LIBER SEXTUS
Non. 42M
Totam igitur ex- 6.1(fr1).1
pectas prudentiam huius rectoris, quae ipsum nomen
hoc nacta est ex providendo.
Non. 256M
Quam ob rem se 1(fr2).4
comparet hic civis ita necesse est, ut sit contra haec, 5
quae statum civitatis permovent, semper armatus.
Non. 25M, Serv. A. 1.149
Eaque dissensio civium, quod 1(fr3).7
seorsum eunt alii ad alios, seditio dicitur.
Non. 519M
Et vero in dissen- 1(fr4).9
sione civili, cum boni plus quam multi valent, expen- 10
dendos civis, non numerandos puto.
Non. 424M
Graves enim do- 1(fr5).12
minae cogitationum lubidines infinita quaedam cogunt
atque imperant, quae quia nec expleri nec satiari ullo
modo possunt, ad omne facinus inpellunt eos, quos 15
inlecebris suis incenderunt.
Non. 492M
qui contuderit eius vim et ecfrenatam illam 1(fr6).17
ferociam.
Gel. N.A. 7.16.11, Non. 290M
Quod 2(fr1).1
quidem eo fuit maius, quia, cum causa pari collegae
essent, non modo invidia pari non erant, sed etiam
Claudii invidiam Gracchi caritas deprecabatur.
Non. 409M
Qui †numero op- 2(fr2).5
tumatum et principum optulit is vocibus et gravitatis
suae liquit illum tristem et plenum dignitatis sonum.
Non. 501M
ut, quem ad mo- 2(fr3).1
dum scribit ille, cotidiano in forum mille hominum
cum palliis conchylio tinctis descenderent.
Non. 517M
in his, ut memi- 2(fr4).10
nistis, concursu levissimae multitudinis et aere con-
gesto funus desubito esset ornatum.
Non. 512M, Prisc. GL 3.70K
Firmiter enim ma- 2(fr5).13
iores nostri stabilita matrimonia esse voluerunt.
Non. 398M
Oratio Laelii, quam 2(fr6).15
omnes habemus in manibus, quam simpuvia ponti-
ficum dis immortalibus grata sint Samiaeque, ut is
scribit, capudines.
Eulog. somn. Scip. 401Or.
. . . qui 3(fr).1
rogo impositus revixisset multaque de inferis
secreta narrasset . . .
haec, quae
de animae immortalitate dicerentur caeloque, <non> 5
somniantium philosophorum esse commenta nec fabu-
las incredibiles, quas Epicurei derident, sed pruden-
tium coniecturas.
August. C.D. 22.28
ut eum lusisse 4(fr).1
potius quam †quod id verum esse adfirmet dicere
voluisse.
Macr. Sat. 1.4.2sq.
Sed 8(fr).1
quamquam sapientibus conscientia ipsa factorum egre-
giorum amplissimum virtutis est praemium, tamen
illa divina virtus non statuas plumbo inhaerentes nec
triumphos arescentibus laureis, sed stabiliora quae- 5
dam et viridiora praemiorum genera desiderat. Quae
tandem ista sunt, inquit Laelius? Tum Scipio: Pati-
mini me, quoniam tertium diem iam feriati sumus . . .
SOMNIUM
  Cum in Africam venissem M'. Manilio consuli ad 9.1
quartam legionem tribunus, ut scitis, militum, nihil
mihi fuit potius, quam ut Masinissam convenirem
regem, familiae nostrae iustis de causis amicissimum.
Ad quem ut veni, conplexus me senex conlacrimavit 5
aliquantoque post suspexit ad caelum et: Grates, in-
quit, tibi ago, summe Sol, vobisque, reliqui Caelites,
quod, ante quam ex hac vita migro, conspicio in meo
regno et his tectis P. Cornelium Scipionem, cuius ego
nomine ipso recreor; itaque numquam ex animo meo 10
discedit illius optimi atque invictissimi viri memoria.
Deinde ego illum de suo regno, ille me de nostra re
publica percontatus est, multisque verbis ultro citro-
que habitis ille nobis consumptus est dies.
  Post autem apparatu regio accepti sermonem in 10.1
multam noctem produximus, cum senex nihil nisi de
Africano loqueretur omniaque eius non facta solum,
sed etiam dicta meminisset. Deinde, ut cubitum dis-
cessimus, me et de via fessum, et qui ad multam 5
noctem vigilassem, artior quam solebat somnus com-
plexus est. Hic mihi (credo equidem ex hoc, quod
eramus locuti; fit enim fere, ut cogitationes sermones-
que nostri pariant aliquid in somno tale, quale de
Homero scribit Ennius, de quo videlicet saepissime 10
vigilans solebat cogitare et loqui) Africanus se osten-
dit ea forma, quae mihi ex imagine eius quam ex
ipso erat notior; quem ubi agnovi, equidem cohorrui,
sed ille: Ades, inquit, animo et omitte timorem, Scipio,
et, quae dicam, trade memoriae. 15
  Videsne illam urbem, quae parere populo Romano 11.1
coacta per me renovat pristina bella nec potest qui-
escere? (ostendebat autem Karthaginem de excelso et
pleno stellarum illustri et claro quodam loco) ad
quam tu oppugnandam nunc venis paene miles. Hanc 5
hoc biennio consul evertes, eritque cognomen id tibi
per te partum, quod habes adhuc a nobis heredita-
rium. Cum autem Karthaginem deleveris, triumphum
egeris censorque fueris et obieris legatus Aegyptum,
Syriam, Asiam, Graeciam, deligere iterum consul ab- 10
sens bellumque maximum conficies, Numantiam ex-
cindes. Sed cum eris curru in Capitolium invectus,
offendes rem publicam consiliis perturbatam nepotis mei.
  Hic tu, Africane, ostendas oportebit patriae lumen 12.1
animi, ingenii consiliique tui. Sed eius temporis an-
cipitem video quasi fatorum viam. Nam cum aetas
tua septenos octiens solis anfractus reditusque con-
verterit, duoque ii numeri, quorum uterque plenus 5
alter altera de causa habetur, circuitu naturali sum-
mam tibi fatalem confecerint, in te unum atque in
tuum nomen se tota convertet civitas, te senatus, te
omnes boni, te socii, te Latini intuebuntur, tu eris
unus, in quo nitatur civitatis salus, ac, ne multa, dic- 10
tator rem publicam constituas oportet, si impias pro-
pinquorum manus effugeris. Hic cum exclamasset
Laelius ingemuissentque vehementius ceteri, leniter
arridens Scipio: St! quaeso, inquit, ne me e somno
excitetis, et parumper audite cetera. 15
  Sed quo sis, Africane, alacrior ad tutandam rem 13.1
publicam, sic habeto: omnibus, qui patriam conserva-
verint, adiuverint, auxerint, certum esse in caelo de-
finitum locum, ubi beati aevo sempiterno fruantur;
nihil est enim illi principi deo, qui omnem mun- 5
dum regit, quod quidem in terris fiat, acceptius quam
concilia coetusque hominum iure sociati, quae civitates
appellantur; harum rectores et conservatores hinc pro-
fecti huc revertuntur.
  Hic ego, etsi eram perterritus non tam mortis metu 14.1
quam insidiarum a meis, quaesivi tamen, viveretne
ipse et Paulus pater et alii, quos nos extinctos arbi-
traremur. Immo vero, inquit, hi vivunt, qui e corpo-
rum vinculis tamquam e carcere evolaverunt, vestra 5
vero, quae dicitur, vita mors est. Quin tu aspicis ad
te venientem Paulum patrem? Quem ut vidi, equi-
dem vim lacrimarum profudi, ille autem me complexus
atque osculans flere prohibebat.
  Atque ego ut primum fletu represso loqui posse 15.1
coepi, Quaeso, inquam, pater sanctissime atque optime,
quoniam haec est vita, ut Africanum audio dicere, quid
moror in terris? quin huc ad vos venire propero?
Non est ita, inquit ille. Nisi enim deus is, cuius hoc 5
templum est omne, quod conspicis, istis te corporis
custodiis liberaverit, huc tibi aditus patere non potest.
Homines enim sunt hac lege generati, qui tuerentur
illum globum, quem in hoc templo medium vides,
quae terra dicitur, iisque animus datus est ex illis 10
sempiternis ignibus, quae sidera et stellas vocatis,
quae globosae et rotundae, divinis animatae mentibus,
circulos suos orbesque conficiunt celeritate mirabili.
Quare et tibi, Publi, et piis omnibus retinendus ani-
mus est in custodia corporis nec iniussu eius, a quo 15
ille est vobis datus, ex hominum vita migrandum est,
ne munus humanum adsignatum a deo defugisse vi-
deamini. Sed sic, Scipio, ut avus hic tuus, ut ego, 16.1
qui te genui, iustitiam cole et pietatem, quae cum
magna in parentibus et propinquis, tum in patria
maxima est; ea vita via est in caelum et in hunc
coetum eorum, qui iam vixerunt et corpore laxati 5
illum incolunt locum, quem vides, (erat autem is
splendidissimo candore inter flammas circus elucens)
quem vos, ut a Graiis accepistis, orbem lacteum nun-
cupatis; ex quo omnia mihi contemplanti praeclara
cetera et mirabilia videbantur. Erant autem eae stel- 10
lae, quas numquam ex hoc loco vidimus, et eae ma-
gnitudines omnium, quas esse numquam suspicati su-
mus, ex quibus erat ea minima, quae ultima a caelo,
citima <a> terris luce lucebat aliena. Stellarum autem
globi terrae magnitudinem facile vincebant. Iam ipsa 15
terra ita mihi parva visa est, ut me imperii nostri,
quo quasi punctum eius attingimus, paeniteret.
  Quam cum magis intuerer, Quaeso, inquit Africa- 17.1
nus, quousque humi defixa tua mens erit? Nonne
aspicis, quae in templa veneris? Novem tibi orbi-
bus vel potius globis conexa sunt omnia, quorum
unus est caelestis, extumus, qui reliquos omnes com- 5
plectitur, summus ipse deus arcens et continens ce-
teros; in quo sunt infixi illi, qui volvuntur, stella-
rum cursus sempiterni; cui subiecti sunt septem, qui
versantur retro contrario motu atque caelum; ex
quibus unum globum possidet illa, quam in terris 10
Saturniam nominant. Deinde est hominum generi
prosperus et salutaris ille fulgor, qui dicitur Iovis;
tum rutilus horribilisque terris, quem Martium dici-
tis; deinde subter mediam fere regionem sol obtinet,
dux et princeps et moderator luminum reliquorum, 15
mens mundi et temperatio, tanta magnitudine, ut
cuncta sua luce lustret et compleat. Hunc ut comites
consequuntur Veneris alter, alter Mercurii cursus, in
infimoque orbe luna radiis solis accensa convertitur.
Infra autem iam nihil est nisi mortale et caducum 20
praeter animos munere deorum hominum generi da-
tos, supra lunam sunt aeterna omnia. Nam ea, quae
est media et nona, tellus, neque movetur et infima
est, et in eam feruntur omnia nutu suo pondera.
  Quae cum intuerer stupens, ut me recepi, Quid? 18.1
hic, inquam, quis est, qui conplet aures meas tan-
tus et tam dulcis sonus? Hic est, inquit, ille, qui
intervallis disiunctus inparibus, sed tamen pro rata
parte ratione distinctis inpulsu et motu ipsorum or- 5
bium efficitur et acuta cum gravibus temperans va-
rios aequabiliter concentus efficit; nec enim silentio
tanti motus incitari possunt, et natura fert, ut extrema
ex altera parte graviter, ex altera autem acute sonent.
Quam ob causam summus ille caeli stellifer cursus, 10
cuius conversio est concitatior, acuto et excitato mo-
vetur sono, gravissimo autem hic lunaris atque in-
fimus; nam terra nona inmobilis manens una sede
semper haeret complexa medium mundi locum. Illi
autem octo cursus, in quibus eadem vis est duorum, 15
septem efficiunt distinctos intervallis sonos, qui nu-
merus rerum omnium fere nodus est; quod docti ho-
mines nervis imitati atque cantibus aperuerunt sibi
reditum in hunc locum, sicut alii, qui praestantibus
ingeniis in vita humana divina studia coluerunt. Hoc 19.1
sonitu oppletae aures hominum obsurduerunt; nec est
ullus hebetior sensus in vobis, sicut, ubi Nilus ad illa,
quae Catadupa nominantur, praecipitat ex altissimis
montibus, ea gens, quae illum locum adcolit, propter 5
magnitudinem sonitus sensu audiendi caret. Hic vero
tantus est totius mundi incitatissima conversione so-
nitus, ut eum aures hominum capere non possint,
sicut intueri solem adversum nequitis, eiusque radiis
acies vestra sensusque vincitur. Haec ego admirans 10
referebam tamen oculos ad terram identidem.
  Tum Africanus: Sentio, inquit, te sedem etiam 20.1
nunc hominum ac domum contemplari; quae si tibi
parva, ut est, ita videtur, haec caelestia semper spec-
tato, illa humana contemnito. Tu enim quam cele-
britatem sermonis hominum aut quam expetendam 5
consequi gloriam potes? Vides habitari in terra raris
et angustis in locis et in ipsis quasi maculis, ubi
habitatur, vastas solitudines interiectas, eosque, qui
incolunt terram, non modo interruptos ita esse, ut
nihil inter ipsos ab aliis ad alios manare possit, sed 10
partim obliquos, partim transversos, partim etiam ad-
versos stare vobis; a quibus expectare gloriam certe
nullam potestis.
  Cernis autem eandem terram quasi quibusdam redi- 21.1
mitam et circumdatam cingulis, e quibus duos maxime
inter se diversos et caeli verticibus ipsis ex utraque
parte subnixos obriguisse pruina vides, medium autem
illum et maximum solis ardore torreri. Duo sunt 5
habitabiles, quorum australis ille, in quo qui insistunt,
adversa vobis urgent vestigia, nihil ad vestrum ge-
nus; hic autem alter subiectus aquiloni, quem inco-
litis, cerne quam tenui vos parte contingat. Omnis
enim terra, quae colitur a vobis, angustata verticibus, 10
lateribus latior, parva quaedam insula est circumfusa
illo mari, quod Atlanticum, quod magnum, quem Ocea-
num appellatis in terris, qui tamen tanto nomine
quam sit parvus, vides. Ex his ipsis cultis notisque 22.1
terris num aut tuum aut cuiusquam nostrum nomen vel
Caucasum hunc, quem cernis, transcendere potuit vel
illum Gangen tranatare? Quis in reliquis orientis aut
obeuntis solis ultimis aut aquilonis austrive partibus 5
tuum nomen audiet? quibus amputatis cernis profecto
quantis in angustiis vestra se gloria dilatari velit. Ipsi
autem, qui de nobis loquuntur, quam loquentur diu?
  Quin etiam si cupiat proles illa futurorum ho- 23.1
minum deinceps laudes unius cuiusque nostrum a pa-
tribus acceptas posteris prodere, tamen propter elu-
viones exustionesque terrarum, quas accidere tempore
certo necesse est, non modo [non] aeternam, sed ne diu- 5
turnam quidem gloriam adsequi possumus. Quid autem
interest ab iis, qui postea nascentur, sermonem fore
de te, cum ab iis nullus fuerit, qui ante nati sunt?
qui nec pauciores et certe meliores fuerunt viri, prae- 24.1
sertim cum apud eos ipsos, a quibus audiri nomen
nostrum potest, nemo unius anni memoriam consequi
possit. Homines enim populariter annum tantum modo
solis, id est unius astri, reditu metiuntur; cum autem 5
ad idem, unde semel profecta sunt, cuncta astra
redierint eandemque totius caeli discriptionem longis
intervallis rettulerint, tum ille vere vertens annus
appellari potest; in quo vix dicere audeo quam multa
hominum saecula teneantur. Namque ut olim deficere 10
sol hominibus exstinguique visus est, cum Romuli ani-
mus haec ipsa in templa penetravit, quandoque ab
eadem parte sol eodemque tempore iterum defecerit,
tum signis omnibus ad principium stellisque revocatis
expletum annum habeto; cuius quidem anni nondum 15
vicesimam partem scito esse conversam.
  Quocirca si reditum in hunc locum desperaveris, 25.1
in quo omnia sunt magnis et praestantibus viris,
quanti tandem est ista hominum gloria, quae perti-
nere vix ad unius anni partem exiguam potest? Igitur
alte spectare si voles atque hanc sedem et aeternam 5
domum contueri, neque te sermonibus vulgi dedideris
nec in praemiis humanis spem posueris rerum tua-
rum; suis te oportet inlecebris ipsa virtus trahat ad
verum decus, quid de te alii loquantur, ipsi videant,
sed loquentur tamen. Sermo autem omnis ille et an- 10
gustiis cingitur iis regionum, quas vides, nec umquam
de ullo perennis fuit et obruitur hominum interitu et
oblivione posteritatis extinguitur.
  Quae cum dixisset, Ego vero, inquam, Africane, 26.1
siquidem bene meritis de patria quasi limes ad caeli
aditum patet, quamquam a pueritia vestigiis ingressus
patris et tuis decori vestro non defui, nunc tamen
tanto praemio exposito enitar multo vigilantius. Et 5
ille: Tu vero enitere et sic habeto, non esse te mor-
talem, sed corpus hoc; nec enim tu is es, quem forma
ista declarat, sed mens cuiusque is est quisque, non
ea figura, quae digito demonstrari potest. Deum te
igitur scito esse, siquidem est deus, qui viget, qui 10
sentit, qui meminit, qui providet, qui tam regit et
moderatur et movet id corpus, cui praepositus est,
quam hunc mundum ille princeps deus; et ut mun-
dum ex quadam parte mortalem ipse deus aeternus,
sic fragile corpus animus sempiternus movet. 15
  Nam quod semper movetur, aeternum est; quod 27.1
autem motum adfert alicui, quodque ipsum agitatur
aliunde, quando finem habet motus, vivendi finem ha-
beat necesse est. Solum igitur, quod sese movet,
quia numquam deseritur a se, numquam ne moveri 5
quidem desinit; quin etiam ceteris, quae moventur,
hic fons, hoc principium est movendi. Principii autem
nulla est origo; nam ex principio oriuntur omnia,
ipsum autem nulla ex re alia nasci potest; nec enim
esset id principium, quod gigneretur aliunde; quodsi 10
numquam oritur, ne occidit quidem umquam. Nam
principium exstinctum nec ipsum ab alio renascetur
nec ex se aliud creabit, siquidem necesse est a principio
oriri omnia. Ita fit, ut motus principium ex eo sit,
quod ipsum a se movetur; id autem nec nasci potest 15
nec mori; vel concidat omne caelum omnisque natura
et consistat necesse est nec vim ullam nanciscatur,
qua a primo inpulsa moveatur.
  Cum pateat igitur aeternum id esse, quod a se 28.1
ipso moveatur, quis est, qui hanc naturam animis esse
tributam neget? Inanimum est enim omne, quod pulsu
agitatur externo; quod autem est animal, id motu
cietur interiore et suo; nam haec est propria natura 5
animi atque vis; quae si est una ex omnibus, quae
sese moveat, neque nata certe est et aeterna est.
Hanc tu exerce optimis in rebus! sunt autem optimae 29.1
curae de salute patriae, quibus agitatus et exercitatus
animus velocius in hanc sedem et domum suam per-
volabit; idque ocius faciet, si iam tum, cum erit in-
clusus in corpore, eminebit foras et ea, quae extra 5
erunt, contemplans quam maxime se a corpore abs-
trahet. Namque eorum animi, qui se corporis volup-
tatibus dediderunt earumque se quasi ministros prae-
buerunt inpulsuque libidinum voluptatibus oboedien-
tium deorum et hominum iura violaverunt, corporibus 10
elapsi circum terram ipsam volutantur nec hunc in
locum nisi multis exagitati saeculis revertuntur. Ille
discessit; ego somno solutus sum.