioque in rem publicam suaque pristina
virtute, industria, voluntate fecisse, quod suam eorumque 5
quos secum haberet operam senatui populoque Romano
pollicitus esset, eamque rem senatui populoque Romano
gratam acceptamque esse, eique honori dignitatique eam
rem fore. Hoc vel coniungi cum hoc senatus consulto licet
vel seiungi potest separatimque perscribi, ut proprio senatus 10
consulto Pompeius conlaudatus esse videatur.