DE RERVM NATVRA
|
|
LIBER SECVNDVS
|
|
Suave, mari magno turbantibus aequora ventis
|
2.1
|
e terra magnum alterius spectare laborem;
|
|
non quia vexari quemquamst iucunda voluptas,
|
|
sed quibus ipse malis careas quia cernere suavest.
|
|
suave etiam belli certamina magna tueri
|
6
|
per campos instructa tua sine parte pericli;
|
5
|
sed nihil dulcius est, bene quam munita tenere
|
7
|
edita doctrina sapientum templa serena,
|
|
despicere unde queas alios passimque videre
|
|
errare atque viam palantis quaerere vitae,
|
10
|
certare ingenio, contendere nobilitate,
|
|
noctes atque dies niti praestante labore
|
|
ad summas emergere opes rerumque potiri.
|
|
o miseras hominum mentes, o pectora caeca!
|
|
qualibus in tenebris vitae quantisque periclis
|
15
|
degitur hoc aevi quod cumquest! nonne videre
|
|
nihil aliud sibi naturam latrare, nisi ut qui
|
|
corpore seiunctus dolor absit, mente fruatur
|
|
iucundo sensu cura semota metuque?
|
|
ergo corpoream ad naturam pauca videmus
|
20
|
esse opus omnino: quae demant cumque dolorem,
|
|
delicias quoque uti multas substernere possint
|
|
gratius inter dum, neque natura ipsa requirit,
|
|
si non aurea sunt iuvenum simulacra per aedes
|
|
lampadas igniferas manibus retinentia dextris,
|
25
|
lumina nocturnis epulis ut suppeditentur,
|
|
nec domus argento fulget auroque renidet
|
|
nec citharae reboant laqueata aurataque templa,
|
|
cum tamen inter se prostrati in gramine molli
|
|
propter aquae rivum sub ramis arboris altae
|
30
|
non magnis opibus iucunde corpora curant,
|
|
praesertim cum tempestas adridet et anni
|
|
tempora conspergunt viridantis floribus herbas.
|
|
nec calidae citius decedunt corpore febres,
|
|
textilibus si in picturis ostroque rubenti
|
35
|
iacteris, quam si in plebeia veste cubandum est.
|
|
quapropter quoniam nihil nostro in corpore gazae
|
|
proficiunt neque nobilitas nec gloria regni,
|
|
quod super est, animo quoque nil prodesse putandum;
|
|
si non forte tuas legiones per loca campi
|
40
|
fervere cum videas belli simulacra cientis,
|
|
subsidiis magnis et opum vi constabilitas,
|
|
ornatas armis stlattas pariterque animatas,
|
|
his tibi tum rebus timefactae religiones
|
|
effugiunt animo pavidae mortisque timores
|
45
|
tum vacuum pectus lincunt curaque solutum.
|
|
quod si ridicula haec ludibriaque esse videmus,
|
|
re veraque metus hominum curaeque sequaces
|
|
nec metuunt sonitus armorum nec fera tela
|
|
audacterque inter reges rerumque potentis
|
50
|
versantur neque fulgorem reverentur ab auro
|
|
nec clarum vestis splendorem purpureai,
|
|
quid dubitas quin omnis sit haec rationis potestas,
|
|
omnis cum in tenebris praesertim vita laboret?
|
|
nam vel uti pueri trepidant atque omnia caecis
|
55
|
in tenebris metuunt, sic nos in luce timemus
|
|
inter dum, nihilo quae sunt metuenda magis quam
|
|
quae pueri in tenebris pavitant finguntque futura.
|
|
hunc igitur terrorem animi tenebrasque necessest
|
|
non radii solis neque lucida tela diei
|
60
|
discutiant, sed naturae species ratioque.
|
|
Nunc age, quo motu genitalia materiai
|
|
corpora res varias gignant genitasque resolvant
|
|
et qua vi facere id cogantur quaeque sit ollis
|
|
reddita mobilitas magnum per inane meandi,
|
65
|
expediam: tu te dictis praebere memento.
|
|
nam certe non inter se stipata cohaeret
|
|
materies, quoniam minui rem quamque videmus
|
|
et quasi longinquo fluere omnia cernimus aevo
|
|
ex oculisque vetustatem subducere nostris,
|
70
|
cum tamen incolumis videatur summa manere
|
|
propterea quia, quae decedunt corpora cuique,
|
|
unde abeunt minuunt, quo venere augmine donant.
|
|
illa senescere, at haec contra florescere cogunt,
|
|
nec remorantur ibi. sic rerum summa novatur
|
75
|
semper, et inter se mortales mutua vivunt.
|
|
augescunt aliae gentes, aliae minuuntur,
|
|
inque brevi spatio mutantur saecla animantum
|
|
et quasi cursores vitai lampada tradunt.
|
|
Si cessare putas rerum primordia posse
|
80
|
cessandoque novos rerum progignere motus,
|
|
avius a vera longe ratione vagaris.
|
|
nam quoniam per inane vagantur, cuncta necessest
|
|
aut gravitate sua ferri primordia rerum
|
|
aut ictu forte alterius. nam <cum> cita saepe
|
85
|
obvia conflixere, fit ut diversa repente
|
|
dissiliant; neque enim mirum, durissima quae sint
|
|
ponderibus solidis neque quicquam a tergibus obstet.
|
|
et quo iactari magis omnia materiai
|
|
corpora pervideas, reminiscere totius imum
|
90
|
nil esse in summa, neque habere ubi corpora prima
|
|
consistant, quoniam spatium sine fine modoquest
|
|
inmensumque patere in cunctas undique partis
|
|
pluribus ostendi et certa ratione probatumst.
|
|
quod quoniam constat, ni mirum nulla quies est
|
95
|
reddita corporibus primis per inane profundum,
|
|
sed magis adsiduo varioque exercita motu
|
|
partim intervallis magnis confulta resultant,
|
|
pars etiam brevibus spatiis vexantur ab ictu.
|
|
et quae cumque magis condenso conciliatu
|
100
|
exiguis intervallis convecta resultant,
|
|
indupedita suis perplexis ipsa figuris,
|
|
haec validas saxi radices et fera ferri
|
|
corpora constituunt et cetera <de> genere horum.
|
|
paucula quae porro magnum per inane vagantur,
|
105
|
cetera dissiliunt longe longeque recursant
|
|
in magnis intervallis; haec aëra rarum
|
|
sufficiunt nobis et splendida lumina solis.
|
|
multaque praeterea magnum per inane vagantur,
|
|
conciliis rerum quae sunt reiecta nec usquam
|
110
|
consociare etiam motus potuere recepta.
|
|
Cuius, uti memoro, rei simulacrum et imago
|
|
ante oculos semper nobis versatur et instat.
|
|
contemplator enim, cum solis lumina cumque
|
|
inserti fundunt radii per opaca domorum:
|
115
|
multa minuta modis multis per inane videbis
|
|
corpora misceri radiorum lumine in ipso
|
|
et vel ut aeterno certamine proelia pugnas
|
|
edere turmatim certantia nec dare pausam,
|
|
conciliis et discidiis exercita crebris;
|
120
|
conicere ut possis ex hoc, primordia rerum
|
|
quale sit in magno iactari semper inani.
|
|
dum taxat, rerum magnarum parva potest res
|
|
exemplare dare et vestigia notitiai.
|
|
Hoc etiam magis haec animum te advertere par est
|
125
|
corpora quae in solis radiis turbare videntur,
|
|
quod tales turbae motus quoque materiai
|
|
significant clandestinos caecosque subesse.
|
|
multa videbis enim plagis ibi percita caecis
|
|
commutare viam retroque repulsa reverti
|
130
|
nunc huc nunc illuc in cunctas undique partis.
|
|
scilicet hic a principiis est omnibus error.
|
|
prima moventur enim per se primordia rerum,
|
|
inde ea quae parvo sunt corpora conciliatu
|
|
et quasi proxima sunt ad viris principiorum,
|
135
|
ictibus illorum caecis inpulsa cientur,
|
|
ipsaque <pro>porro paulo maiora lacessunt.
|
|
sic a principiis ascendit motus et exit
|
|
paulatim nostros ad sensus, ut moveantur
|
|
illa quoque, in solis quae lumine cernere quimus
|
140
|
nec quibus id faciant plagis apparet aperte.
|
|
Nunc quae mobilitas sit reddita materiai
|
|
corporibus, paucis licet hinc cognoscere, Memmi.
|
|
primum aurora novo cum spargit lumine terras
|
|
et variae volucres nemora avia pervolitantes
|
145
|
aëra per tenerum liquidis loca vocibus opplent,
|
|
quam subito soleat sol ortus tempore tali
|
|
convestire sua perfundens omnia luce,
|
|
omnibus in promptu manifestumque esse videmus.
|
|
at vapor is, quem sol mittit, lumenque serenum
|
150
|
non per inane meat vacuum; quo tardius ire
|
|
cogitur, aërias quasi dum diverberat undas;
|
|
nec singillatim corpuscula quaeque vaporis
|
|
sed complexa meant inter se conque globata;
|
|
qua propter simul inter se retrahuntur et extra
|
155
|
officiuntur, uti cogantur tardius ire.
|
|
at quae sunt solida primordia simplicitate,
|
|
cum per inane meant vacuum nec res remoratur
|
|
ulla foris atque ipsa suis e partibus unum,
|
|
unum, in quem coepere, locum conixa feruntur,
|
160
|
debent ni mirum praecellere mobilitate
|
|
et multo citius ferri quam lumina solis
|
|
multiplexque loci spatium transcurrere eodem
|
|
tempore quo solis pervolgant fulgura caelum.
|
|
* * *
|
164a
|
nec persectari primordia singula quaeque,
|
165
|
ut videant qua quicque geratur cum ratione.
|
|
At quidam contra haec, ignari materiai,
|
|
naturam non posse deum sine numine reddunt
|
|
tanto opere humanis rationibus atmoderate
|
|
tempora mutare annorum frugesque creare
|
170
|
et iam cetera, mortalis quae suadet adire
|
|
ipsaque deducit dux vitae dia voluptas
|
|
et res per Veneris blanditur saecla propagent,
|
|
ne genus occidat humanum. quorum omnia causa
|
|
constituisse deos cum fingunt, omnibus rebus
|
175
|
magno opere a vera lapsi ratione videntur.
|
|
nam quamvis rerum ignorem primordia quae sint,
|
|
hoc tamen ex ipsis caeli rationibus ausim
|
|
confirmare aliisque ex rebus reddere multis,
|
|
nequaquam nobis divinitus esse creatam
|
180
|
naturam mundi: tanta stat praedita culpa.
|
|
quae tibi posterius, Memmi, faciemus aperta;
|
|
nunc id quod super est de motibus expediemus.
|
|
Nunc locus est, ut opinor, in his illud quoque rebus
|
|
confirmare tibi, nullam rem posse sua vi
|
185
|
corpoream sursum ferri sursumque meare.
|
|
ne tibi dent in eo flammarum corpora frudem;
|
|
sursus enim versus gignuntur et augmina sumunt
|
|
et sursum nitidae fruges arbustaque crescunt,
|
|
pondera, quantum in se est, cum deorsum cuncta ferantur.
|
190
|
nec cum subsiliunt ignes ad tecta domorum
|
|
et celeri flamma degustant tigna trabesque,
|
|
sponte sua facere id sine vi subiecta putandum est.
|
|
quod genus e nostro com missus corpore sanguis
|
|
emicat exultans alte spargitque cruorem.
|
195
|
nonne vides etiam quanta vi tigna trabesque
|
|
respuat umor aquae? nam quo magis ursimus altum
|
|
derecta et magna vi multi pressimus aegre,
|
|
tam cupide sursum removet magis atque remittit,
|
|
plus ut parte foras emergant exiliantque.
|
200
|
nec tamen haec, quantum est in se, dubitamus, opinor,
|
|
quin vacuum per inane deorsum cuncta ferantur.
|
|
sic igitur debent flammae quoque posse per auras
|
|
aëris expressae sursum succedere, quamquam
|
|
pondera, quantum in <se> est, deorsum <de>ducere pugnent.
|
205
|
nocturnasque faces caeli sublime volantis
|
|
nonne vides longos flammarum ducere tractus
|
|
in quas cumque dedit partis natura meatum?
|
|
non cadere in terras stellas et sidera cernis?
|
|
sol etiam <caeli> de vertice dissipat omnis
|
210
|
ardorem in partis et lumine conserit arva;
|
|
in terras igitur quoque solis vergitur ardor.
|
|
transversosque volare per imbris fulmina cernis,
|
|
nunc hinc nunc illinc abrupti nubibus ignes
|
|
concursant; cadit in terras vis flammea volgo.
|
215
|
Illud in his quoque te rebus cognoscere avemus,
|
|
corpora cum deorsum rectum per inane feruntur
|
|
ponderibus propriis, incerto tempore ferme
|
|
incertisque locis spatio depellere paulum,
|
|
tantum quod momen mutatum dicere possis.
|
220
|
quod nisi declinare solerent, omnia deorsum
|
|
imbris uti guttae caderent per inane profundum
|
|
nec foret offensus natus nec plaga creata
|
|
principiis; ita nihil umquam natura creasset.
|
|
Quod si forte aliquis credit graviora potesse
|
225
|
corpora, quo citius rectum per inane feruntur,
|
|
incidere ex supero levioribus atque ita plagas
|
|
gignere, quae possint genitalis reddere motus,
|
|
avius a vera longe ratione recedit.
|
|
nam per aquas quae cumque cadunt atque aëra rarum,
|
230
|
haec pro ponderibus casus celerare necessest
|
|
propterea quia corpus aquae naturaque tenvis
|
|
aëris haud possunt aeque rem quamque morari,
|
|
sed citius cedunt gravioribus exsuperata;
|
|
at contra nulli de nulla parte neque ullo
|
235
|
tempore inane potest vacuum subsistere rei,
|
|
quin, sua quod natura petit, concedere pergat;
|
|
omnia qua propter debent per inane quietum
|
|
aeque ponderibus non aequis concita ferri.
|
|
haud igitur poterunt levioribus incidere umquam
|
240
|
ex supero graviora neque ictus gignere per se,
|
|
qui varient motus, per quos natura gerat res.
|
|
quare etiam atque etiam paulum inclinare necessest
|
|
corpora; nec plus quam minimum, ne fingere motus
|
|
obliquos videamur et id res vera refutet.
|
245
|
namque hoc in promptu manifestumque esse videmus,
|
|
pondera, quantum in <se> est, non posse obliqua meare,
|
|
ex supero cum praecipitant, quod cernere possis;
|
|
sed nihil omnino <recta> regione viai
|
|
declinare quis est qui possit cernere sese?
|
250
|
Denique si semper motu conectitur omnis
|
|
et vetere exoritur <motus> novus ordine certo
|
|
nec declinando faciunt primordia motus
|
|
principium quoddam, quod fati foedera rumpat,
|
|
ex infinito ne causam causa sequatur,
|
255
|
libera per terras unde haec animantibus exstat,
|
|
unde est haec, inquam, fatis avolsa voluntas,
|
|
per quam progredimur quo ducit quemque voluptas,
|
|
declinamus item motus nec tempore certo
|
|
nec regione loci certa, sed ubi ipsa tulit mens?
|
260
|
nam dubio procul his rebus sua cuique voluntas
|
|
principium dat et hinc motus per membra rigantur.
|
|
nonne vides etiam patefactis tempore puncto
|
|
carceribus non posse tamen prorumpere equorum
|
|
vim cupidam tam de subito quam mens avet ipsa?
|
265
|
omnis enim totum per corpus materiai
|
|
copia conciri debet, concita per artus
|
|
omnis ut studium mentis conixa sequatur;
|
|
ut videas initum motus a corde creari
|
|
ex animique voluntate id procedere primum,
|
270
|
inde dari porro per totum corpus et artus.
|
|
nec similest ut cum inpulsi procedimus ictu
|
|
viribus alterius magnis magnoque coactu;
|
|
nam tum materiem totius corporis omnem
|
|
perspicuumst nobis invitis ire rapique,
|
275
|
donec eam refrenavit per membra voluntas.
|
|
iamne vides igitur, quamquam vis extera multos
|
|
pellat et invitos cogat procedere saepe
|
|
praecipitesque rapi, tamen esse in pectore nostro
|
|
quiddam quod contra pugnare obstareque possit?
|
280
|
cuius ad arbitrium quoque copia materiai
|
|
cogitur inter dum flecti per membra per artus
|
|
et proiecta refrenatur retroque residit.
|
|
quare in seminibus quoque idem fateare necessest,
|
|
esse aliam praeter plagas et pondera causam
|
285
|
motibus, unde haec est nobis innata potestas,
|
|
de nihilo quoniam fieri nihil posse videmus.
|
|
pondus enim prohibet ne plagis omnia fiant
|
|
externa quasi vi; sed ne res ipsa necessum
|
|
intestinum habeat cunctis in rebus agendis
|
290
|
et devicta quasi cogatur ferre patique,
|
|
id facit exiguum clinamen principiorum
|
|
nec regione loci certa nec tempore certo.
|
|
Nec stipata magis fuit umquam materiai
|
|
copia nec porro maioribus intervallis;
|
295
|
nam neque adaugescit quicquam neque deperit inde.
|
|
qua propter quo nunc in motu principiorum
|
|
corpora sunt, in eodem ante acta aetate fuere
|
|
et post haec semper simili ratione ferentur,
|
|
et quae consuerint gigni gignentur eadem
|
300
|
condicione et erunt et crescent vique valebunt,
|
|
quantum cuique datum est per foedera naturai.
|
|
nec rerum summam commutare ulla potest vis;
|
|
nam neque quo possit genus ullum materiai
|
|
effugere ex omni quicquam est <extra>, neque in omne
|
305
|
unde coorta queat nova vis inrumpere et omnem
|
|
naturam rerum mutare et vertere motus.
|
|
Illud in his rebus non est mirabile, quare,
|
|
omnia cum rerum primordia sint in motu,
|
|
summa tamen summa videatur stare quiete,
|
310
|
praeter quam siquid proprio dat corpore motus.
|
|
omnis enim longe nostris ab sensibus infra
|
|
primorum natura iacet; qua propter, ubi ipsa
|
|
cernere iam nequeas, motus quoque surpere debent;
|
|
praesertim cum, quae possimus cernere, celent
|
315
|
saepe tamen motus spatio diducta locorum.
|
|
nam saepe in colli tondentes pabula laeta
|
|
lanigerae reptant pecudes, quo quamque vocantes
|
|
invitant herbae gemmantes rore recenti,
|
|
et satiati agni ludunt blandeque coruscant;
|
320
|
omnia quae nobis longe confusa videntur
|
|
et velut in viridi candor consistere colli.
|
|
praeterea magnae legiones cum loca cursu
|
|
camporum complent belli simulacra cientes,
|
|
fulgor ubi ad caelum se tollit totaque circum
|
325
|
aere renidescit tellus supterque virum vi
|
|
excitur pedibus sonitus clamoreque montes
|
|
icti reiectant voces ad sidera mundi
|
|
et circum volitant equites mediosque repente
|
|
tramittunt valido quatientes impete campos;
|
330
|
et tamen est quidam locus altis montibus, <unde>
|
|
stare videntur et in campis consistere fulgor.
|
|
Nunc age, iam deinceps cunctarum exordia rerum
|
|
qualia sint et quam longe distantia formis,
|
|
percipe, multigenis quam sint variata figuris;
|
335
|
non quo multa parum simili sint praedita forma,
|
|
sed quia non volgo paria omnibus omnia constant.
|
|
nec mirum; nam cum sit eorum copia tanta,
|
|
ut neque finis, uti docui, neque summa sit ulla,
|
|
debent ni mirum non omnibus omnia prorsum
|
340
|
esse pari filo similique adfecta figura.
|
|
Praeterea genus humanum mutaeque natantes
|
|
squamigerum pecudes et laeta armenta feraeque
|
|
et variae volucres, laetantia quae loca aquarum
|
|
concelebrant circum ripas fontisque lacusque,
|
345
|
et quae pervolgant nemora avia pervolitantes,
|
|
quorum unum quidvis generatim sumere perge;
|
|
invenies tamen inter se differre figuris.
|
|
nec ratione alia proles cognoscere matrem
|
|
nec mater posset prolem; quod posse videmus
|
350
|
nec minus atque homines inter se nota cluere.
|
|
nam saepe ante deum vitulus delubra decora
|
|
turicremas propter mactatus concidit aras
|
|
sanguinis expirans calidum de pectore flumen;
|
|
at mater viridis saltus orbata peragrans
|
355
|
novit humi pedibus vestigia pressa bisulcis,
|
|
omnia convisens oculis loca, si queat usquam
|
|
conspicere amissum fetum, completque querellis
|
|
frondiferum nemus adsistens et crebra revisit
|
|
ad stabulum desiderio perfixa iuvenci,
|
360
|
nec tenerae salices atque herbae rore vigentes
|
|
fluminaque ulla queunt summis labentia ripis
|
|
oblectare animum subitamque avertere curam,
|
|
nec vitulorum aliae species per pabula laeta
|
|
derivare queunt animum curaque levare;
|
365
|
usque adeo quiddam proprium notumque requirit.
|
|
praeterea teneri tremulis cum vocibus haedi
|
|
cornigeras norunt matres agnique petulci
|
|
balantum pecudes; ita, quod natura resposcit,
|
|
ad sua quisque fere decurrunt ubera lactis.
|
370
|
Postremo quodvis frumentum non tamen omne
|
|
quidque suo genere inter se simile esse videbis,
|
|
quin intercurrat quaedam distantia formis.
|
|
concharumque genus parili ratione videmus
|
|
pingere telluris gremium, qua mollibus undis
|
375
|
litoris incurvi bibulam pavit aequor harenam.
|
|
quare etiam atque etiam simili ratione necessest,
|
|
natura quoniam constant neque facta manu sunt
|
|
unius ad certam formam primordia rerum,
|
|
dissimili inter se quaedam volitare figura.
|
380
|
Perfacile est animi ratione exsolvere nobis
|
|
quare fulmineus multo penetralior ignis
|
|
quam noster fluat e taedis terrestribus ortus;
|
|
dicere enim possis caelestem fulminis ignem
|
|
subtilem magis e parvis constare figuris
|
385
|
atque ideo transire foramina quae nequit ignis
|
|
noster hic e lignis ortus taedaque creatus.
|
|
praeterea lumen per cornum transit, at imber
|
|
respuitur. quare, nisi luminis illa minora
|
|
corpora sunt quam de quibus est liquor almus aquarum?
|
390
|
et quamvis subito per colum vina videmus
|
|
perfluere, at contra tardum cunctatur olivom,
|
|
aut quia ni mirum maioribus est elementis
|
|
aut magis hamatis inter se perque plicatis,
|
|
atque ideo fit uti non tam diducta repente
|
395
|
inter se possint primordia singula quaeque
|
|
singula per cuiusque foramina permanare.
|
|
Huc accedit uti mellis lactisque liquores
|
|
iucundo sensu linguae tractentur in ore;
|
|
at contra taetra absinthi natura ferique
|
400
|
centauri foedo pertorquent ora sapore;
|
|
ut facile agnoscas e levibus atque rutundis
|
|
esse ea quae sensus iucunde tangere possunt,
|
|
at contra quae amara atque aspera cumque videntur,
|
|
haec magis hamatis inter se nexa teneri
|
405
|
proptereaque solere vias rescindere nostris
|
|
sensibus introituque suo perrumpere corpus.
|
|
omnia postremo bona sensibus et mala tactu
|
|
dissimili inter se pugnant perfecta figura;
|
|
ne tu forte putes serrae stridentis acerbum
|
410
|
horrorem constare elementis levibus aeque
|
|
ac musaea mele, per chordas organici quae
|
|
mobilibus digitis expergefacta figurant;
|
|
neu simili penetrare putes primordia forma
|
|
in nares hominum, cum taetra cadavera torrent,
|
415
|
et cum scena croco Cilici perfusa recens est
|
|
araque Panchaeos exhalat propter odores;
|
|
neve bonos rerum simili constare colores
|
|
semine constituas, oculos qui pascere possunt,
|
|
et qui conpungunt aciem lacrimareque cogunt
|
420
|
aut foeda specie foedi turpesque videntur.
|
|
omnis enim, sensus quae mulcet cumque, <tibi res>
|
|
haut sine principiali aliquo levore creatast;
|
|
at contra quae cumque molesta atque aspera constat,
|
|
non aliquo sine materiae squalore repertast.
|
425
|
Sunt etiam quae iam nec levia iure putantur
|
|
esse neque omnino flexis mucronibus unca,
|
|
sed magis angellis paulum prostantibus, <ut quae>
|
|
titillare magis sensus quam laedere possint,
|
|
fecula iam quo de genere est inulaeque sapores.
|
430
|
Denique iam calidos ignis gelidamque pruinam
|
|
dissimili dentata modo conpungere sensus
|
|
corporis, indicio nobis est tactus uterque.
|
|
tactus enim, tactus, pro divum numina sancta,
|
|
corporis est sensus, vel cum res extera sese
|
435
|
insinuat, vel cum laedit quae in corpore natast
|
|
aut iuvat egrediens genitalis per Veneris res,
|
|
aut ex offensu cum turbant corpore in ipso,
|
|
semina confundunt inter se concita sensum;
|
|
ut si forte manu quamvis iam corporis ipse
|
440
|
tute tibi partem ferias atque experiare.
|
|
qua propter longe formas distare necessest
|
|
principiis, varios quae possint edere sensus.
|
|
Denique quae nobis durata ac spissa videntur,
|
|
haec magis hamatis inter sese esse necessest
|
445
|
et quasi ramosis alte compacta teneri.
|
|
in quo iam genere in primis adamantina saxa
|
|
prima acie constant ictus contemnere sueta
|
|
et validi silices ac duri robora ferri
|
|
aeraque quae claustris restantia vociferantur.
|
450
|
illa quidem debent e levibus atque rutundis
|
|
esse magis, fluvido quae corpore liquida constant.
|
|
namque papaveris haustus itemst facilis quod aquarum;
|
|
nec retinentur enim inter se glomeramina quaeque
|
|
et perculsus item proclive volubilis exstat.
|
455
|
omnia postremo quae puncto tempore cernis
|
|
diffugere ut fumum nebulas flammasque, necessest,
|
|
si minus omnia sunt e levibus atque rotundis,
|
|
at non esse tamen perplexis indupedita,
|
|
pungere uti possint corpus penetrareque saxa,
|
460
|
nec tamen haerere inter se; quod cumque videmus
|
|
sensibus dentatum, facile ut cognoscere possis
|
|
non e perplexis, sed acutis esse elementis.
|
|
sed quod amara vides eadem quae fluvida constant,
|
|
sudor uti maris est, minime mirabile debet
|
465
|
* * *
|
465a
|
nam quod fluvidus est, e levibus atque rotundis
|
466
|
est, sed levibus <sunt hamata> admixta doloris
|
|
corpora. nec tamen haec retineri hamata necessust:
|
|
scilicet esse globosa tamen, cum squalida constent,
|
|
provolvi simul ut possint et laedere sensus.
|
470
|
et quo mixta putes magis aspera levibus esse
|
|
principiis, unde est Neptuni corpus acerbum,
|
|
est ratio secernendi seorsumque videndi,
|
|
umor dulcis ubi per terras crebrius idem
|
|
percolatur, ut in foveam fluat ac mansuescat;
|
475
|
linquit enim supera taetri primordia viri,
|
|
aspera quo magis in terris haerescere possint.
|
|
Quod quoniam docui, pergam conectere rem quae
|
|
ex hoc apta fidem ducat, primordia rerum
|
|
finita variare figurarum ratione.
|
480
|
quod si non ita sit, rursum iam semina quaedam
|
|
esse infinito debebunt corporis auctu.
|
|
namque in eadem una cuiusvis iam brevitate
|
|
corporis inter se multum variare figurae
|
|
non possunt. fac enim minimis e partibus esse
|
485
|
corpora prima tribus, vel paulo pluribus auge;
|
|
nempe ubi eas partis unius corporis omnis,
|
|
summa atque ima locans, transmutans dextera laevis,
|
|
omnimodis expertus eris, quam quisque det ordo
|
|
formai speciem totius corporis eius,
|
490
|
quod super est, si forte voles variare figuras,
|
|
addendum partis alias erit. inde sequetur,
|
|
adsimili ratione alias ut postulet ordo,
|
|
si tu forte voles etiam variare figuras.
|
|
ergo formarum novitatem corporis augmen
|
495
|
subsequitur. quare non est ut credere possis
|
|
esse infinitis distantia semina formis,
|
|
ne quaedam cogas inmani maximitate
|
|
esse, supra quod iam docui non posse probari.
|
|
iam tibi barbaricae vestes Meliboeaque fulgens
|
500
|
purpura Thessalico concharum tacta colore,
|
|
aurea pavonum ridenti imbuta lepore
|
|
saecla novo rerum superata colore iacerent
|
|
et contemptus odor smyrnae mellisque sapores,
|
|
et cycnea mele Phoebeaque daedala chordis
|
505
|
carmina consimili ratione oppressa silerent;
|
|
namque aliis aliud praestantius exoreretur.
|
|
cedere item retro possent in deteriores
|
|
omnia sic partis, ut diximus in melioris;
|
|
namque aliis aliud retro quoque taetrius esset
|
510
|
naribus auribus atque oculis orisque sapori.
|
|
quae quoniam non sunt, <sed> rebus reddita certa
|
|
finis utrimque tenet summam, fateare necessest
|
|
materiem quoque finitis differe figuris.
|
|
denique ab ignibus ad gelidas hiemum usque pruinas
|
515
|
finitumst retroque pari ratione remensumst.
|
|
omnis enim calor ac frigus mediique tepores
|
|
interutrasque iacent explentes ordine summam.
|
|
ergo finita distant ratione creata,
|
|
ancipiti quoniam mucroni utrimque notantur,
|
520
|
hinc flammis illinc rigidis infesta pruinis.
|
|
Quod quoniam docui, pergam conectere rem quae
|
|
ex hoc apta fidem ducat, primordia rerum,
|
|
inter se simili quae sunt perfecta figura,
|
|
infinita cluere. etenim distantia cum sit
|
525
|
formarum finita, necesse est quae similes sint
|
|
esse infinitas aut summam materiai
|
|
finitam constare, id quod non esse probavi.
|
|
* * *
|
528a
|
versibus ostendam corpuscula materiai
|
529
|
ex infinito summam rerum usque tenere
|
530
|
undique protelo plagarum continuato.
|
|
nam quod rara vides magis esse animalia quaedam
|
|
fecundamque magis naturam cernis in illis,
|
|
at regione locoque alio terrisque remotis
|
|
multa licet genere esse in eo numerumque repleri;
|
535
|
sicut quadripedum cum primis esse videmus
|
|
in genere anguimanus elephantos, India quorum
|
|
milibus e multis vallo munitur eburno,
|
|
ut penitus nequeat penetrari: tanta ferarum
|
|
vis est, quarum nos perpauca exempla videmus.
|
540
|
sed tamen id quoque uti concedam, quam lubet esto
|
|
unica res quaedem nativo corpore sola,
|
|
cui similis toto terrarum non sit, in orbi;
|
|
infinita tamen nisi erit vis materiai,
|
|
unde ea progigni possit concepta, creari
|
545
|
non poterit neque, quod super est, procrescere alique.
|
|
quippe etenim sumant alii finita per omne
|
|
corpora iactari unius genitalia rei,
|
|
unde ubi qua vi et quo pacto congressa coibunt
|
|
materiae tanto in pelago turbaque aliena?
|
550
|
non, ut opinor, habent rationem conciliandi:
|
|
sed quasi naufragiis magnis multisque coortis
|
|
disiactare solet magnum mare transtra cavernas
|
|
antemnas prorem malos tonsasque natantis,
|
|
per terrarum omnis oras fluitantia aplustra
|
555
|
ut videantur et indicium mortalibus edant,
|
|
infidi maris insidias virisque dolumque
|
|
ut vitare velint, neve ullo tempore credant,
|
|
subdola cum ridet placidi pellacia ponti,
|
|
sic tibi si finita semel primordia quaedam
|
560
|
constitues, aevom debebunt sparsa per omnem
|
|
disiectare aestus diversi materiai,
|
|
numquam in concilium ut possint compulsa coire
|
|
nec remorari in concilio nec crescere adaucta;
|
|
quorum utrumque palam fieri manifesta docet res,
|
565
|
et res progigni et genitas procrescere posse.
|
|
esse igitur genere in quovis primordia rerum
|
|
infinita palam est, unde omnia suppeditantur.
|
|
Nec superare queunt motus itaque exitiales
|
|
perpetuo neque in aeternum sepelire salutem,
|
570
|
nec porro rerum genitales auctificique
|
|
motus perpetuo possunt servare creata.
|
|
sic aequo geritur certamine principiorum
|
|
ex infinito contractum tempore bellum.
|
|
nunc hic nunc illic superant vitalia rerum
|
575
|
et superantur item. miscetur funere vagor,
|
|
quem pueri tollunt visentis luminis oras;
|
|
nec nox ulla diem neque noctem aurora secutast,
|
|
quae non audierit mixtos vagitibus aegris
|
|
ploratus, mortis comites et funeris atri.
|
580
|
Illud in his obsignatum quoque rebus habere
|
|
convenit et memori mandatum mente tenere,
|
|
nil esse, in promptu quorum natura videtur,
|
|
quod genere ex uno consistat principiorum,
|
|
nec quicquam quod non permixto semine constet.
|
585
|
et quod cumque magis vis multas possidet in se
|
|
atque potestates, ita plurima principiorum
|
|
in sese genera ac varias docet esse figuras.
|
|
Principio tellus habet in se corpora prima,
|
|
unde mare inmensum volventes frigora fontes
|
590
|
adsidue renovent, habet ignes unde oriantur;
|
|
nam multis succensa locis ardent sola terrae,
|
|
ex imis vero furit ignibus impetus Aetnae.
|
|
tum porro nitidas fruges arbustaque laeta
|
|
gentibus humanis habet unde extollere possit,
|
595
|
unde etiam fluvios frondes et pabula laeta
|
|
montivago generi possit praebere ferarum.
|
|
quare magna deum mater materque ferarum
|
|
et nostri genetrix haec dicta est corporis una.
|
|
Hanc veteres Graium docti cecinere poëtae
|
600
|
sedibus in curru biiugos agitare leones,
|
|
aëris in spatio magnam pendere docentes
|
|
tellurem neque posse in terra sistere terram.
|
|
adiunxere feras, quia quamvis effera proles
|
|
officiis debet molliri victa parentum.
|
605
|
muralique caput summum cinxere corona,
|
|
eximiis munita locis quia sustinet urbes.
|
|
quo nunc insigni per magnas praedita terras
|
|
horrifice fertur divinae matris imago.
|
|
hanc variae gentes antiquo more sacrorum
|
610
|
Idaeam vocitant matrem Phrygiasque catervas
|
|
dant comites, quia primum ex illis finibus edunt
|
|
per terrarum orbes fruges coepisse creari.
|
|
Gallos attribuunt, quia, numen qui violarint
|
|
Matris et ingrati genitoribus inventi sint,
|
615
|
significare volunt indignos esse putandos,
|
|
vivam progeniem qui in oras luminis edant.
|
|
tympana tenta tonant palmis et cymbala circum
|
|
concava, raucisonoque minantur cornua cantu,
|
|
et Phrygio stimulat numero cava tibia mentis,
|
620
|
telaque praeportant, violenti signa furoris,
|
|
ingratos animos atque impia pectora volgi
|
|
conterrere metu quae possint numine divae.
|
|
ergo cum primum magnas invecta per urbis
|
|
munificat tacita mortalis muta salute,
|
625
|
aere atque argento sternunt iter omne viarum
|
|
largifica stipe ditantes ninguntque rosarum
|
|
floribus umbrantes matrem comitumque catervam.
|
|
hic armata manus, Curetas nomine Grai
|
|
quos memorant, Phrygias inter si forte catervas
|
630
|
ludunt in numerumque exultant sanguine laeti
|
|
terrificas capitum quatientes numine cristas,
|
|
Dictaeos referunt Curetas, qui Iovis illum
|
|
vagitum in Creta quondam occultasse feruntur,
|
|
cum pueri circum puerum pernice chorea
|
635
|
[armat et in numerum pernice chorea]
|
|
armati in numerum pulsarent aeribus aera,
|
|
ne Saturnus eum malis mandaret adeptus
|
|
aeternumque daret matri sub pectore volnus.
|
|
propterea magnam armati matrem comitantur,
|
640
|
aut quia significant divam praedicere ut armis
|
|
ac virtute velint patriam defendere terram
|
|
praesidioque parent decorique parentibus esse.
|
|
quae bene et eximie quamvis disposta ferantur,
|
|
longe sunt tamen a vera ratione repulsa.
|
645
|
omnis enim per se divom natura necessest
|
|
inmortali aevo summa cum pace fruatur
|
|
semota ab nostris rebus seiunctaque longe;
|
|
nam privata dolore omni, privata periclis,
|
|
ipsa suis pollens opibus, nihil indiga nostri,
|
650
|
nec bene promeritis capitur neque tangitur ira.
|
|
terra quidem vero caret omni tempore sensu,
|
|
et quia multarum potitur primordia rerum,
|
|
multa modis multis effert in lumina solis.
|
|
hic siquis mare Neptunum Cereremque vocare
|
655
|
constituet fruges et Bacchi nomine abuti
|
|
mavolt quam laticis proprium proferre vocamen,
|
|
concedamus ut hic terrarum dictitet orbem
|
|
esse deum matrem, dum vera re tamen ipse
|
|
religione animum turpi contingere parcat.
|
680
|
Saepe itaque ex uno tondentes gramina campo
|
660
|
lanigerae pecudes et equorum duellica proles
|
|
buceriaeque greges eodem sub tegmine caeli
|
|
ex unoque sitim sedantes flumine aquai
|
|
dissimili vivont specie retinentque parentum
|
|
naturam et mores generatim quaeque imitantur.
|
665
|
tanta est in quovis genere herbae materiai
|
|
dissimilis ratio, tanta est in flumine quoque.
|
|
Hinc porro quamvis animantem ex omnibus unam
|
|
ossa cruor venae calor umor viscera nervi
|
|
constituunt, quae sunt porro distantia longe,
|
670
|
dissimili perfecta figura principiorum.
|
|
Tum porro quae cumque igni flammata cremantur.
|
|
si nil praeterea, tamen haec in corpore tradunt,
|
|
unde ignem iacere et lumen submittere possint
|
|
scintillasque agere ac late differre favillam.
|
675
|
cetera consimili mentis ratione peragrans
|
|
invenies igitur multarum semina rerum
|
|
corpore celare et varias cohibere figuras.
|
|
Denique multa vides, quibus et color et sapor una
|
|
reddita sunt cum odore in primis pleraque poma.
|
681
|
haec igitur variis debent constare figuris;
|
|
nidor enim penetrat qua fucus non it in artus,
|
|
fucus item sorsum, <sorsum> sapor insinuatur
|
|
sensibus; ut noscas primis differre figuris.
|
685
|
dissimiles igitur formae glomeramen in unum
|
|
conveniunt et res permixto semine constant.
|
|
Quin etiam passim nostris in versibus ipsis
|
|
multa elementa vides multis communia verbis,
|
|
cum tamen inter se versus ac verba necesse est
|
690
|
confiteare alia ex aliis constare elementis;
|
|
non quo multa parum communis littera currat
|
|
aut nulla inter se duo sint ex omnibus isdem,
|
|
sed quia non volgo paria omnibus omnia constant.
|
|
sic aliis in rebus item communia multa
|
695
|
multarum rerum cum sint, primordia rerum
|
|
dissimili tamen inter se consistere summa
|
|
possunt; ut merito ex aliis constare feratur
|
|
humanum genus et fruges arbustaque laeta.
|
|
Nec tamen omnimodis conecti posse putandum est
|
700
|
omnia; nam volgo fieri portenta videres,
|
|
semiferas hominum species existere et altos
|
|
inter dum ramos egigni corpore vivo
|
|
multaque conecti terrestria membra marinis,
|
|
tum flammam taetro spirantis ore Chimaeras
|
705
|
pascere naturam per terras omniparentis.
|
|
quorum nil fieri manifestum est, omnia quando
|
|
seminibus certis certa genetrice creata
|
|
conservare genus crescentia posse videmus.
|
|
scilicet id certa fieri ratione necessust.
|
710
|
nam sua cuique cibis ex omnibus intus in artus
|
|
corpora discedunt conexaque convenientis
|
|
efficiunt motus; at contra aliena videmus
|
|
reicere in terras naturam, multaque caecis
|
|
corporibus fugiunt e corpore percita plagis,
|
715
|
quae neque conecti quoquam potuere neque intus
|
|
vitalis motus consentire atque imitari.
|
|
sed ne forte putes animalia sola teneri
|
|
legibus his, quaedam ratio res terminat omnis
|
|
nam vel uti tota natura dissimiles sunt
|
720
|
inter se genitae res quaeque, ita quamque necessest
|
|
dissimili constare figura principiorum;
|
|
non quo multa parum simili sint praedita forma,
|
|
sed quia non volgo paria omnibus omnia constant.
|
|
semina cum porro distent, differre necessust
|
725
|
intervalla vias conexus pondera plagas
|
|
concursus motus; quae non animalia solum
|
|
corpora seiungunt, sed terras ac mare totum
|
|
secernunt caelumque a terris omne retentant.
|
|
Nunc age dicta meo dulci quaesita labore
|
730
|
percipe, ne forte haec albis ex alba rearis
|
|
principiis esse, ante oculos quae candida cernis,
|
|
aut ea quae nigrant nigro de semine nata;
|
|
nive alium quemvis quae sunt inbuta colorem,
|
|
propterea gerere hunc credas, quod materiai
|
735
|
corpora consimili sint eius tincta colore;
|
|
nullus enim color est omnino materiai
|
|
corporibus, neque par rebus neque denique dispar.
|
|
in quae corpora si nullus tibi forte videtur
|
|
posse animi iniectus fieri, procul avius erras.
|
740
|
nam cum caecigeni, solis qui lumina numquam
|
|
dispexere, tamen cognoscant corpora tactu
|
|
ex ineunte aevo nullo coniuncta colore,
|
|
scire licet nostrae quoque menti corpora posse
|
|
vorti in notitiam nullo circum lita fuco.
|
745
|
denique nos ipsi caecis quaecumque tenebris
|
|
tangimus, haud ullo sentimus tincta colore.
|
|
Quod quoniam vinco fieri, nunc esse docebo.
|
|
omnis enim color omnino mutatur in omnis;
|
|
quod facere haud ullo debent primordia pacto;
|
750
|
immutabile enim quiddam superare necessest,
|
|
ne res ad nihilum redigantur funditus omnes;
|
|
nam quod cumque suis mutatum finibus exit,
|
|
continuo hoc mors est illius quod fuit ante.
|
|
proinde colore cave contingas semina rerum,
|
755
|
ne tibi res redeant ad nihilum funditus omnes.
|
|
Praeterea si nulla coloris principiis est
|
|
reddita natura et variis sunt praedita formis,
|
|
e quibus omnigenus gignunt variantque colores,
|
|
propterea magni quod refert, semina quaeque
|
760
|
cum quibus et quali positura contineantur
|
|
et quos inter se dent motus accipiantque,
|
|
perfacile extemplo rationem reddere possis,
|
|
cur ea quae nigro fuerint paulo ante colore,
|
|
marmoreo fieri possint candore repente,
|
765
|
ut mare, cum magni commorunt aequora venti,
|
|
vertitur in canos candenti marmore fluctus;
|
|
dicere enim possis, nigrum quod saepe videmus,
|
|
materies ubi permixta est illius et ordo
|
|
principiis mutatus et addita demptaque quaedam,
|
770
|
continuo id fieri ut candens videatur et album.
|
|
quod si caeruleis constarent aequora ponti
|
|
seminibus, nullo possent albescere pacto;
|
|
nam quo cumque modo perturbes caerula quae sint,
|
|
numquam in marmoreum possunt migrare colorem.
|
775
|
sin alio atque alio sunt semina tincta colore,
|
|
quae maris efficiunt unum purumque nitorem,
|
|
ut saepe ex aliis formis variisque figuris
|
|
efficitur quiddam quadratum unaque figura,
|
|
conveniebat, ut in quadrato cernimus esse
|
780
|
dissimiles formas, ita cernere in aequore ponti
|
|
aut alio in quovis uno puroque nitore
|
|
dissimiles longe inter se variosque colores.
|
|
praeterea nihil officiunt obstantque figurae
|
|
dissimiles, quo quadratum minus omne sit extra;
|
785
|
at varii rerum inpediunt prohibentque colores,
|
|
quo minus esse uno possit res tota nitore.
|
|
Tum porro quae ducit et inlicit ut tribuamus
|
|
principiis rerum non numquam causa colores,
|
|
occidit, ex albis quoniam non alba creantur,
|
790
|
nec quae nigra cluent de nigris, sed variis ex.
|
|
quippe etenim multo proclivius exorientur
|
|
candida de nullo quam nigro nata colore
|
|
aut alio quovis, qui contra pugnet et obstet.
|
|
Praeterea quoniam nequeunt sine luce colores
|
795
|
esse neque in lucem existunt primordia rerum,
|
|
scire licet quam sint nullo velata colore;
|
|
qualis enim caecis poterit color esse tenebris?
|
|
lumine quin ipso mutatur propterea quod
|
|
recta aut obliqua percussus luce refulget;
|
800
|
pluma columbarum quo pacto in sole videtur,
|
|
quae sita cervices circum collumque coronat;
|
|
namque alias fit uti claro sit rubra pyropo,
|
|
inter dum quodam sensu fit uti videatur
|
|
inter caeruleum viridis miscere zmaragdos.
|
805
|
caudaque pavonis, larga cum luce repleta est,
|
|
consimili mutat ratione obversa colores;
|
|
qui quoniam quodam gignuntur luminis ictu,
|
|
scire licet, sine eo fieri non posse putandum est.
|
|
Et quoniam plagae quoddam genus excipit in se
|
810
|
pupula, cum sentire colorem dicitur album,
|
|
atque aliud porro, nigrum cum et cetera sentit,
|
|
nec refert ea quae tangas quo forte colore
|
|
praedita sint, verum quali magis apta figura,
|
|
scire licet nihil principiis opus esse colore,
|
815
|
sed variis formis variantes edere tactus.
|
|
Praeterea quoniam non certis certa figuris
|
|
est natura coloris et omnia principiorum
|
|
formamenta queunt in quovis esse nitore,
|
|
cur ea quae constant ex illis non pariter sunt
|
820
|
omnigenus perfusa coloribus in genere omni?
|
|
conveniebat enim corvos quoque saepe volantis
|
|
ex albis album pinnis iactare colorem
|
|
et nigros fieri nigro de semine cycnos
|
|
aut alio quovis uno varioque colore.
|
825
|
Quin etiam quanto in partes res quaeque minutas
|
|
distrahitur magis, hoc magis est ut cernere possis
|
|
evanescere paulatim stinguique colorem;
|
|
ut fit ubi in parvas partis discerpitur austrum:
|
|
purpura poeniceusque color clarissimus multo,
|
830
|
filatim cum distractum est, disperditur omnis;
|
|
noscere ut hinc possis prius omnem efflare colorem
|
|
particulas, quam discedant ad semina rerum.
|
|
Postremo quoniam non omnia corpora vocem
|
|
mittere concedis neque odorem, propterea fit
|
835
|
ut non omnibus adtribuas sonitus et odores:
|
|
sic oculis quoniam non omnia cernere quimus,
|
|
scire licet quaedam tam constare orba colore
|
|
quam sine odore ullo quaedam sonituque remota,
|
|
nec minus haec animum cognoscere posse sagacem
|
840
|
quam quae sunt aliis rebus privata notare.
|
|
Sed ne forte putes solo spoliata colore
|
|
corpora prima manere, etiam secreta teporis
|
|
sunt ac frigoris omnino calidique vaporis,
|
|
et sonitu sterila et suco ieiuna feruntur,
|
845
|
nec iaciunt ullum proprium de corpore odorem.
|
|
sicut amaracini blandum stactaeque liquorem
|
|
et nardi florem, nectar qui naribus halat,
|
|
cum facere instituas, cum primis quaerere par est,
|
|
quod licet ac possis reperire, inolentis olivi
|
850
|
naturam, nullam quae mittat naribus auram,
|
|
quam minime ut possit mixtos in corpore odores
|
|
concoctosque suo contractans perdere viro,
|
|
propter eandem <rem> debent primordia rerum
|
|
non adhibere suum gignundis rebus odorem
|
855
|
nec sonitum, quoniam nihil ab se mittere possunt,
|
|
nec simili ratione saporem denique quemquam
|
|
nec frigus neque item calidum tepidumque vaporem,
|
|
cetera, quae cum ita sunt tamen ut mortalia constent,
|
|
molli lenta, fragosa putri, cava corpore raro,
|
860
|
omnia sint a principiis seiuncta necessest,
|
|
inmortalia si volumus subiungere rebus
|
|
fundamenta, quibus nitatur summa salutis;
|
|
ne tibi res redeant ad nihilum funditus omnes.
|
|
Nunc ea quae sentire videmus cumque necessest
|
865
|
ex insensilibus tamen omnia confiteare
|
|
principiis constare. neque id manufesta refutant
|
|
nec contra pugnant, in promptu cognita quae sunt,
|
|
sed magis ipsa manu ducunt et credere cogunt
|
|
ex insensilibus, quod dico, animalia gigni.
|
870
|
quippe videre licet vivos existere vermes
|
|
stercore de taetro, putorem cum sibi nacta est
|
|
intempestivis ex imbribus umida tellus.
|
|
Praeterea cunctas itidem res vertere sese.
|
|
vertunt se fluvii in frondes et pabula laeta
|
875
|
in pecudes, vertunt pecudes in corpora nostra
|
|
naturam, et nostro de corpore saepe ferarum
|
|
augescunt vires et corpora pennipotentum.
|
|
ergo omnes natura cibos in corpora viva
|
|
vertit et hinc sensus animantum procreat omnes,
|
880
|
non alia longe ratione atque arida ligna
|
|
explicat in flammas et <in> ignis omnia versat.
|
|
iamne vides igitur magni primordia rerum
|
|
referre in quali sint ordine quaeque locata
|
|
et commixta quibus dent motus accipiantque?
|
885
|
Tum porro, quid id est, animum quod percutit, ipsum,
|
|
quod movet et varios sensus expromere cogit,
|
|
ex insensilibus ne credas sensile gigni?
|
|
ni mirum lapides et ligna et terra quod una
|
|
mixta tamen nequeunt vitalem reddere sensum.
|
890
|
illud in his igitur rebus meminisse decebit,
|
|
non ex omnibus omnino, quaecumque creant res
|
|
sensilia, extemplo me gigni dicere sensus,
|
|
sed magni referre ea primum quantula constent,
|
|
sensile quae faciunt, et qua sint praedita forma,
|
895
|
motibus ordinibus posituris denique quae sint.
|
|
quarum nil rerum in lignis glaebisque videmus;
|
|
et tamen haec, cum sunt quasi putrefacta per imbres,
|
|
vermiculos pariunt, quia corpora materiai
|
|
antiquis ex ordinibus permota nova re
|
900
|
conciliantur ita ut debent animalia gigni.
|
|
Deinde ex sensilibus qui sensile posse creari
|
|
constituunt, porro ex aliis sentire suëti
|
|
* * *
|
903a
|
mollia cum faciunt; nam sensus iungitur omnis
|
904
|
visceribus nervis venis, quae cumque videmus
|
905
|
mollia mortali consistere corpore creta.
|
|
sed tamen esto iam posse haec aeterna manere;
|
|
nempe tamen debent aut sensum partis habere
|
|
aut similis totis animalibus esse putari.
|
|
at nequeant per se partes sentire necesse est:
|
910
|
namque animus sensus membrorum respuit omnis,
|
|
nec manus a nobis potis est secreta neque ulla
|
|
corporis omnino sensum pars sola tenere.
|
|
linquitur ut totis animantibus adsimulentur,
|
|
vitali ut possint consentire undique sensu.
|
915
|
qui poterunt igitur rerum primordia dici
|
|
et leti vitare vias, animalia cum sint,
|
|
atque animalia <sint> mortalibus una eademque?
|
|
quod tamen ut possint, at coetu concilioque
|
|
nil facient praeter volgum turbamque animantum,
|
920
|
scilicet ut nequeant homines armenta feraeque
|
|
inter sese ullam rem gignere conveniundo.
|
|
sic itidem quae sentimus sentire necessest.
|
|
quod si forte suum dimittunt corpore sensum
|
|
atque alium capiunt, quid opus fuit adtribui id quod
|
925
|
detrahitur? tum praeterea, quod fudimus ante,
|
|
quatinus in pullos animalis vertier ova
|
|
cernimus alituum vermisque effervere terra,
|
|
intempestivos quam putor cepit ob imbris,
|
|
scire licet gigni posse ex non sensibus sensus.
|
930
|
Quod si forte aliquis dicet, dum taxat oriri
|
|
posse ex non sensu sensus mutabilitate,
|
|
aut aliquo tamquam partu quod proditur extra,
|
|
huic satis illud erit planum facere atque probare,
|
|
non fieri partum nisi concilio ante coacto,
|
935
|
nec quicquam commutari sine conciliatu.
|
|
Principio nequeunt ullius corporis esse
|
|
sensus ante ipsam genitam naturam animantis,
|
|
ni mirum quia materies disiecta tenetur
|
|
aëre fluminibus terris terraque creatis,
|
940
|
nec congressa modo vitalis convenientes
|
|
contulit inter se motus, quibus omnituentes
|
|
accensi sensus animantem quamque tuentur.
|
|
Praeterea quamvis animantem grandior ictus,
|
|
quam patitur natura, repente adfligit et omnis
|
945
|
corporis atque animi pergit confundere sensus.
|
|
dissoluuntur enim positurae principiorum
|
|
et penitus motus vitales inpediuntur,
|
|
donec materies omnis concussa per artus
|
|
vitalis animae nodos a corpore solvit
|
950
|
dispersamque foras per caulas eiecit omnis;
|
|
nam quid praeterea facere ictum posse reamur
|
|
oblatum, nisi discutere ac dissolvere quaeque?
|
|
fit quoque uti soleant minus oblato acriter ictu
|
|
reliqui motus vitalis vincere saepe,
|
955
|
vincere et ingentis plagae sedare tumultus
|
|
inque suos quicquid rursus revocare meatus
|
|
et quasi iam leti dominantem in corpore motum
|
|
discutere ac paene amissos accendere sensus;
|
|
nam qua re potius leti iam limine ab ipso
|
960
|
ad vitam possint conlecta mente reverti,
|
|
quam quo decursum prope iam siet ire et abire?
|
|
Praeterea, quoniam dolor est, ubi materiai
|
|
corpora vi quadam per viscera viva per artus
|
|
sollicitata suis trepidant in sedibus intus,
|
965
|
inque locum quando remigrant, fit blanda voluptas,
|
|
scire licet nullo primordia posse dolore
|
|
temptari nullamque voluptatem capere ex se;
|
|
quandoquidem non sunt ex ullis principiorum
|
|
corporibus, quorum motus novitate laborent
|
970
|
aut aliquem fructum capiant dulcedinis almae.
|
|
haut igitur debent esse ullo praedita sensu.
|
|
Denique uti possint sentire animalia quaeque,
|
|
principiis si iam est sensus tribuendus eorum,
|
|
quid, genus humanum propritim de quibus auctumst?
|
975
|
scilicet et risu tremulo concussa cachinnant
|
|
et lacrimis spargunt rorantibus ora genasque
|
|
multaque de rerum mixtura dicere callent
|
|
et sibi proporro quae sint primordia quaerunt;
|
|
quando quidem totis mortalibus adsimulata
|
980
|
ipsa quoque ex aliis debent constare elementis,
|
|
inde alia ex aliis, nusquam consistere ut ausis;
|
|
quippe sequar, quod cumque loqui ridereque dices
|
|
et sapere, ex aliis eadem haec facientibus ut sit.
|
|
quod si delira haec furiosaque cernimus esse
|
985
|
et ridere potest non ex ridentibus auctus,
|
|
et sapere et doctis rationem reddere dictis
|
|
non ex seminibus sapientibus atque disertis,
|
|
qui minus esse queant ea quae sentire videmus
|
|
seminibus permixta carentibus undique sensu?
|
990
|
Denique caelesti sumus omnes semine oriundi;
|
|
omnibus ille idem pater est, unde alma liquentis
|
|
umoris guttas mater cum terra recepit,
|
|
feta parit nitidas fruges arbustaque laeta
|
|
et genus humanum, parit omnia saecla ferarum,
|
995
|
pabula cum praebet, quibus omnes corpora pascunt
|
|
et dulcem ducunt vitam prolemque propagant;
|
|
qua propter merito maternum nomen adepta est.
|
|
cedit item retro, de terra quod fuit ante,
|
|
in terras, et quod missumst ex aetheris oris,
|
1000
|
id rursum caeli rellatum templa receptant.
|
|
nec sic interemit mors res ut materiai
|
|
corpora conficiat, sed coetum dissupat ollis;
|
|
inde aliis aliud coniungit et efficit, omnis
|
|
res ut convertant formas mutentque colores
|
1005
|
et capiant sensus et puncto tempore reddant;
|
|
ut noscas referre earum primordia rerum
|
|
cum quibus et quali positura contineantur
|
|
et quos inter se dent motus accipiantque,
|
|
neve putes aeterna penes residere potesse
|
1010
|
corpora prima quod in summis fluitare videmus
|
|
rebus et interdum nasci subitoque perire.
|
|
quin etiam refert nostris in versibus ipsis
|
|
cum quibus et quali sint ordine quaeque locata;
|
|
namque eadem caelum mare terras flumina solem
|
1015
|
significant, eadem fruges arbusta animantis;
|
|
si non omnia sunt, at multo maxima pars est
|
|
consimilis; verum positura discrepitant res.
|
|
sic ipsis in rebus item iam materiai
|
|
[intervalla vias conexus pondera plagas]
|
1020
|
concursus motus ordo positura figurae
|
|
cum permutantur, mutari res quoque debent.
|
|
Nunc animum nobis adhibe veram ad rationem.
|
|
nam tibi vehementer nova res molitur ad auris
|
|
accedere et nova se species ostendere rerum.
|
1025
|
sed neque tam facilis res ulla est, quin ea primum
|
|
difficilis magis ad credendum constet, itemque
|
|
nil adeo magnum neque tam mirabile quicquam,
|
|
quod non paulatim minuant mirarier omnes,
|
|
principio caeli clarum purumque colorem
|
1030
|
quaeque in se cohibet, palantia sidera passim,
|
|
lunamque et solis praeclara luce nitorem;
|
|
omnia quae nunc si primum mortalibus essent
|
|
ex improviso si sint obiecta repente,
|
|
quid magis his rebus poterat mirabile dici,
|
1035
|
aut minus ante quod auderent fore credere gentes?
|
|
nil, ut opinor; ita haec species miranda fuisset.
|
|
quam tibi iam nemo fessus satiate videndi,
|
|
suspicere in caeli dignatur lucida templa.
|
|
desine qua propter novitate exterritus ipsa
|
1040
|
expuere ex animo rationem, sed magis acri
|
|
iudicio perpende, et si tibi vera videntur,
|
|
dede manus, aut, si falsum est, accingere contra.
|
|
quaerit enim rationem animus, cum summa loci sit
|
|
infinita foris haec extra moenia mundi,
|
1045
|
quid sit ibi porro, quo prospicere usque velit mens
|
|
atque animi iactus liber quo pervolet ipse.
|
|
Principio nobis in cunctas undique partis
|
|
et latere ex utroque <supra> supterque per omne
|
|
nulla est finis; uti docui, res ipsaque per se
|
1050
|
vociferatur, et elucet natura profundi.
|
|
nullo iam pacto veri simile esse putandumst,
|
|
undique cum vorsum spatium vacet infinitum
|
|
seminaque innumero numero summaque profunda
|
|
multimodis volitent aeterno percita motu,
|
1055
|
hunc unum terrarum orbem caelumque creatum,
|
|
nil agere illa foris tot corpora materiai;
|
|
cum praesertim hic sit natura factus et ipsa
|
|
sponte sua forte offensando semina rerum
|
|
multimodis temere in cassum frustraque coacta
|
1060
|
tandem coluerunt ea quae coniecta repente
|
|
magnarum rerum fierent exordia semper,
|
|
terrai maris et caeli generisque animantum.
|
|
quare etiam atque etiam talis fateare necesse est
|
|
esse alios alibi congressus materiai,
|
1065
|
qualis hic est, avido complexu quem tenet aether.
|
|
Praeterea cum materies est multa parata,
|
|
cum locus est praesto nec res nec causa moratur
|
|
ulla, geri debent ni mirum et confieri res.
|
|
nunc et seminibus si tanta est copia, quantam
|
1070
|
enumerare aetas animantum non queat omnis,
|
|
quis eadem natura manet, quae semina rerum
|
|
conicere in loca quaeque queat simili ratione
|
|
atque huc sunt coniecta, necesse est confiteare
|
|
esse alios aliis terrarum in partibus orbis
|
1075
|
et varias hominum gentis et saecla ferarum.
|
|
Huc accedit ut in summa res nulla sit una,
|
|
unica quae gignatur et unica solaque crescat,
|
|
quin aliquoius siet saecli permultaque eodem
|
|
sint genere. in primis animalibus indice mente
|
1080
|
invenies sic montivagum genus esse ferarum,
|
|
sic hominum geminam prolem, sic denique mutas
|
|
squamigerum pecudes et corpora cuncta volantum.
|
|
qua propter caelum simili ratione fatendumst
|
|
terramque et solem, lunam mare cetera quae sunt,
|
1085
|
non esse unica, sed numero magis innumerali;
|
|
quando quidem vitae depactus terminus alte
|
|
tam manet haec et tam nativo corpore constant
|
|
quam genus omne, quod his generatimst rebus abundans.
|
|
Quae bene cognita si teneas, natura videtur
|
1090
|
libera continuo, dominis privata superbis,
|
|
ipsa sua per se sponte omnia dis agere expers.
|
|
nam pro sancta deum tranquilla pectora pace
|
|
quae placidum degunt aevom vitamque serenam,
|
|
quis regere immensi summam, quis habere profundi
|
1095
|
indu manu validas potis est moderanter habenas,
|
|
quis pariter caelos omnis convertere et omnis
|
|
ignibus aetheriis terras suffire feracis,
|
|
omnibus inve locis esse omni tempore praesto,
|
|
nubibus ut tenebras faciat caelique serena
|
1100
|
concutiat sonitu, tum fulmina mittat et aedis
|
|
saepe suas disturbet et in deserta recedens
|
|
saeviat exercens telum, quod saepe nocentes
|
|
praeterit exanimatque indignos inque merentes?
|
|
Multaque post mundi tempus genitale diemque
|
1105
|
primigenum maris et terrae solisque coortum
|
|
addita corpora sunt extrinsecus, addita circum
|
|
semina, quae magnum iaculando contulit omne,
|
|
unde mare et terrae possent augescere et unde
|
|
appareret spatium caeli domus altaque tecta
|
1110
|
tolleret a terris procul et consurgeret aër.
|
|
nam sua cuique, locis ex omnibus, omnia plagis
|
|
corpora distribuuntur et ad sua saecla recedunt,
|
|
umor ad umorem, terreno corpore terra
|
|
crescit et ignem ignes procudunt aetheraque <aether>,
|
1115
|
donique ad extremum crescendi perfica finem
|
|
omnia perduxit rerum natura creatrix;
|
|
ut fit ubi nihilo iam plus est quod datur intra
|
|
vitalis venas quam quod fluit atque recedit.
|
|
omnibus hic aetas debet consistere rebus,
|
1120
|
hic natura suis refrenat viribus auctum.
|
|
nam quae cumque vides hilaro grandescere adauctu
|
|
paulatimque gradus aetatis scandere adultae,
|
|
plura sibi adsumunt quam de se corpora mittunt,
|
|
dum facile in venas cibus omnis inditur et dum
|
1125
|
non ita sunt late dispessa, ut multa remittant
|
|
et plus dispendi faciant quam vescitur aetas.
|
|
nam certe fluere atque recedere corpora rebus
|
|
multa manus dandum est; sed plura accedere debent,
|
|
donec alescendi summum tetigere cacumen.
|
1130
|
inde minutatim vires et robur adultum
|
|
frangit et in partem peiorem liquitur aetas.
|
|
quippe etenim quanto est res amplior, augmine adempto,
|
|
et quo latior est, in cunctas undique partis
|
|
plura modo dispargit et a se corpora mittit,
|
1135
|
nec facile in venas cibus omnis diditur ei
|
|
nec satis est, pro quam largos exaestuat aestus,
|
|
unde queat tantum suboriri ac subpeditare.
|
|
iure igitur pereunt, cum rarefacta fluendo
|
|
sunt et cum externis succumbunt omnia plagis,
|
1140
|
quando quidem grandi cibus aevo denique defit,
|
|
nec tuditantia rem cessant extrinsecus ullam
|
|
corpora conficere et plagis infesta domare.
|
|
Sic igitur magni quoque circum moenia mundi
|
|
expugnata dabunt labem putrisque ruinas;
|
1145
|
omnia debet enim cibus integrare novando
|
|
et fulcire cibus, <cibus> omnia sustentare,
|
|
ne quiquam, quoniam nec venae perpetiuntur
|
|
quod satis est, neque quantum opus est natura ministrat.
|
|
Iamque adeo fracta est aetas effetaque tellus
|
1150
|
vix animalia parva creat, quae cuncta creavit
|
|
saecla deditque ferarum ingentia corpora partu.
|
|
haud, ut opinor, enim mortalia saecla superne
|
|
aurea de caelo demisit funis in arva
|
|
nec mare nec fluctus plangentis saxa crearunt,
|
1155
|
sed genuit tellus eadem quae nunc alit ex se.
|
|
praeterea nitidas fruges vinetaque laeta
|
|
sponte sua primum mortalibus ipsa creavit,
|
|
ipsa dedit dulcis fetus et pabula laeta;
|
|
quae nunc vix nostro grandescunt aucta labore,
|
1160
|
conterimusque boves et viris agricolarum,
|
|
conficimus ferrum vix arvis suppeditati:
|
|
usque adeo parcunt fetus augentque laborem.
|
|
iamque caput quassans grandis suspirat arator
|
|
crebrius, in cassum magnos cecidisse labores,
|
1165
|
et cum tempora temporibus praesentia confert
|
|
praeteritis, laudat fortunas saepe parentis.
|
|
tristis item vetulae vitis sator atque <vietae>
|
|
temporis incusat momen saeclumque fatigat,
|
|
et crepat, antiquum genus ut pietate repletum
|
1170
|
perfacile angustis tolerarit finibus aevom,
|
|
cum minor esset agri multo modus ante viritim;
|
|
nec tenet omnia paulatim tabescere et ire
|
|
ad capulum spatio aetatis defessa vetusto.
|
|