| LIBER II | |
| Conticuere omnes intentique ora tenebant; | 2.1 |
| inde toro pater Aeneas sic orsus ab alto: | |
| Infandum, regina, iubes renouare dolorem, | |
| Troianas ut opes et lamentabile regnum | |
| eruerint Danai, quaeque ipse miserrima uidi | 5 |
| et quorum pars magna fui. quis talia fando | |
| Myrmidonum Dolopumue aut duri miles Vlixi | |
| temperet a lacrimis? et iam nox umida caelo | |
| praecipitat suadentque cadentia sidera somnos. | |
| sed si tantus amor casus cognoscere nostros | 10 |
| et breuiter Troiae supremum audire laborem, | |
| quamquam animus meminisse horret luctuque refugit, | |
| incipiam. fracti bello fatisque repulsi | |
| ductores Danaum tot iam labentibus annis | |
| instar montis equum diuina Palladis arte | 15 |
| aedificant, sectaque intexunt abiete costas; | |
| uotum pro reditu simulant; ea fama uagatur. | |
| huc delecta uirum sortiti corpora furtim | |
| includunt caeco lateri penitusque cauernas | |
| ingentis uterumque armato milite complent. | 20 |
| est in conspectu Tenedos, notissima fama | |
| insula, diues opum Priami dum regna manebant, | |
| nunc tantum sinus et statio male fida carinis: | |
| huc se prouecti deserto in litore condunt; | |
| nos abiisse rati et uento petiisse Mycenas. | 25 |
| ergo omnis longo soluit se Teucria luctu; | |
| panduntur portae, iuuat ire et Dorica castra | |
| desertosque uidere locos litusque relictum: | |
| hic Dolopum manus, hic saeuus tendebat Achilles; | |
| classibus hic locus, hic acie certare solebant. | 30 |
| pars stupet innuptae donum exitiale Mineruae | |
| et molem mirantur equi; primusque Thymoetes | |
| duci intra muros hortatur et arce locari, | |
| siue dolo seu iam Troiae sic fata ferebant. | |
| at Capys, et quorum melior sententia menti, | 35 |
| aut pelago Danaum insidias suspectaque dona | |
| praecipitare iubent subiectisque urere flammis, | |
| aut terebrare cauas uteri et temptare latebras. | |
| scinditur incertum studia in contraria uulgus. | |
| Primus ibi ante omnis magna comitante caterua | 40 |
| Laocoon ardens summa decurrit ab arce, | |
| et procul 'o miseri, quae tanta insania, ciues? | |
| creditis auectos hostis? aut ulla putatis | |
| dona carere dolis Danaum? sic notus Vlixes? | |
| aut hoc inclusi ligno occultantur Achiui, | 45 |
| aut haec in nostros fabricata est machina muros, | |
| inspectura domos uenturaque desuper urbi, | |
| aut aliquis latet error; equo ne credite, Teucri. | |
| quidquid id est, timeo Danaos et dona ferentis.' | |
| sic fatus ualidis ingentem uiribus hastam | 50 |
| in latus inque feri curuam compagibus aluum | |
| contorsit. stetit illa tremens, uteroque recusso | |
| insonuere cauae gemitumque dedere cauernae. | |
| et, si fata deum, si mens non laeua fuisset, | |
| impulerat ferro Argolicas foedare latebras, | 55 |
| Troiaque nunc staret, Priamique arx alta maneres. | |
| Ecce, manus iuuenem interea post terga reuinctum | |
| pastores magno ad regem clamore trahebant | |
| Dardanidae, qui se ignotum uenientibus ultro, | |
| hoc ipsum ut strueret Troiamque aperiret Achiuis, | 60 |
| obtulerat, fidens animi atque in utrumque paratus, | |
| seu uersare dolos seu certae occumbere morti. | |
| undique uisendi studio Troiana iuuentus | |
| circumfusa ruit certantque inludere capto. | |
| accipe nunc Danaum insidias et crimine ab uno | 65 |
| disce omnis. | |
| namque ut conspectu in medio turbatus, inermis | |
| constitit atque oculis Phrygia agmina circumspexit, | |
| 'heu, quae nunc tellus,' inquit, 'quae me aequora possunt | |
| accipere? aut quid iam misero mihi denique restat, | 70 |
| cui neque apud Danaos usquam locus, et super ipsi | |
| Dardanidae infensi poenas cum sanguine poscunt?' | |
| quo gemitu conuersi animi compressus et omnis | |
| impetus. hortamur fari quo sanguine cretus, | |
| quidue ferat; memoret quae sit fiducia capto. | 75 |
| 'Cuncta equidem tibi, rex, fuerit quodcumque, fatebor | 77 |
| uera,' inquit; 'neque me Argolica de gente negabo. | |
| hoc primum; nec, si miserum Fortuna Sinonem | |
| finxit, uanum etiam mendacemque improba finget. | 80 |
| fando aliquod si forte tuas peruenit ad auris | |
| Belidae nomen Palamedis et incluta fama | |
| gloria, quem falsa sub proditione Pelasgi | |
| insontem infando indicio, quia bella uetabat, | |
| demisere neci, nunc cassum lumine lugent: | 85 |
| illi me comitem et consanguinitate propinquum | |
| pauper in arma pater primis huc misit ab annis. | |
| dum stabat regno incolumis regumque uigebat | |
| conciliis, et nos aliquod nomenque decusque | |
| gessimus. inuidia postquam pellacis Vlixi | 90 |
| (haud ignota loquor) superis concessit ab oris, | |
| adflictus uitam in tenebris luctuque trahebam | |
| et casum insontis mecum indignabar amici. | |
| nec tacui demens et me, fors si qua tulisset, | |
| si patrios umquam remeassem uictor ad Argos, | 95 |
| promisi ultorem et uerbis odia aspera moui. | |
| hinc mihi prima mali labes, hinc semper Vlixes | |
| criminibus terrere nouis, hinc spargere uoces | |
| in uulgum ambiguas et quaerere conscius arma. | |
| nec requieuit enim, donec Calchante ministro— | 100 |
| sed quid ego haec autem nequiquam ingrata reuoluo, | |
| quidue moror? si omnis uno ordine habetis Achiuos, | |
| idque audire sat est, iamdudum sumite poenas: | |
| hoc Ithacus uelit et magno mercentur Atridae.' | |
| Tum uero ardemus scitari et quaerere causas, | 105 |
| ignari scelerum tantorum artisque Pelasgae. | |
| prosequitur pauitans et ficto pectore fatur: | |
| 'Saepe fugam Danai Troia cupiere relicta | |
| moliri et longo fessi discedere bello; | |
| fecissentque utinam! saepe illos aspera ponti | 110 |
| interclusit hiems et terruit Auster euntis. | |
| praecipue cum iam hic trabibus contextus acernis | |
| staret equus, toto sonuerunt aethere nimbi. | |
| suspensi Eurypylum scitatum oracula Phoebi | |
| mittimus, isque adytis haec tristia dicta reportat: | 115 |
| "sanguine placastis uentos et uirgine caesa, | |
| cum primum Iliacas, Danai, uenistis ad oras; | |
| sanguine quaerendi reditus animaque litandum | |
| Argolica." uulgi quae uox ut uenit ad auris, | |
| obstipuere animi gelidusque per ima cucurrit | 120 |
| ossa tremor, cui fata parent, quem poscat Apollo. | |
| hic Ithacus uatem magno Calchanta tumultu | |
| protrahit in medios; quae sint ea numina diuum | |
| flagitat. et mihi iam multi crudele canebant | |
| artificis scelus, et taciti uentura uidebant. | 125 |
| bis quinos silet ille dies tectusque recusat | |
| prodere uoce sua quemquam aut opponere morti. | |
| uix tandem, magnis Ithaci clamoribus actus, | |
| composito rumpit uocem et me destinat arae. | |
| adsensere omnes et, quae sibi quisque timebat, | 130 |
| unius in miseri exitium conuersa tulere. | |
| iamque dies infanda aderat; mihi sacra parari | |
| et salsae fruges et circum tempora uittae. | |
| eripui, fateor, leto me et uincula rupi, | |
| limosoque lacu per noctem obscurus in ulua | 135 |
| delitui dum uela darent, si forte dedissent. | |
| nec mihi iam patriam antiquam spes ulla uidendi | |
| nec dulcis natos exoptatumque parentem, | |
| quos illi fors et poenas ob nostra reposcent | |
| effugia, et culpam hanc miserorum morte piabunt. | 140 |
| quod te per superos et conscia numina ueri, | |
| per si qua est quae restet adhuc mortalibus usquam | |
| intemerata fides, oro, miserere laborum | |
| tantorum, miserere animi non digna ferentis.' | |
| His lacrimis uitam damus et miserescimus ultro. | 145 |
| ipse uiro primus manicas atque arta leuari | |
| uincla iubet Priamus dictisque ita fatur amicis: | |
| 'quisquis es, amissos hinc iam obliuiscere Graios | |
| (noster eris) mihique haec edissere uera roganti: | |
| quo molem hanc immanis equi statuere? quis auctor? | 150 |
| quidue petunt? quae religio? aut quae machina belli?' | |
| dixerat. ille dolis instructus et arte Pelasga | |
| sustulit exutas uinclis ad sidera palmas: | |
| 'uos, aeterni ignes, et non uiolabile uestrum | |
| testor numen,' ait, 'uos arae ensesque nefandi, | 155 |
| quos fugi, uittaeque deum, quas hostia gessi: | |
| fas mihi Graiorum sacrata resoluere iura, | |
| fas odisse uiros atque omnia ferre sub auras, | |
| si qua tegunt, teneor patriae nec legibus ullis. | |
| tu modo promissis maneas seruataque serues | 160 |
| Troia fidem, si uera feram, si magna rependam. | |
| omnis spes Danaum et coepti fiducia belli | |
| Palladis auxiliis semper stetit. impius ex quo | |
| Tydides sed enim scelerumque inuentor Vlixes, | |
| fatale adgressi sacrato auellere templo | 165 |
| Palladium caesis summae custodibus arcis, | |
| corripuere sacram effigiem manibusque cruentis | |
| uirgineas ausi diuae contingere uittas, | |
| ex illo fluere ac retro sublapsa referri | |
| spes Danaum, fractae uires, auersa deae mens. | 170 |
| nec dubiis ea signa dedit Tritonia monstris. | |
| uix positum castris simulacrum: arsere coruscae | |
| luminibus flammae arrectis, salsusque per artus | |
| sudor iit, terque ipsa solo (mirabile dictu) | |
| emicuit parmamque ferens hastamque trementem. | 175 |
| extemplo temptanda fuga canit aequora Calchas, | |
| nec posse Argolicis exscindi Pergama telis | |
| omina ni repetant Argis numenque reducant | |
| quod pelago et curuis secum auexere carinis. | |
| et nunc quod patrias uento petiere Mycenas, | 180 |
| arma deosque parant comites pelagoque remenso | |
| improuisi aderunt; ita digerit omina Calchas. | |
| hanc pro Palladio moniti, pro numine laeso | |
| effigiem statuere, nefas quae triste piaret. | |
| hanc tamen immensam Calchas attollere molem | 185 |
| roboribus textis caeloque educere iussit, | |
| ne recipi portis aut duci in moenia posset, | |
| neu populum antiqua sub religione tueri. | |
| nam si uestra manus uiolasset dona Mineruae, | |
| tum magnum exitium (quod di prius omen in ipsum | 190 |
| conuertant!) Priami imperio Phrygibusque futurum; | |
| sin manibus uestris uestram ascendisset in urbem, | |
| ultro Asiam magno Pelopea ad moenia bello | |
| uenturam, et nostros ea fata manere nepotes.' | |
| Talibus insidiis periurique arte Sinonis | 195 |
| credita res, captique dolis lacrimisque coactis | |
| quos neque Tydides nec Larisaeus Achilles, | |
| non anni domuere decem, non mille carinae. | |
| Hic aliud maius miseris multoque tremendum | |
| obicitur magis atque improuida pectora turbat. | 200 |
| Laocoon, ductus Neptuno sorte sacerdos, | |
| sollemnis taurum ingentem mactabat ad aras. | |
| ecce autem gemini a Tenedo tranquilla per alta | |
| (horresco referens) immensis orbibus angues | |
| incumbunt pelago pariterque ad litora tendunt; | 205 |
| pectora quorum inter fluctus arrecta iubaeque | |
| sanguineae superant undas, pars cetera pontum | |
| pone legit sinuatque immensa uolumine terga. | |
| fit sonitus spumante salo; iamque arua tenebant | |
| ardentisque oculos suffecti sanguine et igni | 210 |
| sibila lambebant linguis uibrantibus ora. | |
| diffugimus uisu exsangues. illi agmine certo | |
| Laocoonta petunt; et primum parua duorum | |
| corpora natorum serpens amplexus uterque | |
| implicat et miseros morsu depascitur artus; | 215 |
| post ipsum auxilio subeuntem ac tela ferentem | |
| corripiunt spirisque ligant ingentibus; et iam | |
| bis medium amplexi, bis collo squamea circum | |
| terga dati superant capite et ceruicibus altis. | |
| ille simul manibus tendit diuellere nodos | 220 |
| perfusus sanie uittas atroque ueneno, | |
| clamores simul horrendos ad sidera tollit: | |
| qualis mugitus, fugit cum saucius aram | |
| taurus et incertam excussit ceruice securim. | |
| at gemini lapsu delubra ad summa dracones | 225 |
| effugiunt saeuaeque petunt Tritonidis arcem, | |
| sub pedibusque deae clipeique sub orbe teguntur. | |
| tum uero tremefacta nouus per pectora cunctis | |
| insinuat pauor, et scelus expendisse merentem | |
| Laocoonta ferunt, sacrum qui cuspide robur | 230 |
| laeserit et tergo sceleratam intorserit hastam. | |
| ducendum ad sedes simulacrum orandaque diuae | |
| numina conclamant. | |
| diuidimus muros et moenia pandimus urbis. | |
| accingunt omnes operi pedibusque rotarum | 235 |
| subiciunt lapsus, et stuppea uincula collo | |
| intendunt; scandit fatalis machina muros | |
| feta armis. pueri circum innuptaeque puellae | |
| sacra canunt funemque manu contingere gaudent; | |
| illa subit mediaeque minans inlabitur urbi. | 240 |
| o patria, o diuum domus Ilium et incluta bello | |
| moenia Dardanidum! quater ipso in limine portae | |
| substitit atque utero sonitum quater arma dedere; | |
| instamus tamen immemores caecique furore | |
| et monstrum infelix sacrata sistimus arce. | 245 |
| tunc etiam fatis aperit Cassandra futuris | |
| ora dei iussu non umquam credita Teucris. | |
| nos delubra deum miseri, quibus ultimus esset | |
| ille dies, festa uelamus fronde per urbem. | |
| Vertitur interea caelum et ruit Oceano nox | 250 |
| inuoluens umbra magna terramque polumque | |
| Myrmidonumque dolos; fusi per moenia Teucri | |
| conticuere; sopor fessos complectitur artus. | |
| et iam Argiua phalanx instructis nauibus ibat | |
| a Tenedo tacitae per amica silentia lunae | 255 |
| litora nota petens, flammas cum regia puppis | |
| extulerat, fatisque deum defensus iniquis | |
| inclusos utero Danaos et pinea furtim | |
| laxat claustra Sinon. illos patefactus ad auras | |
| reddit equus laetique cauo se robore promunt | 260 |
| Thessandrus Sthenelusque duces et dirus Vlixes, | |
| demissum lapsi per funem, Acamasque Thoasque | |
| Pelidesque Neoptolemus primusque Machaon | |
| et Menelaus et ipse doli fabricator Epeos. | |
| inuadunt urbem somno uinoque sepultam; | 265 |
| caeduntur uigiles, portisque patentibus omnis | |
| accipiunt socios atque agmina conscia iungunt. | |
| Tempus erat quo prima quies mortalibus aegris | |
| incipit et dono diuum gratissima serpit. | |
| in somnis, ecce, ante oculos maestissimus Hector | 270 |
| uisus adesse mihi largosque effundere fletus, | |
| raptatus bigis ut quondam, aterque cruento | |
| puluere perque pedes traiectus lora tumentis. | |
| ei mihi, qualis erat, quantum mutatus ab illo | |
| Hectore qui redit exuuias indutus Achilli | 275 |
| uel Danaum Phrygios iaculatus puppibus ignis! | |
| squalentem barbam et concretos sanguine crinis | |
| uulneraque illa gerens, quae circum plurima muros | |
| accepit patrios. ultro flens ipse uidebar | |
| compellare uirum et maestas expromere uoces: | 280 |
| 'o lux Dardaniae, spes o fidissima Teucrum, | |
| quae tantae tenuere morae? quibus Hector ab oris | |
| exspectate uenis? ut te post multa tuorum | |
| funera, post uarios hominumque urbisque labores | |
| defessi aspicimus! quae causa indigna serenos | 285 |
| foedauit uultus? aut cur haec uulnera cerno?' | |
| ille nihil, nec me quaerentem uana moratur, | |
| sed grauiter gemitus imo de pectore ducens, | |
| 'heu fuge, nate dea, teque his' ait 'eripe flammis. | |
| hostis habet muros; ruit alto a culmine Troia. | 290 |
| sat patriae Priamoque datum: si Pergama dextra | |
| defendi possent, etiam hac defensa fuissent. | |
| sacra suosque tibi commendat Troia penatis; | |
| hos cape fatorum comites, his moenia quaere | |
| magna pererrato statues quae denique ponto.' | 295 |
| sic ait et manibus uittas Vestamque potentem | |
| aeternumque adytis effert penetralibus ignem. | |
| Diuerso interea miscentur moenia luctu, | |
| et magis atque magis, quamquam secreta parentis | |
| Anchisae domus arboribusque obtecta recessit, | 300 |
| clarescunt sonitus armorumque ingruit horror. | |
| excutior somno et summi fastigia tecti | |
| ascensu supero atque arrectis auribus asto: | |
| in segetem ueluti cum flamma furentibus Austris | |
| incidit, aut rapidus montano flumine torrens | 305 |
| sternit agros, sternit sata laeta boumque labores | |
| praecipitisque trahit siluas; stupet inscius alto | |
| accipiens sonitum saxi de uertice pastor. | |
| tum uero manifesta fides, Danaumque patescunt | |
| insidiae. iam Deiphobi dedit ampla ruinam | 310 |
| Volcano superante domus, iam proximus ardet | |
| Vcalegon; Sigea igni freta lata relucent. | |
| exoritur clamorque uirum clangorque tubarum. | |
| arma amens capio; nec sat rationis in armis, | |
| sed glomerare manum bello et concurrere in arcem | 315 |
| cum sociis ardent animi; furor iraque mentem | |
| praecipitat, pulchrumque mori succurrit in armis. | |
| Ecce autem telis Panthus elapsus Achiuum, | |
| Panthus Othryades, arcis Phoebique sacerdos, | |
| sacra manu uictosque deos paruumque nepotem | 320 |
| ipse trahit cursuque amens ad limina tendit. | |
| 'quo res summa loco, Panthu? quam prendimus arcem?' | |
| uix ea fatus eram gemitu cum talia reddit: | |
| 'uenit summa dies et ineluctabile tempus | |
| Dardaniae. fuimus Troes, fuit Ilium et ingens | 325 |
| gloria Teucrorum; ferus omnia Iuppiter Argos | |
| transtulit; incensa Danai dominantur in urbe. | |
| arduus armatos mediis in moenibus astans | |
| fundit equus uictorque Sinon incendia miscet | |
| insultans. portis alii bipatentibus adsunt, | 330 |
| milia quot magnis umquam uenere Mycenis; | |
| obsedere alii telis angusta uiarum | |
| oppositis; stat ferri acies mucrone corusco | |
| stricta, parata neci; uix primi proelia temptant | |
| portarum uigiles et caeco Marte resistunt.' | 335 |
| talibus Othryadae dictis et numine diuum | |
| in flammas et in arma feror, quo tristis Erinys, | |
| quo fremitus uocat et sublatus ad aethera clamor. | |
| addunt se socios Rhipeus et maximus armis | |
| Epytus, oblati per lunam, Hypanisque Dymasque | 340 |
| et lateri adglomerant nostro, iuuenisque Coroebus | |
| Mygdonides—illis ad Troiam forte diebus | |
| uenerat insano Cassandrae incensus amore | |
| et gener auxilium Priamo Phrygibusque ferebat, | |
| infelix qui non sponsae praecepta furentis | 345 |
| audierit! | |
| quos ubi confertos ardere in proelia uidi, | |
| incipio super his: 'iuuenes, fortissima frustra | |
| pectora, si uobis audentem extrema cupido | |
| certa sequi, quae sit rebus fortuna uidetis: | 350 |
| excessere omnes adytis arisque relictis | |
| di quibus imperium hoc steterat; succurritis urbi | |
| incensae. moriamur et in media arma ruamus. | |
| una salus uictis nullam sperare salutem.' | |
| sic animis iuuenum furor additus. inde, lupi ceu | 355 |
| raptores atra in nebula, quos improba uentris | |
| exegit caecos rabies catulique relicti | |
| faucibus exspectant siccis, per tela, per hostis | |
| uadimus haud dubiam in mortem mediaeque tenemus | |
| urbis iter; nox atra caua circumuolat umbra. | 360 |
| quis cladem illius noctis, quis funera fando | |
| explicet aut possit lacrimis aequare labores? | |
| urbs antiqua ruit multos dominata per annos; | |
| plurima perque uias sternuntur inertia passim | |
| corpora perque domos et religiosa deorum | 365 |
| limina. nec soli poenas dant sanguine Teucri; | |
| quondam etiam uictis redit in praecordia uirtus | |
| uictoresque cadunt Danai. crudelis ubique | |
| luctus, ubique pauor et plurima mortis imago. | |
| Primus se Danaum magna comitante caterua | 370 |
| Androgeos offert nobis, socia agmina credens | |
| inscius, atque ultro uerbis compellat amicis: | |
| 'festinate, uiri! nam quae tam sera moratur | |
| segnities? alii rapiunt incensa feruntque | |
| Pergama: uos celsis nunc primum a nauibus itis?' | 375 |
| dixit, et extemplo (neque enim responsa dabantur | |
| fida satis) sensit medios delapsus in hostis. | |
| obstipuit retroque pedem cum uoce repressit. | |
| improuisum aspris ueluti qui sentibus anguem | |
| pressit humi nitens trepidusque repente refugit | 380 |
| attollentem iras et caerula colla tumentem, | |
| haud secus Androgeos uisu tremefactus abibat. | |
| inruimus densis et circumfundimur armis, | |
| ignarosque loci passim et formidine captos | |
| sternimus; aspirat primo Fortuna labori. | 385 |
| atque hic successu exsultans animisque Coroebus | |
| 'o socii, qua prima' inquit 'Fortuna salutis | |
| monstrat iter, quaque ostendit se dextra, sequamur: | |
| mutemus clipeos Danaumque insignia nobis | |
| aptemus. dolus an uirtus, quis in hoste requirat? | 390 |
| arma dabunt ipsi.' sic fatus deinde comantem | |
| Androgei galeam clipeique insigne decorum | |
| induitur laterique Argiuum accommodat ensem. | |
| hoc Rhipeus, hoc ipse Dymas omnisque iuuentus | |
| laeta facit: spoliis se quisque recentibus armat. | 395 |
| uadimus immixti Danais haud numine nostro | |
| multaque per caecam congressi proelia noctem | |
| conserimus, multos Danaum demittimus Orco. | |
| diffugiunt alii ad nauis et litora cursu | |
| fida petunt; pars ingentem formidine turpi | 400 |
| scandunt rursus equum et nota conduntur in aluo. | |
| Heu nihil inuitis fas quemquam fidere diuis! | |
| ecce trahebatur passis Priameia uirgo | |
| crinibus a templo Cassandra adytisque Mineruae | |
| ad caelum tendens ardentia lumina frustra, | 405 |
| lumina, nam teneras arcebant uincula palmas. | |
| non tulit hanc speciem furiata mente Coroebus | |
| et sese medium iniecit periturus in agmen; | |
| consequimur cuncti et densis incurrimus armis. | |
| hic primum ex alto delubri culmine telis | 410 |
| nostrorum obruimur oriturque miserrima caedes | |
| armorum facie et Graiarum errore iubarum. | |
| tum Danai gemitu atque ereptae uirginis ira | |
| undique collecti inuadunt, acerrimus Aiax | |
| et gemini Atridae Dolopumque exercitus omnis: | 415 |
| aduersi rupto ceu quondam turbine uenti | |
| confligunt, Zephyrusque Notusque et laetus Eois | |
| Eurus equis; stridunt siluae saeuitque tridenti | |
| spumeus atque imo Nereus ciet aequora fundo. | |
| illi etiam, si quos obscura nocte per umbram | 420 |
| fudimus insidiis totaque agitauimus urbe, | |
| apparent; primi clipeos mentitaque tela | |
| agnoscunt atque ora sono discordia signant. | |
| ilicet obruimur numero, primusque Coroebus | |
| Penelei dextra diuae armipotentis ad aram | 425 |
| procumbit; cadit et Rhipeus, iustissimus unus | |
| qui fuit in Teucris et seruantissimus aequi | |
| (dis aliter uisum); pereunt Hypanisque Dymasque | |
| confixi a sociis; nec te tua plurima, Panthu, | |
| labentem pietas nec Apollinis infula texit. | 430 |
| Iliaci cineres et flamma extrema meorum, | |
| testor, in occasu uestro nec tela nec ullas | |
| uitauisse uices, Danaum et, si fata fuissent | |
| ut caderem, meruisse manu. diuellimur inde, | |
| Iphitus et Pelias mecum (quorum Iphitus aeuo | 435 |
| iam grauior, Pelias et uulnere tardus Vlixi), | |
| protinus ad sedes Priami clamore uocati. | |
| hic uero ingentem pugnam, ceu cetera nusquam | |
| bella forent, nulli tota morerentur in urbe, | |
| sic Martem indomitum Danaosque ad tecta ruentis | 440 |
| cernimus obsessumque acta testudine limen. | |
| haerent parietibus scalae postisque sub ipsos | |
| nituntur gradibus clipeosque ad tela sinistris | |
| protecti obiciunt, prensant fastigia dextris. | |
| Dardanidae contra turris ac tota domorum | 445 |
| culmina conuellunt; his se, quando ultima cernunt, | |
| extrema iam in morte parant defendere telis, | |
| auratasque trabes, ueterum decora alta parentum, | |
| deuoluunt; alii strictis mucronibus imas | |
| obsedere fores, has seruant agmine denso. | 450 |
| instaurati animi regis succurrere tectis | |
| auxilioque leuare uiros uimque addere uictis. | |
| Limen erat caecaeque fores et peruius usus | |
| tectorum inter se Priami, postesque relicti | |
| a tergo, infelix qua se, dum regna manebant, | 455 |
| saepius Andromache ferre incomitata solebat | |
| ad soceros et auo puerum Astyanacta trahebat. | |
| euado ad summi fastigia culminis, unde | |
| tela manu miseri iactabant inrita Teucri. | |
| turrim in praecipiti stantem summisque sub astra | 460 |
| eductam tectis, unde omnis Troia uideri | |
| et Danaum solitae naues et Achaica castra, | |
| adgressi ferro circum, qua summa labantis | |
| iuncturas tabulata dabant, conuellimus altis | |
| sedibus impulimusque; ea lapsa repente ruinam | 465 |
| cum sonitu trahit et Danaum super agmina late | |
| incidit. ast alii subeunt, nec saxa nec ullum | |
| telorum interea cessat genus. | |
| Vestibulum ante ipsum primoque in limine Pyrrhus | |
| exsultat telis et luce coruscus aëna: | 470 |
| qualis ubi in lucem coluber mala gramina pastus, | |
| frigida sub terra tumidum quem bruma tegebat, | |
| nunc, positis nouus exuuiis nitidusque iuuenta, | |
| lubrica conuoluit sublato pectore terga | |
| arduus ad solem, et linguis micat ore trisulcis. | 475 |
| una ingens Periphas et equorum agitator Achillis, | |
| armiger Automedon, una omnis Scyria pubes | |
| succedunt tecto et flammas ad culmina iactant. | |
| ipse inter primos correpta dura bipenni | |
| limina perrumpit postisque a cardine uellit | 480 |
| aeratos; iamque excisa trabe firma cauauit | |
| robora et ingentem lato dedit ore fenestram. | |
| apparet domus intus et atria longa patescunt; | |
| apparent Priami et ueterum penetralia regum, | |
| armatosque uident stantis in limine primo. | 485 |
| at domus interior gemitu miseroque tumultu | |
| miscetur, penitusque cauae plangoribus aedes | |
| femineis ululant; ferit aurea sidera clamor. | |
| tum pauidae tectis matres ingentibus errant | |
| amplexaeque tenent postis atque oscula figunt. | 490 |
| instat ui patria Pyrrhus; nec claustra nec ipsi | |
| custodes sufferre ualent; labat ariete crebro | |
| ianua, et emoti procumbunt cardine postes. | |
| fit uia ui; rumpunt aditus primosque trucidant | |
| immissi Danai et late loca milite complent. | 495 |
| non sic, aggeribus ruptis cum spumeus amnis | |
| exiit oppositasque euicit gurgite moles, | |
| fertur in arua furens cumulo camposque per omnis | |
| cum stabulis armenta trahit. uidi ipse furentem | |
| caede Neoptolemum geminosque in limine Atridas, | 500 |
| uidi Hecubam centumque nurus Priamumque per aras | |
| sanguine foedantem quos ipse sacrauerat ignis. | |
| quinquaginta illi thalami, spes tanta nepotum, | |
| barbarico postes auro spoliisque superbi | |
| procubuere; tenent Danai qua deficit ignis. | 505 |
| Forsitan et Priami fuerint quae fata requiras. | |
| urbis uti captae casum conuulsaque uidit | |
| limina tectorum et medium in penetralibus hostem, | |
| arma diu senior desueta trementibus aeuo | |
| circumdat nequiquam umeris et inutile ferrum | 510 |
| cingitur, ac densos fertur moriturus in hostis. | |
| aedibus in mediis nudoque sub aetheris axe | |
| ingens ara fuit iuxtaque ueterrima laurus | |
| incumbens arae atque umbra complexa penatis. | |
| hic Hecuba et natae nequiquam altaria circum, | 515 |
| praecipites atra ceu tempestate columbae, | |
| condensae et diuum amplexae simulacra sedebant. | |
| ipsum autem sumptis Priamum iuuenalibus armis | |
| ut uidit, 'quae mens tam dira, miserrime coniunx, | |
| impulit his cingi telis? aut quo ruis?' inquit. | 520 |
| 'non tali auxilio nec defensoribus istis | |
| tempus eget; non, si ipse meus nunc adforet Hector. | |
| huc tandem concede; haec ara tuebitur omnis, | |
| aut moriere simul.' sic ore effata recepit | |
| ad sese et sacra longaeuum in sede locauit. | 525 |
| Ecce autem elapsus Pyrrhi de caede Polites, | |
| unus natorum Priami, per tela, per hostis | |
| porticibus longis fugit et uacua atria lustrat | |
| saucius. illum ardens infesto uulnere Pyrrhus | |
| insequitur, iam iamque manu tenet et premit hasta. | 530 |
| ut tandem ante oculos euasit et ora parentum, | |
| concidit ac multo uitam cum sanguine fudit. | |
| hic Priamus, quamquam in media iam morte tenetur, | |
| non tamen abstinuit nec uoci iraeque pepercit: | |
| 'at tibi pro scelere,' exclamat, 'pro talibus ausis | 535 |
| di, si qua est caelo pietas quae talia curet, | |
| persoluant grates dignas et praemia reddant | |
| debita, qui nati coram me cernere letum | |
| fecisti et patrios foedasti funere uultus. | |
| at non ille, satum quo te mentiris, Achilles | 540 |
| talis in hoste fuit Priamo; sed iura fidemque | |
| supplicis erubuit corpusque exsangue sepulcro | |
| reddidit Hectoreum meque in mea regna remisit.' | |
| sic fatus senior telumque imbelle sine ictu | |
| coniecit, rauco quod protinus aere repulsum, | 545 |
| et summo clipei nequiquam umbone pependit. | |
| cui Pyrrhus: 'referes ergo haec et nuntius ibis | |
| Pelidae genitori. illi mea tristia facta | |
| degeneremque Neoptolemum narrare memento. | |
| nunc morere.' hoc dicens altaria ad ipsa trementem | 550 |
| traxit et in multo lapsantem sanguine nati, | |
| implicuitque comam laeua, dextraque coruscum | |
| extulit ac lateri capulo tenus abdidit ensem. | |
| haec finis Priami fatorum, hic exitus illum | |
| sorte tulit Troiam incensam et prolapsa uidentem | 555 |
| Pergama, tot quondam populis terrisque superbum | |
| regnatorem Asiae. iacet ingens litore truncus, | |
| auulsumque umeris caput et sine nomine corpus. | |
| At me tum primum saeuus circumstetit horror. | |
| obstipui; subiit cari genitoris imago, | 560 |
| ut regem aequaeuum crudeli uulnere uidi | |
| uitam exhalantem, subiit deserta Creusa | |
| et direpta domus et parui casus Iuli. | |
| respicio et quae sit me circum copia lustro. | |
| deseruere omnes defessi, et corpora saltu | 565 |
| ad terram misere aut ignibus aegra dedere. | |
| [Iamque adeo super unus eram, cum limina Vestae | |
| seruantem et tacitam secreta in sede latentem | |
| Tyndarida aspicio; dant claram incendia lucem | |
| erranti passimque oculos per cuncta ferenti. | 570 |
| illa sibi infestos euersa ob Pergama Teucros | |
| et Danaum poenam et deserti coniugis iras | |
| praemetuens, Troiae et patriae communis Erinys, | |
| abdiderat sese atque aris inuisa sedebat. | |
| exarsere ignes animo; subit ira cadentem | 575 |
| ulcisci patriam et sceleratas sumere poenas. | |
| 'scilicet haec Spartam incolumis patriasque Mycenas | |
| aspiciet, partoque ibit regina triumpho? | |
| coniugiumque domumque patris natosque uidebit | |
| Iliadum turba et Phrygiis comitata ministris? | 580 |
| occiderit ferro Priamus? Troia arserit igni? | |
| Dardanium totiens sudarit sanguine litus? | |
| non ita. namque etsi nullum memorabile nomen | |
| feminea in poena est, habet haec uictoria laudem; | |
| exstinxisse nefas tamen et sumpsisse merentis | 585 |
| laudabor poenas, animumque explesse iuuabit | |
| ultricis †famam et cineres satiasse meorum.' | |
| talia iactabam et furiata mente ferebar,] | |
| cum mihi se, non ante oculis tam clara, uidendam | |
| obtulit et pura per noctem in luce refulsit | 590 |
| alma parens, confessa deam qualisque uideri | |
| caelicolis et quanta solet, dextraque prehensum | |
| continuit roseoque haec insuper addidit ore: | |
| 'nate, quis indomitas tantus dolor excitat iras? | |
| quid furis? aut quonam nostri tibi cura recessit? | 595 |
| non prius aspicies ubi fessum aetate parentem | |
| liqueris Anchisen, superet coniunxne Creusa | |
| Ascaniusque puer? quos omnis undique Graiae | |
| circum errant acies et, ni mea cura resistat, | |
| iam flammae tulerint inimicus et hauserit ensis. | 600 |
| non tibi Tyndaridis facies inuisa Lacaenae | |
| culpatusue Paris, diuum inclementia, diuum | |
| has euertit opes sternitque a culmine Troiam. | |
| aspice (namque omnem, quae nunc obducta tuenti | |
| mortalis hebetat uisus tibi et umida circum | 605 |
| caligat, nubem eripiam; tu ne qua parentis | |
| iussa time neu praeceptis parere recusa): | |
| hic, ubi disiectas moles auulsaque saxis | |
| saxa uides, mixtoque undantem puluere fumum, | |
| Neptunus muros magnoque emota tridenti | 610 |
| fundamenta quatit totamque a sedibus urbem | |
| eruit. hic Iuno Scaeas saeuissima portas | |
| prima tenet sociumque furens a nauibus agmen | |
| ferro accincta uocat. | |
| iam summas arces Tritonia, respice, Pallas | 615 |
| insedit nimbo effulgens et Gorgone saeua. | |
| ipse pater Danais animos uirisque secundas | |
| sufficit, ipse deos in Dardana suscitat arma. | |
| eripe, nate, fugam finemque impone labori; | |
| nusquam abero et tutum patrio te limine sistam.' | 620 |
| dixerat et spissis noctis se condidit umbris. | |
| apparent dirae facies inimicaque Troiae | |
| numina magna deum. | |
| Tum uero omne mihi uisum considere in ignis | |
| Ilium et ex imo uerti Neptunia Troia: | 625 |
| ac ueluti summis antiquam in montibus ornum | |
| cum ferro accisam crebrisque bipennibus instant | |
| eruere agricolae certatim, illa usque minatur | |
| et tremefacta comam concusso uertice nutat, | |
| uulneribus donec paulatim euicta supremum | 630 |
| congemuit traxitque iugis auulsa ruinam. | |
| descendo ac ducente deo flammam inter et hostis | |
| expedior: dant tela locum flammaeque recedunt. | |
| Atque ubi iam patriae peruentum ad limina sedis | |
| antiquasque domos, genitor, quem tollere in altos | 635 |
| optabam primum montis primumque petebam, | |
| abnegat excisa uitam producere Troia | |
| exsiliumque pati. 'uos o, quibus integer aeui | |
| sanguis,' ait, 'solidaeque suo stant robore uires, | |
| uos agitate fugam. | 640 |
| me si caelicolae uoluissent ducere uitam, | |
| has mihi seruassent sedes. satis una superque | |
| uidimus excidia et captae superauimus urbi. | |
| sic o sic positum adfati discedite corpus. | |
| ipse manu mortem inueniam; miserebitur hostis | 645 |
| exuuiasque petet. facilis iactura sepulcri. | |
| iam pridem inuisus diuis et inutilis annos | |
| demoror, ex quo me diuum pater atque hominum rex | |
| fulminis adflauit uentis et contigit igni.' | |
| Talia perstabat memorans fixusque manebat. | 650 |
| nos contra effusi lacrimis coniunxque Creusa | |
| Ascaniusque omnisque domus, ne uertere secum | |
| cuncta pater fatoque urgenti incumbere uellet. | |
| abnegat inceptoque et sedibus haeret in isdem. | |
| rursus in arma feror mortemque miserrimus opto. | 655 |
| nam quod consilium aut quae iam fortuna dabatur? | |
| 'mene efferre pedem, genitor, te posse relicto | |
| sperasti tantumque nefas patrio excidit ore? | |
| si nihil ex tanta superis placet urbe relinqui, | |
| et sedet hoc animo perituraeque addere Troiae | 660 |
| teque tuosque iuuat, patet isti ianua leto, | |
| iamque aderit multo Priami de sanguine Pyrrhus, | |
| natum ante ora patris, patrem qui obtruncat ad aras. | |
| hoc erat, alma parens, quod me per tela, per ignis | |
| eripis, ut mediis hostem in penetralibus utque | 665 |
| Ascanium patremque meum iuxtaque Creusam | |
| alterum in alterius mactatos sanguine cernam? | |
| arma, uiri, ferte arma; uocat lux ultima uictos. | |
| reddite me Danais; sinite instaurata reuisam | |
| proelia. numquam omnes hodie moriemur inulti.' | 670 |
| Hinc ferro accingor rursus clipeoque sinistram | |
| insertabam aptans meque extra tecta ferebam. | |
| ecce autem complexa pedes in limine coniunx | |
| haerebat, paruumque patri tendebat Iulum: | |
| 'si periturus abis, et nos rape in omnia tecum; | 675 |
| sin aliquam expertus sumptis spem ponis in armis, | |
| hanc primum tutare domum. cui paruus Iulus, | |
| cui pater et coniunx quondam tua dicta relinquor?' | |
| Talia uociferans gemitu tectum omne replebat, | |
| cum subitum dictuque oritur mirabile monstrum. | 680 |
| namque manus inter maestorumque ora parentum | |
| ecce leuis summo de uertice uisus Iuli | |
| fundere lumen apex, tactuque innoxia mollis | |
| lambere flamma comas et circum tempora pasci. | |
| nos pauidi trepidare metu crinemque flagrantem | 685 |
| excutere et sanctos restinguere fontibus ignis. | |
| at pater Anchises oculos ad sidera laetus | |
| extulit et caelo palmas cum uoce tetendit: | |
| 'Iuppiter omnipotens, precibus si flecteris ullis, | |
| aspice nos, hoc tantum, et si pietate meremur, | 690 |
| da deinde auxilium, pater, atque haec omina firma.' | |
| Vix ea fatus erat senior, subitoque fragore | |
| intonuit laeuum, et de caelo lapsa per umbras | |
| stella facem ducens multa cum luce cucurrit. | |
| illam summa super labentem culmina tecti | 695 |
| cernimus Idaea claram se condere silua | |
| signantemque uias; tum longo limite sulcus | |
| dat lucem et late circum loca sulphure fumant. | |
| hic uero uictus genitor se tollit ad auras | |
| adfaturque deos et sanctum sidus adorat. | 700 |
| 'iam iam nulla mora est; sequor et qua ducitis adsum, | |
| di patrii; seruate domum, seruate nepotem. | |
| uestrum hoc augurium, uestroque in numine Troia est. | |
| cedo equidem nec, nate, tibi comes ire recuso.' | |
| dixerat ille, et iam per moenia clarior ignis | 705 |
| auditur, propiusque aestus incendia uoluunt. | |
| 'ergo age, care pater, ceruici imponere nostrae; | |
| ipse subibo umeris nec me labor iste grauabit; | |
| quo res cumque cadent, unum et commune periclum, | |
| una salus ambobus erit. mihi paruus Iulus | 710 |
| sit comes, et longe seruet uestigia coniunx. | |
| uos, famuli, quae dicam animis aduertite uestris. | |
| est urbe egressis tumulus templumque uetustum | |
| desertae Cereris, iuxtaque antiqua cupressus | |
| religione patrum multos seruata per annos; | 715 |
| hanc ex diuerso sedem ueniemus in unam. | |
| tu, genitor, cape sacra manu patriosque penatis; | |
| me bello e tanto digressum et caede recenti | |
| attrectare nefas, donec me flumine uiuo | |
| abluero.' | 720 |
| haec fatus latos umeros subiectaque colla | |
| ueste super fuluique insternor pelle leonis, | |
| succedoque oneri; dextrae se paruus Iulus | |
| implicuit sequiturque patrem non passibus aequis; | |
| pone subit coniunx. ferimur per opaca locorum, | 725 |
| et me, quem dudum non ulla iniecta mouebant | |
| tela neque aduerso glomerati examine Grai, | |
| nunc omnes terrent aurae, sonus excitat omnis | |
| suspensum et pariter comitique onerique timentem. | |
| iamque propinquabam portis omnemque uidebar | 730 |
| euasisse uiam, subito cum creber ad auris | |
| uisus adesse pedum sonitus, genitorque per umbram | |
| prospiciens 'nate,' exclamat, 'fuge, nate; propinquant. | |
| ardentis clipeos atque aera micantia cerno.' | |
| hic mihi nescio quod trepido male numen amicum | 735 |
| confusam eripuit mentem. namque auia cursu | |
| dum sequor et nota excedo regione uiarum, | |
| heu misero coniunx fatone erepta Creusa | |
| substitit, errauitne uia seu lapsa resedit, | |
| incertum; nec post oculis est reddita nostris. | 740 |
| nec prius amissam respexi animumue reflexi | |
| quam tumulum antiquae Cereris sedemque sacratam | |
| uenimus: hic demum collectis omnibus una | |
| defuit, et comites natumque uirumque fefellit. | |
| quem non incusaui amens hominumque deorumque, | 745 |
| aut quid in euersa uidi crudelius urbe? | |
| Ascanium Anchisenque patrem Teucrosque penatis | |
| commendo sociis et curua ualle recondo; | |
| ipse urbem repeto et cingor fulgentibus armis. | |
| stat casus renouare omnis omnemque reuerti | 750 |
| per Troiam et rursus caput obiectare periclis. | |
| principio muros obscuraque limina portae, | |
| qua gressum extuleram, repeto et uestigia retro | |
| obseruata sequor per noctem et lumine lustro: | |
| horror ubique animo, simul ipsa silentia terrent. | 755 |
| inde domum, si forte pedem, si forte tulisset, | |
| me refero: inruerant Danai et tectum omne tenebant. | |
| ilicet ignis edax summa ad fastigia uento | |
| uoluitur; exsuperant flammae, furit aestus ad auras. | |
| procedo et Priami sedes arcemque reuiso: | 760 |
| et iam porticibus uacuis Iunonis asylo | |
| custodes lecti Phoenix et dirus Vlixes | |
| praedam adseruabant. huc undique Troia gaza | |
| incensis erepta adytis, mensaeque deorum | |
| crateresque auro solidi, captiuaque uestis | 765 |
| congeritur. pueri et pauidae longo ordine matres | |
| stant circum. | |
| ausus quin etiam uoces iactare per umbram | |
| impleui clamore uias, maestusque Creusam | |
| nequiquam ingeminans iterumque iterumque uocaui. | 770 |
| quaerenti et tectis urbis sine fine ruenti | |
| infelix simulacrum atque ipsius umbra Creusae | |
| uisa mihi ante oculos et nota maior imago. | |
| obstipui, steteruntque comae et uox faucibus haesit. | |
| tum sic adfari et curas his demere dictis: | 775 |
| 'quid tantum insano iuuat indulgere dolori, | |
| o dulcis coniunx? non haec sine numine diuum | |
| eueniunt; nec te comitem hinc portare Creusam | |
| fas, aut ille sinit superi regnator Olympi. | |
| longa tibi exsilia et uastum maris aequor arandum, | 780 |
| et terram Hesperiam uenies, ubi Lydius arua | |
| inter opima uirum leni fluit agmine Thybris. | |
| illic res laetae regnumque et regia coniunx | |
| parta tibi; lacrimas dilectae pelle Creusae. | |
| non ego Myrmidonum sedes Dolopumue superbas | 785 |
| aspiciam aut Grais seruitum matribus ibo, | |
| Dardanis et diuae Veneris nurus; | |
| sed me magna deum genetrix his detinet oris. | |
| iamque uale et nati serua communis amorem.' | |
| haec ubi dicta dedit, lacrimantem et multa uolentem | 790 |
| dicere deseruit, tenuisque recessit in auras. | |
| ter conatus ibi collo dare bracchia circum; | |
| ter frustra comprensa manus effugit imago, | |
| par leuibus uentis uolucrique simillima somno. | |
| sic demum socios consumpta nocte reuiso. | 795 |
| Atque hic ingentem comitum adfluxisse nouorum | |
| inuenio admirans numerum, matresque uirosque, | |
| collectam exsilio pubem, miserabile uulgus. | |
| undique conuenere animis opibusque parati | |
| in quascumque uelim pelago deducere terras. | 800 |
| iamque iugis summae surgebat Lucifer Idae | |
| ducebatque diem, Danaique obsessa tenebant | |
| limina portarum, nec spes opis ulla dabatur. | |
| cessi et sublato montis genitore petiui. |