Ibi, ut ex pristino sermone relaxarentur animi omnium, 1.29.4
solebat Cotta narrare Crassum sermonem quendam de 5
studio dicendi intulisse. Qui cum ita esset exorsus: non 30.1
sibi cohortandum Sulpicium et Cottam, sed magis utrum-
que conlaudandum videri, quod tantam iam essent facul-
tatem adepti, ut non aequalibus suis solum anteponerentur,
sed cum maioribus natu compararentur; 'neque vero mihi 5
quicquam' inquit 'praestabilius videtur, quam posse dicendo
tenere hominum [coetus] mentis, adlicere voluntates, impel-
lere quo velit, unde autem velit deducere: haec una res
in omni libero populo maximeque in pacatis tranquillisque
civitatibus praecipue semper floruit semperque dominata 10
est. Quid enim est aut tam admirabile, quam ex infinita 31.1
multitudine hominum exsistere unum, qui id, quod omnibus
natura sit datum, vel solus vel cum perpaucis facere possit?
aut tam iucundum cognitu atque auditu, quam sapientibus
sententiis gravibusque verbis ornata oratio et polita? aut 5
tam potens tamque magnificum, quam populi motus, iudi-
cum religiones, senatus gravitatem unius oratione converti?
Quid tam porro regium, tam liberale, tam munificum, quam 32.1
opem ferre supplicibus, excitare adflictos, dare salutem,
liberare periculis, retinere homines in civitate? Quid autem
tam necessarium, quam tenere semper arma, quibus vel
tectus ipse esse possis vel provocare integer vel te ulcisci 5
lacessitus? Age vero, ne semper forum, subsellia, rostra
curiamque meditere, quid esse potest in otio aut iucundius
aut magis proprium humanitatis, quam sermo facetus ac
nulla in re rudis? Hoc enim uno praestamus vel maxime
feris, quod conloquimur inter nos et quod exprimere dicendo 10
sensa possumus. Quam ob rem quis hoc non iure miretur 33.1
summeque in eo elaborandum esse arbitretur, ut, quo uno
homines maxime bestiis praestent, in hoc hominibus ipsis
antecellat? Ut vero iam ad illa summa veniamus, quae vis
alia potuit aut dispersos homines unum in locum congregare 5
aut a fera agrestique vita ad hunc humanum cultum civilem-
que deducere aut iam constitutis civitatibus leges iudicia
iura describere? Ac ne plura, quae sunt paene innumera- 34.1
bilia, consecter, comprehendam brevi: sic enim statuo,
perfecti oratoris moderatione et sapientia non solum ipsius
dignitatem, sed et privatorum plurimorum et universae rei
publicae salutem maxime contineri. Quam ob rem pergite, 5
ut facitis, adulescentes, atque in id studium, in quo estis,
incumbite, ut et vobis honori et amicis utilitati et rei
publicae emolumento esse possitis.' Tum Scaevola comiter, 35.1
ut solebat, 'cetera' inquit 'adsentior Crasso, ne aut de
C. Laeli soceri mei aut de huius generi aut arte aut gloria
detraham; sed illa duo, Crasse, vereor ut tibi possim con-
cedere: unum, quod ab oratoribus civitates et initio consti- 5
tutas et saepe conservatas esse dixisti, alterum, quod remoto
foro, contione, iudiciis, senatu statuisti oratorem in omni
genere sermonis et humanitatis esse perfectum. Quis enim 36.1
tibi hoc concesserit aut initio genus hominum in montibus
ac silvis dissipatum non prudentium consiliis compulsum
potius quam disertorum oratione delenitum se oppidis
moenibusque saepsisse? aut vero reliquas utilitates aut in 5
constituendis aut in conservandis civitatibus non a sapien-
tibus et fortibus viris, sed a disertis ornateque dicentibus
esse constitutas? An vero tibi Romulus ille aut pastores 37.1
et convenas congregasse aut Sabinorum conubia coniunxisse
aut finitimorum vim repressisse eloquentia videtur, non
consilio et sapientia singulari? Quid? in Numa Pompilio,
quid? in Servio Tullio, quid? in ceteris regibus, quorum 5
multa sunt eximia ad constituendam rem publicam, num
eloquentiae vestigium apparet? Quid? exactis regibus,
tametsi ipsam exactionem mente, non lingua perfectam
L. Bruti esse cernimus, sed deinceps omnia nonne plena
consiliorum, inania verborum videmus? Ego vero si velim 38.1
et nostrae civitatis exemplis uti et aliarum, plura proferre
possim detrimenta publicis rebus quam adiumenta, per
homines eloquentissimos importata; sed ut reliqua praeter-
mittam, omnium mihi videor, exceptis, Crasse, vobis duobus, 5
eloquentissimos audisse Ti. et C. Sempronios, quorum pater,
homo prudens et gravis, haudquaquam eloquens, et saepe
alias et maxime censor saluti rei publicae fuit: atque is non
accurata quadam orationis copia, sed nutu atque verbo
libertinos in urbanas tribus transtulit, quod nisi fecisset, 10
rem publicam, quam nunc vix tenemus, iam diu nullam
haberemus. At vero eius filii diserti et omnibus vel
naturae vel doctrinae praesidiis ad dicendum parati, cum
civitatem vel paterno consilio vel avitis armis florentissimam
accepissent, ista praeclara gubernatrice, ut ais, civitatum 15
eloquentia rem publicam dissipaverunt. Quid? leges 39.1
veteres moresque maiorum; quid? auspicia, quibus ego
et tu, Crasse, cum magna rei publicae salute praesumus;
quid? religiones et caerimoniae; quid? haec iura civilia,
quae iam pridem in nostra familia sine ulla eloquentiae 5
laude versantur, num aut inventa sunt aut cognita aut
omnino ab oratorum genere tractata? Equidem et Ser. 40.1
Galbam memoria teneo divinum hominem in dicendo et
M. Aemilium Porcinam et C. ipsum Carbonem, quem tu
adulescentulus perculisti, ignarum legum, haesitantem in
maiorum institutis, rudem in iure civili; et haec aetas 5
vestra praeter te, Crasse qui tuo magis studio quam proprio
munere aliquo disertorum ius a nobis civile didicisti, quod
interdum pudeat, iuris ignara est. Quod vero in extrema 41.1
oratione quasi tuo iure sumpsisti, oratorem in omnis ser-
monis disputatione copiosissime versari posse, id, nisi hic in
tuo regno essemus, non tulissem multisque praeessem, qui
aut interdicto tecum contenderent aut te ex iure manum 5
consertum vocarent, quod in alienas possessiones tam
temere inruisses. Agerent enim tecum lege primum 42.1
Pythagorei omnes atque Democritii ceterique in iure sua
physici vindicarent [ornati homines in dicendo et graves],
quibuscum tibi iusto sacramento contendere non liceret;
urgerent praeterea philosophorum greges iam ab illo fonte 5
et capite Socrate nihil te de bonis rebus in vita, nihil de
malis, nihil de animi permotionibus, nihil de hominum
moribus, nihil de ratione vitae didicisse, nihil omnino
quaesisse, nihil scire convincerent; et cum universi in te
impetum fecissent, tum singulae familiae litem tibi intende- 10
rent; instaret Academia, quae, quicquid dixisses, id te 43.1
ipsum negare cogeret; Stoici vero nostri disputationum
suarum atque interrogationum laqueis te inretitum tenerent;
Peripatetici autem etiam haec ipsa, quae propria oratorum
putas esse adiumenta atque ornamenta dicendi, a se peti 5
vincerent oportere, ac non solum meliora, sed etiam multo
plura Aristotelem Theophrastumque de istis rebus, quam
omnis dicendi magistros scripsisse ostenderent. Missos 44.1
facio mathematicos, grammaticos, musicos, quorum artibus
vestra ista dicendi vis ne minima quidem societate con-
iungitur. Quam ob rem ista tanta tamque multa profitenda,
Crasse, non censeo; satis id est magnum, quod potes 5
praestare, ut in iudiciis ea causa, quamcumque tu dicis,
melior et probabilior esse videatur, ut in contionibus et in
sententiis dicendis ad persuadendum tua plurimum valeat
oratio, denique ut prudentibus diserte, stultis etiam vere
videare dicere. Hoc amplius si quid poteris, non id mihi 10
videbitur orator, sed Crassus sua quadam propria, non
communi oratorum facultate posse.' Tum ille 'non sum' 45.1
inquit 'nescius, Scaevola, ista inter Graecos dici et disce-
ptari solere; audivi enim summos homines, cum quaestor ex
Macedonia venissem Athenas, florente Academia, ut tem-
poribus illis ferebatur, cum eam Charmadas et Clitomachus 5
et Aeschines obtinebant; erat etiam Metrodorus, qui cum
illis una ipsum illum Carneadem diligentius audierat,
hominem omnium in dicendo, ut ferebant, acerrimum et
copiosissimum; vigebatque auditor Panaeti illius tui
Mnesarchus et Peripatetici Critolai Diodorus; multi erant 46.1
praeterea clari in philosophia et nobiles, a quibus omnibus
una paene voce repelli oratorem a gubernaculis civitatum,
excludi ab omni doctrina rerumque maiorum scientia ac
tantum in iudicia et contiunculas tamquam in aliquod 5
pistrinum detrudi et compingi videbam; sed ego neque illis 47.1
adsentiebar neque harum disputationum inventori et prin-
cipi longe omnium in dicendo gravissimo et eloquentissimo,
Platoni, cuius tum Athenis cum Charmada diligentius legi
Gorgiam; quo in libro in hoc maxime admirabar Platonem, 5
quod mihi [in] oratoribus inridendis ipse esse orator summus
videbatur. Verbi enim controversia iam diu torquet Grae-
culos homines contentionis cupidiores quam veritatis. Nam 48.1
si quis hunc statuit esse oratorem, qui tantummodo in iure
aut in iudiciis possit aut apud populum aut in senatu copiose
loqui, tamen huic ipsi multa tribuat et concedat necesse
est; neque enim sine multa pertractatione omnium rerum 5
publicarum neque sine legum, morum, iuris scientia neque
natura hominum incognita ac moribus in his ipsis rebus
satis callide versari et perite potest; qui autem haec co-
gnoverit, sine quibus ne illa quidem minima in causis
quisquam recte tueri potest, quid huic abesse poterit de 10
maximarum rerum scientia? Sin oratoris nihil vis esse nisi
composite, ornate, copiose loqui, quaero, id ipsum qui
possit adsequi sine ea scientia, quam ei non conceditis?
Dicendi enim virtus, nisi ei, qui dicet, ea, quae dicet,
percepta sunt, exstare non potest. Quam ob rem, si ornate 49.1
locutus est, sicut et fertur et mihi videtur, physicus ille
Democritus, materies illa fuit physici, de qua dixit, ornatus
vero ipse verborum oratoris putandus est; et, si Plato de
rebus ab civilibus controversiis remotissimis divinitus est 5
locutus, quod ego concedo; si item Aristoteles, si Theo-
phrastus, si Carneades in rebus eis, de quibus disputave-
runt, eloquentes et in dicendo suaves atque ornati fuerunt,
sint eae res, de quibus disputant, in aliis quibusdam studiis,
oratio quidem ipsa propria est huius unius rationis, de qua 10
loquimur et quaerimus. Etenim videmus eisdem de rebus 50.1
ieiune quosdam et exiliter, ut eum, quem acutissimum
ferunt, Chrysippum, disputavisse neque ob eam rem
philosophiae non satis fecisse, quod non habuerit hanc
dicendi ex arte aliena facultatem. Quid ergo interest aut 5
qui discernes eorum, quos nominavi, in dicendo ubertatem
et copiam ab eorum exilitate, qui hac dicendi varietate et
elegantia non utuntur? Unum erit profecto, quod ei, qui
bene dicunt, adferunt proprium, compositam orationem et
ornatam et artificio quodam et expolitione distinctam; haec 10
autem oratio, si res non subest ab oratore percepta et
cognita, aut nulla sit necesse est aut omnium inrisione luda-
tur. Quid est enim tam furiosum, quam verborum vel opti- 51.1
morum atque ornatissimorum sonitus inanis, nulla subiecta
sententia nec scientia? Quicquid erit igitur quacumque ex
arte, quocumque de genere, orator id, si tamquam clientis
causam didicerit, dicet melius et ornatius quam ipse ille 5
eius rei inventor atque artifex. Nam si quis erit qui hoc 52.1
dicat, esse quasdam oratorum proprias sententias atque
causas et certarum rerum forensibus cancellis circumscriptam
scientiam, fatebor equidem in his magis adsidue versari
hanc nostram dictionem, sed tamen in his ipsis rebus 5
permulta sunt, quae ipsi magistri, qui rhetorici vocantur,
nec tradunt nec tenent. Quis enim nescit maximam vim 53.1
exsistere oratoris in hominum mentibus vel ad iram aut ad
odium aut ad dolorem incitandis vel ab hisce eisdem
permotionibus ad lenitatem misericordiamque revocandis?
Quae nisi qui naturas hominum vimque omnem humanitatis 5
causasque eas, quibus mentes aut incitantur aut reflectuntur,
penitus perspexerit, dicendo quod volet perficere non poterit.
Atque totus hic locus philosophorum proprius videtur, 54.1
neque orator me auctore umquam repugnabit; sed, cum
illis cognitionem rerum concesserit, quod in ea solum illi
voluerint elaborare, tractationem orationis, quae sine illa
scientia est nulla, sibi adsumet; hoc enim est proprium 5
oratoris, quod saepe iam dixi, oratio gravis et ornata et
hominum sensibus ac mentibus accommodata. Quibus de 55.1
rebus Aristotelem et Theophrastum scripsisse fateor; sed
vide ne hoc, Scaevola, totum sit a me: nam ego, quae sunt
oratori cum illis communia, non mutuor ab illis, isti quae
de his rebus disputant, oratorum esse concedunt, itaque 5
ceteros libros artis suae nomine, hos rhetoricos et inscribunt
et appellant. Etenim cum illi in dicendo inciderint loci, 56.1
quod persaepe evenit, ut de dis immortalibus, de pietate, de
concordia, de amicitia, de communi civium, de hominum,
de gentium iure, de aequitate, de temperantia, de magnitu-
dine animi, de omni virtutis genere sit dicendum, clamabunt, 5
credo, omnia gymnasia atque omnes philosophorum scholae
sua esse haec omnia propria, nihil omnino ad oratorem
pertinere; quibus ego, ut de his rebus in angulis con- 57.1
sumendi oti causa disserant, cum concessero, illud tamen
oratori tribuam et dabo, ut eadem, de quibus illi tenui
quodam exsanguique sermone disputant, hic cum omni
iucunditate et gravitate explicet. Haec ego cum ipsis 5
philosophis [tum] Athenis disserebam; cogebat enim me
M. Marcellus hic noster, qui [nunc aedilis curulis est et]
profecto, nisi ludos nunc faceret, huic nostro sermoni
interesset; ac iam tum erat adulescentulus his studiis miri-
fice deditus. Iam vero de legibus constituendis, de bello, 58.1
de pace, de sociis, de vectigalibus, de iure civium generatim
in ordines aetatesque discriptorum dicant vel Graeci, si
volunt, Lycurgum aut Solonem—quamquam illos quidem
censemus in numero eloquentium reponendos—scisse melius 5
quam Hyperidem aut Demosthenem, perfectos iam homines
in dicendo et perpolitos, vel nostri decem viros, qui xii
tabulas perscripserunt, quos necesse est fuisse prudentis,
anteponant in hoc genere et Ser. Galbae et socero tuo
C. Laelio, quos constat dicendi gloria praestitisse. Numquam 59.1
enim negabo esse quasdam partis proprias eorum, qui in
his cognoscendis atque tractandis studium suum omne
posuerunt, sed oratorem plenum atque perfectum esse eum,
qui de omnibus rebus possit copiose varieque dicere. 5
Etenim saepe in eis causis, quas omnes proprias esse
oratorum confitentur, est aliquid, quod non ex usu
forensi, quem solum oratoribus conceditis, sed ex ob-
scuriore aliqua scientia sit promendum atque sumen-
dum. Quaero enim num possit aut contra imperatorem 60.1
aut pro imperatore dici sine rei militaris usu aut saepe
etiam sine regionum terrestrium aut maritimarum scientia;
num apud populum de legibus iubendis aut vetandis, num
in senatu de omni rei publicae genere dici sine summa 5
rerum civilium cognitione et prudentia; num admoveri
possit oratio ad sensus animorum atque motus vel inflam-
mandos vel etiam exstinguendos, quod unum in oratore
dominatur, sine diligentissima pervestigatione earum omnium
rationum, quae de naturis humani generis ac moribus 10
a philosophis explicantur. Atque haud scio an minus 61.1
vobis hoc sim probaturus; equidem non dubitabo, quod
sentio, dicere: physica ista ipsa et mathematica et quae
paulo ante ceterarum artium propria posuisti, scientiae sunt
eorum, qui illa profitentur, inlustrari autem oratione si quis 5
istas ipsas artis velit, ad oratoris ei confugiendum est facul-
tatem. Neque enim si Philonem illum architectum, qui 62.1
Atheniensibus armamentarium fecit, constat perdiserte
populo rationem operis sui reddidisse, existimandum est
architecti potius artificio disertum quam oratoris fuisse; nec,
si huic M. Antonio pro Hermodoro fuisset de navalium 5
opere dicendum, non, cum ab illo causam didicisset, ipse
ornate de alieno artificio copioseque dixisset; neque vero
Asclepiades, is quo nos medico amicoque usi sumus tum
eloquentia vincebat ceteros medicos, in eo ipso, quod ornate
dicebat, medicinae facultate utebatur, non eloquentiae. 10
Atque illud est probabilius, neque tamen verum, quod 63.1
Socrates dicere solebat, omnis in eo, quod scirent, satis esse
eloquentis; illud verius, neque quemquam in eo disertum
esse posse, quod nesciat, neque, si optime sciat ignarusque
sit faciundae ac poliendae orationis, diserte id ipsum, de 5
quo sciat, posse dicere. Quam ob rem, si quis universam 64.1
et propriam oratoris vim definire complectique vult, is
orator erit mea sententia hoc tam gravi dignus nomine, qui,
quaecumque res inciderit, quae sit dictione explicanda,
prudenter et composite et ornate et memoriter dicet cum 5
quadam actionis etiam dignitate. Sin cuipiam nimis infini- 65.1
tum videtur, quod ita posui "quacumque de re," licet hinc
quantum cuique videbitur circumcidat atque amputet, tamen
illud tenebo, si, quae ceteris in artibus atque studiis sita
sunt, orator ignoret tantumque ea teneat, quae sint in 5
disceptationibus atque usu forensi, tamen his de rebus
ipsis si sit ei dicendum, cum cognoverit ab eis, qui tenent,
quae sint in quaque re, multo oratorem melius quam ipsos
illos, quorum eae sint artes, esse dicturum. Ita si de re 66.1
militari dicendum huic erit Sulpicio, quaeret a C. Mario
adfini nostro et, cum acceperit, ita pronuntiabit, ut ipsi
C. Mario paene hic melius quam ipse illa scire videatur;
sin de iure civili, tecum communicabit, te hominem pruden- 5
tissimum et peritissimum in eis ipsis rebus, quas abs te
didicerit, dicendi arte superabit. Sin quae res inciderit, in 67.1
qua de natura, de vitiis hominum, de cupiditatibus, de
modo, de continentia, de dolore, de morte dicendum sit,
forsitan, si ei sit visum,—etsi haec quidem nosse debet
orator—, cum Sex. Pompeio, erudito homine in philosophia, 5
communicarit; hoc profecto efficiet ut, quamcumque rem
a quoquo cognoverit, de ea multo dicat ornatius quam ille
ipse, unde cognorit. Sed si me audiet, quoniam philosophia 68.1
in tris partis est tributa, in naturae obscuritatem, in disse-
rendi subtilitatem, in vitam atque mores, duo illa relin-
quamus atque largiamur inertiae nostrae; tertium vero,
quod semper oratoris fuit, nisi tenebimus, nihil oratori, in 5
quo magnus esse possit, relinquemus. Qua re hic locus de 69.1
vita et moribus totus est oratori perdiscendus; cetera si non
didicerit, tamen poterit, si quando opus erit, ornare dicendo,
si modo ad eum erunt delata et ei tradita. Etenim si
constat inter doctos, hominem ignarum astrologiae ornatis- 5
simis atque optimis versibus Aratum de caelo stellisque
dixisse; si de rebus rusticis hominem ab agro remotissimum
Nicandrum Colophonium poetica quadam facultate, non
rustica, scripsisse praeclare, quid est cur non orator de rebus
eis eloquentissime dicat, quas ad certam causam tempusque 10
cognorit? Est enim finitimus oratori poeta, numeris astric- 70.1
tior paulo, verborum autem licentia liberior, multis vero
ornandi generibus socius ac paene par; in hoc quidem
certe prope idem, nullis ut terminis circumscribat aut
definiat ius suum, quo minus ei liceat eadem illa facultate 5
et copia vagari qua velit. Nam quod illud, Scaevola, 71.1
negasti te fuisse laturum, nisi in meo regno esses, quod in
omni genere sermonis, in omni parte humanitatis dixerim
oratorem perfectum esse debere: numquam me hercule hoc
dicerem, si eum, quem fingo, me ipsum esse arbitrarer. 5
Sed, ut solebat C. Lucilius saepe dicere, homo tibi subiratus, 72.1
mihi propter eam ipsam causam minus quam volebat
familiaris, sed tamen et doctus et perurbanus, sic sentio
neminem esse in oratorum numero habendum, qui non sit
omnibus eis artibus, quae sunt libero dignae, perpolitus; 5
quibus ipsis si in dicendo non utimur, tamen apparet atque
exstat, utrum simus earum rudes an didicerimus: ut qui 73.1
pila ludunt, non utuntur in ipsa lusione artificio proprio
palaestrae, sed indicat ipse motus, didicerintne palaestram
an nesciant, et qui aliquid fingunt, etsi tum pictura nihil
utuntur, tamen, utrum sciant pingere an nesciant, non 5
obscurum est; sic in orationibus hisce ipsis iudiciorum,
contionum, senatus, etiam si proprie ceterae non adhibean-
tur artes, tamen facile declaratur, utrum is, qui dicat, tan-
tum modo in hoc declamatorio sit opere iactatus an ad
dicendum omnibus ingenuis artibus instructus accesserit.' 10