Itaque inter omnis omnium gentium summa constat; 2.12.11
omnibus enim innatum est et in animo quasi insculptum
esse deos. quales sint varium est, esse nemo negat. 13.1
Cleanthes quidem noster quattuor de causis dixit in
animis hominum informatas deorum esse notiones. pri-
mam posuit eam de qua modo dixi, quae orta esset ex
praesensione rerum futurarum; alteram quam ceperi- 5
mus ex magnitudine commodorum, quae percipiuntur
caeli temperatione fecunditate terrarum aliarumque
commoditatum complurium copia; tertiam quae terre- 14.1
ret animos fulminibus tempestatibus nimbis nivibus
grandinibus vastitate pestilentia terrae motibus et
saepe fremitibus lapideisque imbribus et guttis im-
brium quasi cruentis, tum labibus aut repentinis terra- 5
rum hiatibus tum praeter naturam hominum pecudum-
que portentis, tum facibus visis caelestibus tum stellis
is quas Graeci κομήτας nostri cincinnatas vocant, quae
nuper bello Octaviano magnarum fuerunt calamitatum
praenuntiae, tum sole geminato, quod ut e patre audivi 10
Tuditano et Aquilio consulibus evenerat, quo quidem
anno P. Africanus sol alter extinctus est, quibus ex-
territi homines vim quandam esse caelestem et divi-
nam suspicati sunt; quartam causam esse eamque vel 15.1
maximam aequabilitatem motus <constantissimamque>
conversionem caeli, solis lunae siderumque omnium
distinctionem utilitatem pulchritudinem ordinem, qua-
rum rerum aspectus ipse satis indicaret non esse ea 5
fortuita: ut, si quis in domum aliquam aut in gymna-
sium aut in forum venerit, cum videat omnium rerum
rationem modum disciplinam, non possit ea sine causa
fieri iudicare, sed esse aliquem intellegat qui praesit et
cui pareatur, multo magis in tantis motionibus tantis- 10
que vicissitudinibus, tam multarum rerum atque tan-
tarum ordinibus, in quibus nihil umquam inmensa et
infinita vetustas mentita sit, statuat necesse est ab ali-
qua mente tantos naturae motus gubernari. Chrysippus 16.1
quidem, quamquam est acerrimo ingenio, tamen ea
dicit ut ab ipsa natura didicisse, non ut ipse reppe-
risse videatur. "Si enim" inquit "est aliquid in rerum na-
tura quod hominis mens quod ratio quod vis quod po- 5
testas humana efficere non possit, est certe id quod illud
efficit homine melius; atqui res caelestes omnesque eae
quarum est ordo sempiternus ab homine confici non
possunt; est igitur id quo illa conficiuntur homine me-
lius. id autem quid potius dixeris quam deum? Etenim 10
si di non sunt, quid esse potest in rerum natura homine
melius; in eo enim solo est ratio, qua nihil potest esse
praestantius; esse autem hominem qui nihil in omni
mundo melius esse quam se putet desipientis adrogan-
tiae est; ergo est aliquid melius. est igitur profecto 15
deus." An vero, si domum magnam pulchramque vi- 17.1
deris, non possis adduci ut, etiam si dominum non vi-
deas, muribus illam et mustelis aedificatam putes—:
tantum ergo ornatum mundi, tantam varietatem pul-
chritudinemque rerum caelestium, tantam vim et mag- 5
nitudinem maris atque terrarum si tuum ac non de-
orum inmortalium domicilium putes, nonne plane de-
sipere videare? An ne hoc quidem intellegimus, omnia
supera esse meliora, terram autem esse infimam, quam
crassissimus circumfundat aer: ut ob eam ipsam cau- 10
sam, quod etiam quibusdam regionibus atque urbibus
contingere videmus, hebetiora ut sint hominum ingenia
propter caeli pleniorem naturam, hoc idem generi hu-
mano evenerit, quod in terra hoc est in crassissima re-
gione mundi conlocati sint. Et tamen ex ipsa hominum 18.1
sollertia esse aliquam mentem et eam quidem acrio-
rem et divinam existimare debemus. unde enim hanc
homo "arripuit", ut ait apud Xenophontem Socrates.
quin et umorem et calorem, qui est fusus in corpore, 5
et terrenam ipsam viscerum soliditatem, animum de-
nique illum spirabilem si quis quaerat unde habeamus,
apparet; quorum aliud a terra sumpsimus aliud ab
umore aliud ab igni aliud ab aere eo quem spiritum
dicimus. illud autem quod vincit haec omnia, rationem 10
dico et, si placet pluribus verbis, mentem consilium
cogitationem prudentiam, ubi invenimus unde sustuli-
mus? An cetera mundus habebit omnia, hoc unum
quod plurimi est non habebit? atqui certe nihil omnium
rerum melius est mundo nihil praestabilius nihil pul- 15
chrius, nec solum nihil est sed ne cogitari quidem quic-
quam melius potest. et si ratione et sapientia nihil est
melius, necesse est haec inesse in eo quod optimum
esse concedimus. Quid vero tanta rerum consentiens 19.1
conspirans, continuata cognatio quem non coget ea quae
dicuntur a me conprobare? possetne uno tempore flo-
rere, dein vicissim horrere terra, aut tot rebus ipsis se
inmutantibus solis accessus discessusque solstitiis bru- 5
misque cognosci, aut aestus maritimi fretorumque an-
gustiae ortu aut obitu lunae commoveri, aut una totius
caeli conversione cursus astrorum dispares conservari?
haec ita fieri omnibus inter se concinentibus mundi
partibus profecto non possent, nisi ea uno divino et 10
continuato spiritu continerentur.