| LIBER VI | |
| Sic fatur lacrimans, classique immittit habenas | 6.1 |
| et tandem Euboicis Cumarum adlabitur oris. | |
| obuertunt pelago proras; tum dente tenaci | |
| ancora fundabat nauis et litora curuae | |
| praetexunt puppes. iuuenum manus emicat ardens | 5 |
| litus in Hesperium; quaerit pars semina flammae | |
| abstrusa in uenis silicis, pars densa ferarum | |
| tecta rapit siluas inuentaque flumina monstrat. | |
| at pius Aeneas arces quibus altus Apollo | |
| praesidet horrendaeque procul secreta Sibyllae, | 10 |
| antrum immane, petit, magnam cui mentem animumque | |
| Delius inspirat uates aperitque futura. | |
| iam subeunt Triuiae lucos atque aurea tecta. | |
| Daedalus, ut fama est, fugiens Minoia regna | |
| praepetibus pennis ausus se credere caelo | 15 |
| insuetum per iter gelidas enauit ad Arctos, | |
| Chalcidicaque leuis tandem super astitit arce. | |
| redditus his primum terris tibi, Phoebe, sacrauit | |
| remigium alarum posuitque immania templa. | |
| in foribus letum Androgeo; tum pendere poenas | 20 |
| Cecropidae iussi (miserum!) septena quotannis | |
| corpora natorum; stat ductis sortibus urna. | |
| contra elata mari respondet Cnosia tellus: | |
| hic crudelis amor tauri suppostaque furto | |
| Pasiphae mixtumque genus prolesque biformis | 25 |
| Minotaurus inest, Veneris monimenta nefandae, | |
| hic labor ille domus et inextricabilis error; | |
| magnum reginae sed enim miseratus amorem | |
| Daedalus ipse dolos tecti ambagesque resoluit, | |
| caeca regens filo uestigia. tu quoque magnam | 30 |
| partem opere in tanto, sineret dolor, Icare, haberes. | |
| bis conatus erat casus effingere in auro, | |
| bis patriae cecidere manus. quin protinus omnia | |
| perlegerent oculis, ni iam praemissus Achates | |
| adforet atque una Phoebi Triuiaeque sacerdos, | 35 |
| Deiphobe Glauci, fatur quae talia regi: | |
| 'non hoc ista sibi tempus spectacula poscit; | |
| nunc grege de intacto septem mactare iuuencos | |
| praestiterit, totidem lectas ex more bidentis.' | |
| talibus adfata Aenean (nec sacra morantur | 40 |
| iussa uiri) Teucros uocat alta in templa sacerdos. | |
| Excisum Euboicae latus ingens rupis in antrum, | |
| quo lati ducunt aditus centum, ostia centum, | |
| unde ruunt totidem uoces, responsa Sibyllae. | |
| uentum erat ad limen, cum uirgo 'poscere fata | 45 |
| tempus' ait; 'deus ecce deus!' cui talia fanti | |
| ante fores subito non uultus, non color unus, | |
| non comptae mansere comae; sed pectus anhelum, | |
| et rabie fera corda tument, maiorque uideri | |
| nec mortale sonans, adflata est numine quando | 50 |
| iam propiore dei. 'cessas in uota precesque, | |
| Tros' ait 'Aenea? cessas? neque enim ante dehiscent | |
| attonitae magna ora domus.' et talia fata | |
| conticuit. gelidus Teucris per dura cucurrit | |
| ossa tremor, funditque preces rex pectore ab imo: | 55 |
| 'Phoebe, grauis Troiae semper miserate labores, | |
| Dardana qui Paridis derexti tela manusque | |
| corpus in Aeacidae, magnas obeuntia terras | |
| tot maria intraui duce te penitusque repostas | |
| Massylum gentis praetentaque Syrtibus arua: | 60 |
| iam tandem Italiae fugientis prendimus oras. | |
| hac Troiana tenus fuerit fortuna secuta; | |
| uos quoque Pergameae iam fas est parcere genti, | |
| dique deaeque omnes, quibus obstitit Ilium et ingens | |
| gloria Dardaniae. tuque, o sanctissima uates, | 65 |
| praescia uenturi, da (non indebita posco | |
| regna meis fatis) Latio considere Teucros | |
| errantisque deos agitataque numina Troiae. | |
| tum Phoebo et Triuiae solido de marmore templum | |
| instituam festosque dies de nomine Phoebi. | 70 |
| te quoque magna manent regnis penetralia nostris: | |
| hic ego namque tuas sortis arcanaque fata | |
| dicta meae genti ponam, lectosque sacrabo, | |
| alma, uiros. foliis tantum ne carmina manda, | |
| ne turbata uolent rapidis ludibria uentis; | 75 |
| ipsa canas oro.' finem dedit ore loquendi. | |
| At Phoebi nondum patiens immanis in antro | |
| bacchatur uates, magnum si pectore possit | |
| excussisse deum; tanto magis ille fatigat | |
| os rabidum, fera corda domans, fingitque premendo. | 80 |
| ostia iamque domus patuere ingentia centum | |
| sponte sua uatisque ferunt responsa per auras: | |
| 'o tandem magnis pelagi defuncte periclis | |
| (sed terrae grauiora manent), in regna Lauini | |
| Dardanidae uenient (mitte hanc de pectore curam), | 85 |
| sed non et uenisse uolent. bella, horrida bella, | |
| et Thybrim multo spumantem sanguine cerno. | |
| non Simois tibi nec Xanthus nec Dorica castra | |
| defuerint; alius Latio iam partus Achilles, | |
| natus et ipse dea; nec Teucris addita Iuno | 90 |
| usquam aberit, cum tu supplex in rebus egenis | |
| quas gentis Italum aut quas non oraueris urbes! | |
| causa mali tanti coniunx iterum hospita Teucris | |
| externique iterum thalami. | |
| tu ne cede malis, sed contra audentior ito, | 95 |
| qua tua te Fortuna sinet. uia prima salutis | |
| (quod minime reris) Graia pandetur ab urbe.' | |
| Talibus ex adyto dictis Cumaea Sibylla | |
| horrendas canit ambages antroque remugit, | |
| obscuris uera inuoluens: ea frena furenti | 100 |
| concutit et stimulos sub pectore uertit Apollo. | |
| ut primum cessit furor et rabida ora quierunt, | |
| incipit Aeneas heros: 'non ulla laborum, | |
| o uirgo, noua mi facies inopinaue surgit; | |
| omnia praecepi atque animo mecum ante peregi. | 105 |
| unum oro: quando hic inferni ianua regis | |
| dicitur et tenebrosa palus Acheronte refuso, | |
| ire ad conspectum cari genitoris et ora | |
| contingat; doceas iter et sacra ostia pandas. | |
| illum ego per flammas et mille sequentia tela | 110 |
| eripui his umeris medioque ex hoste recepi; | |
| ille meum comitatus iter maria omnia mecum | |
| atque omnis pelagique minas caelique ferebat, | |
| inualidus, uiris ultra sortemque senectae. | |
| quin, ut te supplex peterem et tua limina adirem, | 115 |
| idem orans mandata dabat. gnatique patrisque, | |
| alma, precor, miserere (potes namque omnia, nec te | |
| nequiquam lucis Hecate praefecit Auernis), | |
| si potuit manis accersere coniugis Orpheus | |
| Threicia fretus cithara fidibusque canoris, | 120 |
| si fratrem Pollux alterna morte redemit | |
| itque reditque uiam totiens. quid Thesea, magnum | |
| quid memorem Alciden? et mi genus ab Ioue summo.' | |
| Talibus orabat dictis arasque tenebat, | |
| cum sic orsa loqui uates: 'sate sanguine diuum, | 125 |
| Tros Anchisiade, facilis descensus Auerno: | |
| noctes atque dies patet atri ianua Ditis; | |
| sed reuocare gradum superasque euadere ad auras, | |
| hoc opus, hic labor est. pauci, quos aequus amauit | |
| Iuppiter aut ardens euexit ad aethera uirtus, | 130 |
| dis geniti potuere. tenent media omnia siluae, | |
| Cocytusque sinu labens circumuenit atro. | |
| quod si tantus amor menti, si tanta cupido est | |
| bis Stygios innare lacus, bis nigra uidere | |
| Tartara, et insano iuuat indulgere labori, | 135 |
| accipe quae peragenda prius. latet arbore opaca | |
| aureus et foliis et lento uimine ramus, | |
| Iunoni infernae dictus sacer; hunc tegit omnis | |
| lucus et obscuris claudunt conuallibus umbrae. | |
| sed non ante datur telluris operta subire | 140 |
| auricomos quam quis decerpserit arbore fetus. | |
| hoc sibi pulchra suum ferri Proserpina munus | |
| instituit. primo auulso non deficit alter | |
| aureus, et simili frondescit uirga metallo. | |
| ergo alte uestiga oculis et rite repertum | 145 |
| carpe manu; namque ipse uolens facilisque sequetur, | |
| si te fata uocant; aliter non uiribus ullis | |
| uincere nec duro poteris conuellere ferro. | |
| praeterea iacet exanimum tibi corpus amici | |
| (heu nescis) totamque incestat funere classem, | 150 |
| dum consulta petis nostroque in limine pendes. | |
| sedibus hunc refer ante suis et conde sepulcro. | |
| duc nigras pecudes; ea prima piacula sunto. | |
| sic demum lucos Stygis et regna inuia uiuis | |
| aspicies.' dixit, pressoque obmutuit ore. | 155 |
| Aeneas maesto defixus lumina uultu | |
| ingreditur linquens antrum, caecosque uolutat | |
| euentus animo secum. cui fidus Achates | |
| it comes et paribus curis uestigia figit. | |
| multa inter sese uario sermone serebant, | 160 |
| quem socium exanimum uates, quod corpus humandum | |
| diceret. atque illi Misenum in litore sicco, | |
| ut uenere, uident indigna morte peremptum, | |
| Misenum Aeoliden, quo non praestantior alter | |
| aere ciere uiros Martemque accendere cantu. | 165 |
| Hectoris hic magni fuerat comes, Hectora circum | |
| et lituo pugnas insignis obibat et hasta. | |
| postquam illum uita uictor spoliauit Achilles, | |
| Dardanio Aeneae sese fortissimus heros | |
| addiderat socium, non inferiora secutus. | 170 |
| sed tum, forte caua dum personat aequora concha, | |
| demens, et cantu uocat in certamina diuos, | |
| aemulus exceptum Triton, si credere dignum est, | |
| inter saxa uirum spumosa immerserat unda. | |
| ergo omnes magno circum clamore fremebant, | 175 |
| praecipue pius Aeneas. tum iussa Sibyllae, | |
| haud mora, festinant flentes aramque sepulcri | |
| congerere arboribus caeloque educere certant. | |
| itur in antiquam siluam, stabula alta ferarum; | |
| procumbunt piceae, sonat icta securibus ilex | 180 |
| fraxineaeque trabes cuneis et fissile robur | |
| scinditur, aduoluunt ingentis montibus ornos. | |
| Nec non Aeneas opera inter talia primus | |
| hortatur socios paribusque accingitur armis. | |
| atque haec ipse suo tristi cum corde uolutat | 185 |
| aspectans siluam immensam, et sic forte precatur: | |
| 'si nunc se nobis ille aureus arbore ramus | |
| ostendat nemore in tanto! quando omnia uere | |
| heu nimium de te uates, Misene, locuta est.' | |
| uix ea fatus erat, geminae cum forte columbae | 190 |
| ipsa sub ora uiri caelo uenere uolantes, | |
| et uiridi sedere solo. tum maximus heros | |
| maternas agnouit auis laetusque precatur: | |
| 'este duces, o, si qua uia est, cursumque per auras | |
| derigite in lucos ubi pinguem diues opacat | 195 |
| ramus humum. tuque, o, dubiis ne defice rebus, | |
| diua parens.' sic effatus uestigia pressit | |
| obseruans quae signa ferant, quo tendere pergant. | |
| pascentes illae tantum prodire uolando | |
| quantum acie possent oculi seruare sequentum. | 200 |
| inde ubi uenere ad fauces graue olentis Auerni, | |
| tollunt se celeres liquidumque per aëra lapsae | |
| sedibus optatis gemina super arbore sidunt, | |
| discolor unde auri per ramos aura refulsit. | |
| quale solet siluis brumali frigore uiscum | 205 |
| fronde uirere noua, quod non sua seminat arbos, | |
| et croceo fetu teretis circumdare truncos, | |
| talis erat species auri frondentis opaca | |
| ilice, sic leni crepitabat brattea uento. | |
| corripit Aeneas extemplo auidusque refringit | 210 |
| cunctantem, et uatis portat sub tecta Sibyllae. | |
| Nec minus interea Misenum in litore Teucri | |
| flebant et cineri ingrato suprema ferebant. | |
| principio pinguem taedis et robore secto | |
| ingentem struxere pyram, cui frondibus atris | 215 |
| intexunt latera et feralis ante cupressos | |
| constituunt, decorantque super fulgentibus armis. | |
| pars calidos latices et aëna undantia flammis | |
| expediunt, corpusque lauant frigentis et unguunt. | |
| fit gemitus. tum membra toro defleta reponunt | 220 |
| purpureasque super uestis, uelamina nota, | |
| coniciunt. pars ingenti subiere feretro, | |
| triste ministerium, et subiectam more parentum | |
| auersi tenuere facem. congesta cremantur | |
| turea dona, dapes, fuso crateres oliuo. | 225 |
| postquam conlapsi cineres et flamma quieuit, | |
| reliquias uino et bibulam lauere fauillam, | |
| ossaque lecta cado texit Corynaeus aëno. | |
| idem ter socios pura circumtulit unda | |
| spargens rore leui et ramo felicis oliuae, | 230 |
| lustrauitque uiros dixitque nouissima uerba. | |
| at pius Aeneas ingenti mole sepulcrum | |
| imponit suaque arma uiro remumque tubamque | |
| monte sub aërio, qui nunc Misenus ab illo | |
| dicitur aeternumque tenet per saecula nomen. | 235 |
| His actis propere exsequitur praecepta Sibyllae. | |
| spelunca alta fuit uastoque immanis hiatu, | |
| scrupea, tuta lacu nigro nemorumque tenebris, | |
| quam super haud ullae poterant impune uolantes | |
| tendere iter pennis: talis sese halitus atris | 240 |
| faucibus effundens supera ad conuexa ferebat. | |
| [unde locum Grai dixerunt nomine Aornum.] | |
| quattuor hic primum nigrantis terga iuuencos | |
| constituit frontique inuergit uina sacerdos, | |
| et summas carpens media inter cornua saetas | 245 |
| ignibus imponit sacris, libamina prima, | |
| uoce uocans Hecaten caeloque Ereboque potentem. | |
| supponunt alii cultros tepidumque cruorem | |
| succipiunt pateris. ipse atri uelleris agnam | |
| Aeneas matri Eumenidum magnaeque sorori | 250 |
| ense ferit, sterilemque tibi, Proserpina, uaccam; | |
| tum Stygio regi nocturnas incohat aras | |
| et solida imponit taurorum uiscera flammis, | |
| pingue super oleum fundens ardentibus extis. | |
| ecce autem primi sub limina solis et ortus | 255 |
| sub pedibus mugire solum et iuga coepta moueri | |
| siluarum, uisaeque canes ululare per umbram | |
| aduentante dea. 'procul, o procul este, profani,' | |
| conclamat uates, 'totoque absistite luco; | |
| tuque inuade uiam uaginaque eripe ferrum: | 260 |
| nunc animis opus, Aenea, nunc pectore firmo.' | |
| tantum effata furens antro se immisit aperto; | |
| ille ducem haud timidis uadentem passibus aequat. | |
| Di, quibus imperium est animarum, umbraeque silentes | |
| et Chaos et Phlegethon, loca nocte tacentia late, | 265 |
| sit mihi fas audita loqui, sit numine uestro | |
| pandere res alta terra et caligine mersas. | |
| Ibant obscuri sola sub nocte per umbram | |
| perque domos Ditis uacuas et inania regna: | |
| quale per incertam lunam sub luce maligna | 270 |
| est iter in siluis, ubi caelum condidit umbra | |
| Iuppiter, et rebus nox abstulit atra colorem. | |
| uestibulum ante ipsum primisque in faucibus Orci | |
| Luctus et ultrices posuere cubilia Curae, | |
| pallentesque habitant Morbi tristisque Senectus, | 275 |
| et Metus et malesuada Fames ac turpis Egestas, | |
| terribiles uisu formae, Letumque Labosque; | |
| tum consanguineus Leti Sopor et mala mentis | |
| Gaudia, mortiferumque aduerso in limine Bellum, | |
| ferreique Eumenidum thalami et Discordia demens | 280 |
| uipereum crinem uittis innexa cruentis. | |
| in medio ramos annosaque bracchia pandit | |
| ulmus opaca, ingens, quam sedem Somnia uulgo | |
| uana tenere ferunt, foliisque sub omnibus haerent. | |
| multaque praeterea uariarum monstra ferarum, | 285 |
| Centauri in foribus stabulant Scyllaeque biformes | |
| et centumgeminus Briareus ac belua Lernae | |
| horrendum stridens, flammisque armata Chimaera, | |
| Gorgones Harpyiaeque et forma tricorporis umbrae. | |
| corripit hic subita trepidus formidine ferrum | 290 |
| Aeneas strictamque aciem uenientibus offert, | |
| et ni docta comes tenuis sine corpore uitas | |
| admoneat uolitare caua sub imagine formae, | |
| inruat et frustra ferro diuerberet umbras. | |
| Hinc uia Tartarei quae fert Acherontis ad undas. | 295 |
| turbidus hic caeno uastaque uoragine gurges | |
| aestuat atque omnem Cocyto eructat harenam. | |
| portitor has horrendus aquas et flumina seruat | |
| terribili squalore Charon, cui plurima mento | |
| canities inculta iacet, stant lumina flamma, | 300 |
| sordidus ex umeris nodo dependet amictus. | |
| ipse ratem conto subigit uelisque ministrat | |
| et ferruginea subuectat corpora cumba, | |
| iam senior, sed cruda deo uiridisque senectus. | |
| huc omnis turba ad ripas effusa ruebat, | 305 |
| matres atque uiri defunctaque corpora uita | |
| magnanimum heroum, pueri innuptaeque puellae, | |
| impositique rogis iuuenes ante ora parentum: | |
| quam multa in siluis autumni frigore primo | |
| lapsa cadunt folia, aut ad terram gurgite ab alto | 310 |
| quam multae glomerantur aues, ubi frigidus annus | |
| trans pontum fugat et terris immittit apricis. | |
| stabant orantes primi transmittere cursum | |
| tendebantque manus ripae ulterioris amore. | |
| nauita sed tristis nunc hos nunc accipit illos, | 315 |
| ast alios longe summotos arcet harena. | |
| Aeneas miratus enim motusque tumultu | |
| 'dic,' ait, 'o uirgo, quid uult concursus ad amnem? | |
| quidue petunt animae? uel quo discrimine ripas | |
| hae linquunt, illae remis uada liuida uerrunt?' | 320 |
| olli sic breuiter fata est longaeua sacerdos: | |
| 'Anchisa generate, deum certissima proles, | |
| Cocyti stagna alta uides Stygiamque paludem, | |
| di cuius iurare timent et fallere numen. | |
| haec omnis, quam cernis, inops inhumataque turba est; | 325 |
| portitor ille Charon; hi, quos uehit unda, sepulti. | |
| nec ripas datur horrendas et rauca fluenta | |
| transportare prius quam sedibus ossa quierunt. | |
| centum errant annos uolitantque haec litora circum; | |
| tum demum admissi stagna exoptata reuisunt.' | 330 |
| constitit Anchisa satus et uestigia pressit | |
| multa putans sortemque animo miseratus iniquam. | |
| cernit ibi maestos et mortis honore carentis | |
| Leucaspim et Lyciae ductorem classis Oronten, | |
| quos simul a Troia uentosa per aequora uectos | 335 |
| obruit Auster, aqua inuoluens nauemque uirosque. | |
| Ecce gubernator sese Palinurus agebat, | |
| qui Libyco nuper cursu, dum sidera seruat, | |
| exciderat puppi mediis effusus in undis. | |
| hunc ubi uix multa maestum cognouit in umbra, | 340 |
| sic prior adloquitur: 'quis te, Palinure, deorum | |
| eripuit nobis medioque sub aequore mersit? | |
| dic age. namque mihi, fallax haud ante repertus, | |
| hoc uno responso animum delusit Apollo, | |
| qui fore te ponto incolumem finisque canebat | 345 |
| uenturum Ausonios. en haec promissa fides est?' | |
| ille autem: 'neque te Phoebi cortina fefellit, | |
| dux Anchisiade, nec me deus aequore mersit. | |
| namque gubernaclum multa ui forte reuulsum, | |
| cui datus haerebam custos cursusque regebam, | 350 |
| praecipitans traxi mecum. maria aspera iuro | |
| non ullum pro me tantum cepisse timorem, | |
| quam tua ne spoliata armis, excussa magistro, | |
| deficeret tantis nauis surgentibus undis. | |
| tris Notus hibernas immensa per aequora noctes | 355 |
| uexit me uiolentus aqua; uix lumine quarto | |
| prospexi Italiam summa sublimis ab unda. | |
| paulatim adnabam terrae; iam tuta tenebam, | |
| ni gens crudelis madida cum ueste grauatum | |
| prensantemque uncis manibus capita aspera montis | 360 |
| ferro inuasisset praedamque ignara putasset. | |
| nunc me fluctus habet uersantque in litore uenti. | |
| quod te per caeli iucundum lumen et auras, | |
| per genitorem oro, per spes surgentis Iuli, | |
| eripe me his, inuicte, malis: aut tu mihi terram | 365 |
| inice, namque potes, portusque require Velinos; | |
| aut tu, si qua uia est, si quam tibi diua creatrix | |
| ostendit (neque enim, credo, sine numine diuum | |
| flumina tanta paras Stygiamque innare paludem), | |
| da dextram misero et tecum me tolle per undas, | 370 |
| sedibus ut saltem placidis in morte quiescam.' | |
| talia fatus erat coepit cum talia uates: | |
| 'unde haec, o Palinure, tibi tam dira cupido? | |
| tu Stygias inhumatus aquas amnemque seuerum | |
| Eumenidum aspicies, ripamue iniussus adibis? | 375 |
| desine fata deum flecti sperare precando, | |
| sed cape dicta memor, duri solacia casus. | |
| nam tua finitimi, longe lateque per urbes | |
| prodigiis acti caelestibus, ossa piabunt | |
| et statuent tumulum et tumulo sollemnia mittent, | 380 |
| aeternumque locus Palinuri nomen habebit.' | |
| his dictis curae emotae pulsusque parumper | |
| corde dolor tristi; gaudet cognomine terra. | |
| Ergo iter inceptum peragunt fluuioque propinquant. | |
| nauita quos iam inde ut Stygia prospexit ab unda | 385 |
| per tacitum nemus ire pedemque aduertere ripae, | |
| sic prior adgreditur dictis atque increpat ultro: | |
| 'quisquis es, armatus qui nostra ad flumina tendis, | |
| fare age, quid uenias, iam istinc et comprime gressum. | |
| umbrarum hic locus est, somni noctisque soporae: | 390 |
| corpora uiua nefas Stygia uectare carina. | |
| nec uero Alciden me sum laetatus euntem | |
| accepisse lacu, nec Thesea Pirithoumque, | |
| dis quamquam geniti atque inuicti uiribus essent. | |
| Tartareum ille manu custodem in uincla petiuit | 395 |
| ipsius a solio regis traxitque trementem; | |
| hi dominam Ditis thalamo deducere adorti.' | |
| quae contra breuiter fata est Amphrysia uates: | |
| 'nullae hic insidiae tales (absiste moueri), | |
| nec uim tela ferunt; licet ingens ianitor antro | 400 |
| aeternum latrans exsanguis terreat umbras, | |
| casta licet patrui seruet Proserpina limen. | |
| Troius Aeneas, pietate insignis et armis, | |
| ad genitorem imas Erebi descendit ad umbras. | |
| si te nulla mouet tantae pietatis imago, | 405 |
| at ramum hunc' (aperit ramum qui ueste latebat) | |
| 'agnoscas.' tumida ex ira tum corda residunt; | |
| nec plura his. ille admirans uenerabile donum | |
| fatalis uirgae longo post tempore uisum | |
| caeruleam aduertit puppim ripaeque propinquat. | 410 |
| inde alias animas, quae per iuga longa sedebant, | |
| deturbat laxatque foros; simul accipit alueo | |
| ingentem Aenean. gemuit sub pondere cumba | |
| sutilis et multam accepit rimosa paludem. | |
| tandem trans fluuium incolumis uatemque uirumque | 415 |
| informi limo glaucaque exponit in ulua. | |
| Cerberus haec ingens latratu regna trifauci | |
| personat aduerso recubans immanis in antro. | |
| cui uates horrere uidens iam colla colubris | |
| melle soporatam et medicatis frugibus offam | 420 |
| obicit. ille fame rabida tria guttura pandens | |
| corripit obiectam, atque immania terga resoluit | |
| fusus humi totoque ingens extenditur antro. | |
| occupat Aeneas aditum custode sepulto | |
| euaditque celer ripam inremeabilis undae. | 425 |
| Continuo auditae uoces uagitus et ingens | |
| infantumque animae flentes, in limine primo | |
| quos dulcis uitae exsortis et ab ubere raptos | |
| abstulit atra dies et funere mersit acerbo; | |
| hos iuxta falso damnati crimine mortis. | 430 |
| nec uero hae sine sorte datae, sine iudice, sedes: | |
| quaesitor Minos urnam mouet; ille silentum | |
| consiliumque uocat uitasque et crimina discit. | |
| proxima deinde tenent maesti loca, qui sibi letum | |
| insontes peperere manu lucemque perosi | 435 |
| proiecere animas. quam uellent aethere in alto | |
| nunc et pauperiem et duros perferre labores! | |
| fas obstat, tristisque palus inamabilis undae | |
| alligat et nouies Styx interfusa coercet. | |
| nec procul hinc partem fusi monstrantur in omnem | 440 |
| Lugentes campi; sic illos nomine dicunt. | |
| hic quos durus amor crudeli tabe peredit | |
| secreti celant calles et myrtea circum | |
| silua tegit; curae non ipsa in morte relinquunt. | |
| his Phaedram Procrinque locis maestamque Eriphylen | 445 |
| crudelis nati monstrantem uulnera cernit, | |
| Euadnenque et Pasiphaen; his Laodamia | |
| it comes et iuuenis quondam, nunc femina, Caeneus | |
| rursus et in ueterem fato reuoluta figuram. | |
| inter quas Phoenissa recens a uulnere Dido | 450 |
| errabat silua in magna; quam Troius heros | |
| ut primum iuxta stetit agnouitque per umbras | |
| obscuram, qualem primo qui surgere mense | |
| aut uidet aut uidisse putat per nubila lunam, | |
| demisit lacrimas dulcique adfatus amore est: | 455 |
| 'infelix Dido, uerus mihi nuntius ergo | |
| uenerat exstinctam ferroque extrema secutam? | |
| funeris heu tibi causa fui? per sidera iuro, | |
| per superos et si qua fides tellure sub ima est, | |
| inuitus, regina, tuo de litore cessi. | 460 |
| sed me iussa deum, quae nunc has ire per umbras, | |
| per loca senta situ cogunt noctemque profundam, | |
| imperiis egere suis; nec credere quiui | |
| hunc tantum tibi me discessu ferre dolorem. | |
| siste gradum teque aspectu ne subtrahe nostro. | 465 |
| quem fugis? extremum fato quod te adloquor hoc est.' | |
| talibus Aeneas ardentem et torua tuentem | |
| lenibat dictis animum lacrimasque ciebat. | |
| illa solo fixos oculos auersa tenebat | |
| nec magis incepto uultum sermone mouetur | 470 |
| quam si dura silex aut stet Marpesia cautes. | |
| tandem corripuit sese atque inimica refugit | |
| in nemus umbriferum, coniunx ubi pristinus illi | |
| respondet curis aequatque Sychaeus amorem. | |
| nec minus Aeneas casu percussus iniquo | 475 |
| prosequitur lacrimis longe et miseratur euntem. | |
| Inde datum molitur iter. iamque arua tenebant | |
| ultima, quae bello clari secreta frequentant. | |
| hic illi occurrit Tydeus, hic inclutus armis | |
| Parthenopaeus et Adrasti pallentis imago, | 480 |
| hic multum fleti ad superos belloque caduci | |
| Dardanidae, quos ille omnis longo ordine cernens | |
| ingemuit, Glaucumque Medontaque Thersilochumque, | |
| tris Antenoridas Cererique sacrum Polyboeten, | |
| Idaeumque etiam currus, etiam arma tenentem. | 485 |
| circumstant animae dextra laeuaque frequentes, | |
| nec uidisse semel satis est; iuuat usque morari | |
| et conferre gradum et ueniendi discere causas. | |
| at Danaum proceres Agamemnoniaeque phalanges | |
| ut uidere uirum fulgentiaque arma per umbras, | 490 |
| ingenti trepidare metu; pars uertere terga, | |
| ceu quondam petiere rates, pars tollere uocem | |
| exiguam: inceptus clamor frustratur hiantis. | |
| Atque hic Priamiden laniatum corpore toto | |
| Deiphobum uidet et lacerum crudeliter ora, | 495 |
| ora manusque ambas, populataque tempora raptis | |
| auribus et truncas inhonesto uulnere naris. | |
| uix adeo agnouit pauitantem ac dira tegentem | |
| supplicia, et notis compellat uocibus ultro: | |
| 'Deiphobe armipotens, genus alto a sanguine Teucri, | 500 |
| quis tam crudelis optauit sumere poenas? | |
| cui tantum de te licuit? mihi fama suprema | |
| nocte tulit fessum uasta te caede Pelasgum | |
| procubuisse super confusae stragis aceruum. | |
| tunc egomet tumulum Rhoeteo in litore inanem | 505 |
| constitui et magna manis ter uoce uocaui. | |
| nomen et arma locum seruant; te, amice, nequiui | |
| conspicere et patria decedens ponere terra.' | |
| ad quae Priamides: 'nihil o tibi, amice, relictum; | |
| omnia Deiphobo soluisti et funeris umbris. | 510 |
| sed me fata mea et scelus exitiale Lacaenae | |
| his mersere malis; illa haec monimenta reliquit. | |
| namque ut supremam falsa inter gaudia noctem | |
| egerimus, nosti: et nimium meminisse necesse est. | |
| cum fatalis equus saltu super ardua uenit | 515 |
| Pergama et armatum peditem grauis attulit aluo, | |
| illa chorum simulans euhantis orgia circum | |
| ducebat Phrygias; flammam media ipsa tenebat | |
| ingentem et summa Danaos ex arce uocabat. | |
| tum me confectum curis somnoque grauatum | 520 |
| infelix habuit thalamus, pressitque iacentem | |
| dulcis et alta quies placidaeque simillima morti. | |
| egregia interea coniunx arma omnia tectis | |
| emouet, et fidum capiti subduxerat ensem: | |
| intra tecta uocat Menelaum et limina pandit, | 525 |
| scilicet id magnum sperans fore munus amanti, | |
| et famam exstingui ueterum sic posse malorum. | |
| quid moror? inrumpunt thalamo, comes additus una | |
| hortator scelerum Aeolides. di, talia Grais | |
| instaurate, pio si poenas ore reposco. | 530 |
| sed te qui uiuum casus, age fare uicissim, | |
| attulerint. pelagine uenis erroribus actus | |
| an monitu diuum? an quae te fortuna fatigat, | |
| ut tristis sine sole domos, loca turbida, adires?' | |
| Hac uice sermonum roseis Aurora quadrigis | 535 |
| iam medium aetherio cursu traiecerat axem; | |
| et fors omne datum traherent per talia tempus, | |
| sed comes admonuit breuiterque adfata Sibylla est: | |
| 'nox ruit, Aenea; nos flendo ducimus horas. | |
| hic locus est, partis ubi se uia findit in ambas: | 540 |
| dextera quae Ditis magni sub moenia tendit, | |
| hac iter Elysium nobis; at laeua malorum | |
| exercet poenas et ad impia Tartara mittit.' | |
| Deiphobus contra: 'ne saeui, magna sacerdos; | |
| discedam, explebo numerum reddarque tenebris. | 545 |
| i decus, i, nostrum; melioribus utere fatis.' | |
| tantum effatus, et in uerbo uestigia torsit. | |
| Respicit Aeneas subito et sub rupe sinistra | |
| moenia lata uidet triplici circumdata muro, | |
| quae rapidus flammis ambit torrentibus amnis, | 550 |
| Tartareus Phlegethon, torquetque sonantia saxa. | |
| porta aduersa ingens solidoque adamante columnae, | |
| uis ut nulla uirum, non ipsi exscindere bello | |
| caelicolae ualeant; stat ferrea turris ad auras, | |
| Tisiphoneque sedens palla succincta cruenta | 555 |
| uestibulum exsomnis seruat noctesque diesque. | |
| hinc exaudiri gemitus et saeua sonare | |
| uerbera, tum stridor ferri tractaeque catenae. | |
| constitit Aeneas strepitumque exterritus hausit. | |
| 'quae scelerum facies? o uirgo, effare; quibusue | 560 |
| urgentur poenis? quis tantus plangor ad auras?' | |
| tum uates sic orsa loqui: 'dux inclute Teucrum, | |
| nulli fas casto sceleratum insistere limen; | |
| sed me cum lucis Hecate praefecit Auernis, | |
| ipsa deum poenas docuit perque omnia duxit. | 565 |
| Cnosius haec Rhadamanthus habet durissima regna | |
| castigatque auditque dolos subigitque fateri | |
| quae quis apud superos furto laetatus inani | |
| distulit in seram commissa piacula mortem. | |
| continuo sontis ultrix accincta flagello | 570 |
| Tisiphone quatit insultans, toruosque sinistra | |
| intentans anguis uocat agmina saeua sororum. | |
| tum demum horrisono stridentes cardine sacrae | |
| panduntur portae. cernis custodia qualis | |
| uestibulo sedeat, facies quae limina seruet? | 575 |
| quinquaginta atris immanis hiatibus Hydra | |
| saeuior intus habet sedem. tum Tartarus ipse | |
| bis patet in praeceps tantum tenditque sub umbras | |
| quantus ad aetherium caeli suspectus Olympum. | |
| hic genus antiquum Terrae, Titania pubes, | 580 |
| fulmine deiecti fundo uoluuntur in imo. | |
| hic et Aloidas geminos immania uidi | |
| corpora, qui manibus magnum rescindere caelum | |
| adgressi superisque Iouem detrudere regnis. | |
| uidi et crudelis dantem Salmonea poenas, | 585 |
| dum flammas Iouis et sonitus imitatur Olympi. | |
| quattuor hic inuectus equis et lampada quassans | |
| per Graium populos mediaeque per Elidis urbem | |
| ibat ouans, diuumque sibi poscebat honorem, | |
| demens, qui nimbos et non imitabile fulmen | 590 |
| aere et cornipedum pulsu simularet equorum. | |
| at pater omnipotens densa inter nubila telum | |
| contorsit, non ille faces nec fumea taedis | |
| lumina, praecipitemque immani turbine adegit. | |
| nec non et Tityon, Terrae omniparentis alumnum, | 595 |
| cernere erat, per tota nouem cui iugera corpus | |
| porrigitur, rostroque immanis uultur obunco | |
| immortale iecur tondens fecundaque poenis | |
| uiscera rimaturque epulis habitatque sub alto | |
| pectore, nec fibris requies datur ulla renatis. | 600 |
| quid memorem Lapithas, Ixiona Pirithoumque? | |
| quos super atra silex iam iam lapsura cadentique | |
| imminet adsimilis; lucent genialibus altis | |
| aurea fulcra toris, epulaeque ante ora paratae | |
| regifico luxu; Furiarum maxima iuxta | 605 |
| accubat et manibus prohibet contingere mensas, | |
| exsurgitque facem attollens atque intonat ore. | |
| hic, quibus inuisi fratres, dum uita manebat, | |
| pulsatusue parens et fraus innexa clienti, | |
| aut qui diuitiis soli incubuere repertis | 610 |
| nec partem posuere suis (quae maxima turba est), | |
| quique ob adulterium caesi, quique arma secuti | |
| impia nec ueriti dominorum fallere dextras, | |
| inclusi poenam exspectant. ne quaere doceri | |
| quam poenam, aut quae forma uiros fortunaue mersit. | 615 |
| saxum ingens uoluunt alii, radiisque rotarum | |
| districti pendent; sedet aeternumque sedebit | |
| infelix Theseus, Phlegyasque miserrimus omnis | |
| admonet et magna testatur uoce per umbras: | |
| "discite iustitiam moniti et non temnere diuos." | 620 |
| uendidit hic auro patriam dominumque potentem | |
| imposuit; fixit leges pretio atque refixit; | |
| hic thalamum inuasit natae uetitosque hymenaeos: | |
| ausi omnes immane nefas ausoque potiti. | |
| non, mihi si linguae centum sint oraque centum, | 625 |
| ferrea uox, omnis scelerum comprendere formas, | |
| omnia poenarum percurrere nomina possim.' | |
| Haec ubi dicta dedit Phoebi longaeua sacerdos, | |
| 'sed iam age, carpe uiam et susceptum perfice munus; | |
| acceleremus' ait; 'Cyclopum educta caminis | 630 |
| moenia conspicio atque aduerso fornice portas, | |
| haec ubi nos praecepta iubent deponere dona.' | |
| dixerat et pariter gressi per opaca uiarum | |
| corripiunt spatium medium foribusque propinquant. | |
| occupat Aeneas aditum corpusque recenti | 635 |
| spargit aqua ramumque aduerso in limine figit. | |
| His demum exactis, perfecto munere diuae, | |
| deuenere locos laetos et amoena uirecta | |
| fortunatorum nemorum sedesque beatas. | |
| largior hic campos aether et lumine uestit | 640 |
| purpureo, solemque suum, sua sidera norunt. | |
| pars in gramineis exercent membra palaestris, | |
| contendunt ludo et fulua luctantur harena; | |
| pars pedibus plaudunt choreas et carmina dicunt. | |
| nec non Threicius longa cum ueste sacerdos | 645 |
| obloquitur numeris septem discrimina uocum, | |
| iamque eadem digitis, iam pectine pulsat eburno. | |
| hic genus antiquum Teucri, pulcherrima proles, | |
| magnanimi heroes nati melioribus annis, | |
| Ilusque Assaracusque et Troiae Dardanus auctor. | 650 |
| arma procul currusque uirum miratur inanis; | |
| stant terra defixae hastae passimque soluti | |
| per campum pascuntur equi. quae gratia currum | |
| armorumque fuit uiuis, quae cura nitentis | |
| pascere equos, eadem sequitur tellure repostos. | 655 |
| conspicit, ecce, alios dextra laeuaque per herbam | |
| uescentis laetumque choro paeana canentis | |
| inter odoratum lauris nemus, unde superne | |
| plurimus Eridani per siluam uoluitur amnis. | |
| hic manus ob patriam pugnando uulnera passi, | 660 |
| quique sacerdotes casti, dum uita manebat, | |
| quique pii uates et Phoebo digna locuti, | |
| inuentas aut qui uitam excoluere per artis | |
| quique sui memores aliquos fecere merendo: | |
| omnibus his niuea cinguntur tempora uitta. | 665 |
| quos circumfusos sic est adfata Sibylla, | |
| Musaeum ante omnis (medium nam plurima turba | |
| hunc habet atque umeris exstantem suspicit altis): | |
| 'dicite, felices animae tuque optime uates, | |
| quae regio Anchisen, quis habet locus? illius ergo | 670 |
| uenimus et magnos Erebi tranauimus amnis.' | |
| atque huic responsum paucis ita reddidit heros: | |
| 'nulli certa domus; lucis habitamus opacis, | |
| riparumque toros et prata recentia riuis | |
| incolimus. sed uos, si fert ita corde uoluntas, | 675 |
| hoc superate iugum, et facili iam tramite sistam.' | |
| dixit, et ante tulit gressum camposque nitentis | |
| desuper ostentat; dehinc summa cacumina linquunt. | |
| At pater Anchises penitus conualle uirenti | |
| inclusas animas superumque ad lumen ituras | 680 |
| lustrabat studio recolens, omnemque suorum | |
| forte recensebat numerum, carosque nepotes | |
| fataque fortunasque uirum moresque manusque. | |
| isque ubi tendentem aduersum per gramina uidit | |
| Aenean, alacris palmas utrasque tetendit, | 685 |
| effusaeque genis lacrimae et uox excidit ore: | |
| 'uenisti tandem, tuaque exspectata parenti | |
| uicit iter durum pietas? datur ora tueri, | |
| nate, tua et notas audire et reddere uoces? | |
| sic equidem ducebam animo rebarque futurum | 690 |
| tempora dinumerans, nec me mea cura fefellit. | |
| quas ego te terras et quanta per aequora uectum | |
| accipio! quantis iactatum, nate, periclis! | |
| quam metui ne quid Libyae tibi regna nocerent!' | |
| ille autem: 'tua me, genitor, tua tristis imago | 695 |
| saepius occurrens haec limina tendere adegit; | |
| stant sale Tyrrheno classes. da iungere dextram, | |
| da, genitor, teque amplexu ne subtrahe nostro.' | |
| sic memorans largo fletu simul ora rigabat. | |
| ter conatus ibi colo dare bracchia circum; | 700 |
| ter frustra comprensa manus effugit imago, | |
| par leuibus uentis uolucrique simillima somno. | |
| Interea uidet Aeneas in ualle reducta | |
| seclusum nemus et uirgulta sonantia siluae, | |
| Lethaeumque domos placidas qui praenatat amnem. | 705 |
| hunc circum innumerae gentes populique uolabant: | |
| ac ueluti in pratis ubi apes aestate serena | |
| floribus insidunt uariis et candida circum | |
| lilia funduntur, strepit omnis murmure campus. | |
| horrescit uisu subito causasque requirit | 710 |
| inscius Aeneas, quae sint ea flumina porro, | |
| quiue uiri tanto complerint agmine ripas. | |
| tum pater Anchises: 'animae, quibus altera fato | |
| corpora debentur, Lethaei ad fluminis undam | |
| securos latices et longa obliuia potant. | 715 |
| has equidem memorare tibi atque ostendere coram | |
| iampridem, hanc prolem cupio enumerare meorum, | |
| quo magis Italia mecum laetere reperta.' | |
| 'o pater, anne aliquas ad caelum hinc ire putandum est | |
| sublimis animas iterumque ad tarda reuerti | 720 |
| corpora? quae lucis miseris tam dira cupido?' | |
| 'dicam equidem nec te suspensum, nate, tenebo' | |
| suscipit Anchises atque ordine singula pandit. | |
| 'Principio caelum ac terras camposque liquentis | |
| lucentemque globum lunae Titaniaque astra | 725 |
| spiritus intus alit, totamque infusa per artus | |
| mens agitat molem et magno se corpore miscet. | |
| inde hominum pecudumque genus uitaeque uolantum | |
| et quae marmoreo fert monstra sub aequore pontus. | |
| igneus est ollis uigor et caelestis origo | 730 |
| seminibus, quantum non noxia corpora tardant | |
| terrenique hebetant artus moribundaque membra. | |
| hinc metuunt cupiuntque, dolent gaudentque, neque auras | |
| dispiciunt clausae tenebris et carcere caeco. | |
| quin et supremo cum lumine uita reliquit, | 735 |
| non tamen omne malum miseris nec funditus omnes | |
| corporeae excedunt pestes, penitusque necesse est | |
| multa diu concreta modis inolescere miris. | |
| ergo exercentur poenis ueterumque malorum | |
| supplicia expendunt: aliae panduntur inanes | 740 |
| suspensae ad uentos, aliis sub gurgite uasto | |
| infectum eluitur scelus aut exuritur igni: | |
| quisque suos patimur manis. exinde per amplum | |
| mittimur Elysium et pauci laeta arua tenemus, | |
| donec longa dies perfecto temporis orbe | 745 |
| concretam exemit labem, purumque relinquit | |
| aetherium sensum atque aurai simplicis ignem. | |
| has omnis, ubi mille rotam uoluere per annos, | |
| Lethaeum ad fluuium deus euocat agmine magno, | |
| scilicet immemores supera ut conuexa reuisant | 750 |
| rursus, et incipiant in corpora uelle reuerti.' | |
| Dixerat Anchises natumque unaque Sibyllam | |
| conuentus trahit in medios turbamque sonantem, | |
| et tumulum capit unde omnis longo ordine posset | |
| aduersos legere et uenientum discere uultus. | 755 |
| 'Nunc age, Dardaniam prolem quae deinde sequatur | |
| gloria, qui maneant Itala de gente nepotes, | |
| inlustris animas nostrumque in nomen ituras, | |
| expediam dictis, et te tua fata docebo. | |
| ille, uides, pura iuuenis qui nititur hasta, | 760 |
| proxima sorte tenet lucis loca, primus ad auras | |
| aetherias Italo commixtus sanguine surget, | |
| Siluius, Albanum nomen, tua postuma proles, | |
| quem tibi longaeuo serum Lauinia coniunx | |
| educet siluis regem regumque parentem, | 765 |
| unde genus Longa nostrum dominabitur Alba. | |
| proximus ille Procas, Troianae gloria gentis, | |
| et Capys et Numitor et qui te nomine reddet | |
| Siluius Aeneas, pariter pietate uel armis | |
| egregius, si umquam regnandam acceperit Albam. | 770 |
| qui iuuenes! quantas ostentant, aspice, uiris | |
| atque umbrata gerunt ciuili tempora quercu! | |
| hi tibi Nomentum et Gabios urbemque Fidenam, | |
| hi Collatinas imponent montibus arces, | |
| Pometios Castrumque Inui Bolamque Coramque; | 775 |
| haec tum nomina erunt, nunc sunt sine nomine terrae. | |
| quin et auo comitem sese Mauortius addet | |
| Romulus, Assaraci quem sanguinis Ilia mater | |
| educet. uiden, ut geminae stant uertice cristae | |
| et pater ipse suo superum iam signat honore? | 780 |
| en huius, nate, auspiciis illa incluta Roma | |
| imperium terris, animos aequabit Olympo, | |
| septemque una sibi muro circumdabit arces, | |
| felix prole uirum: qualis Berecyntia mater | |
| inuehitur curru Phrygias turrita per urbes | 785 |
| laeta deum partu, centum complexa nepotes, | |
| omnis caelicolas, omnis supera alta tenentis. | |
| huc geminas nunc flecte acies, hanc aspice gentem | |
| Romanosque tuos. hic Caesar et omnis Iuli | |
| progenies magnum caeli uentura sub axem. | 790 |
| hic uir, hic est, tibi quem promitti saepius audis, | |
| Augustus Caesar, diui genus, aurea condet | |
| saecula qui rursus Latio regnata per arua | |
| Saturno quondam, super et Garamantas et Indos | |
| proferet imperium; iacet extra sidera tellus, | 795 |
| extra anni solisque uias, ubi caelifer Atlas | |
| axem umero torquet stellis ardentibus aptum. | |
| huius in aduentum iam nunc et Caspia regna | |
| responsis horrent diuum et Maeotia tellus, | |
| et septemgemini turbant trepida ostia Nili. | 800 |
| nec uero Alcides tantum telluris obiuit, | |
| fixerit aeripedem ceruam licet, aut Erymanthi | |
| pacarit nemora et Lernam tremefecerit arcu; | |
| nec qui pampineis uictor iuga flectit habenis | |
| Liber, agens celso Nysae de uertice tigris. | 805 |
| et dubitamus adhuc uirtutem extendere factis, | |
| aut metus Ausonia prohibet consistere terra? | |
| quis procul ille autem ramis insignis oliuae | |
| sacra ferens? nosco crinis incanaque menta | |
| regis Romani primam qui legibus urbem | 810 |
| fundabit, Curibus paruis et paupere terra | |
| missus in imperium magnum. cui deinde subibit | |
| otia qui rumpet patriae residesque mouebit | |
| Tullus in arma uiros et iam desueta triumphis | |
| agmina. quem iuxta sequitur iactantior Ancus | 815 |
| nunc quoque iam nimium gaudens popularibus auris. | |
| uis et Tarquinios reges animamque superbam | |
| ultoris Bruti, fascisque uidere receptos? | |
| consulis imperium hic primus saeuasque securis | |
| accipiet, natosque pater noua bella mouentis | 820 |
| ad poenam pulchra pro libertate uocabit, | |
| infelix, utcumque ferent ea facta minores: | |
| uincet amor patriae laudumque immensa cupido. | |
| quin Decios Drusosque procul saeuumque securi | |
| aspice Torquatum et referentem signa Camillum. | 825 |
| illae autem paribus quas fulgere cernis in armis, | |
| concordes animae nunc et dum nocte prementur, | |
| heu quantum inter se bellum, si lumina uitae | |
| attigerint, quantas acies stragemque ciebunt, | |
| aggeribus socer Alpinis atque arce Monoeci | 830 |
| descendens, gener aduersis instructus Eois! | |
| ne, pueri, ne tanta animis adsuescite bella | |
| neu patriae ualidas in uiscera uertite uiris; | |
| tuque prior, tu parce, genus qui ducis Olympo, | |
| proice tela manu, sanguis meus!— | 835 |
| ille triumphata Capitolia ad alta Corintho | |
| uictor aget currum caesis insignis Achiuis. | |
| eruet ille Argos Agamemnoniasque Mycenas | |
| ipsumque Aeaciden, genus armipotentis Achilli, | |
| ultus auos Troiae templa et temerata Mineruae. | 840 |
| quis te, magne Cato, tacitum aut te, Cosse, relinquat? | |
| quis Gracchi genus aut geminos, duo fulmina belli, | |
| Scipiadas, cladem Libyae, paruoque potentem | |
| Fabricium uel te sulco, Serrane, serentem? | |
| quo fessum rapitis, Fabii? tu Maximus ille es, | 845 |
| unus qui nobis cunctando restituis rem. | |
| excudent alii spirantia mollius aera | |
| (credo equidem), uiuos ducent de marmore uultus, | |
| orabunt causas melius, caelique meatus | |
| describent radio et surgentia sidera dicent: | 850 |
| tu regere imperio populos, Romane, memento | |
| (hae tibi erunt artes), pacique imponere morem, | |
| parcere subiectis et debellare superbos.' | |
| Sic pater Anchises, atque haec mirantibus addit: | |
| 'aspice, ut insignis spoliis Marcellus opimis | 855 |
| ingreditur uictorque uiros supereminet omnis. | |
| hic rem Romanam magno turbante tumultu | |
| sistet eques, sternet Poenos Gallumque rebellem, | |
| tertiaque arma patri suspendet capta Quirino.' | |
| atque hic Aeneas (una namque ire uidebat | 860 |
| egregium forma iuuenem et fulgentibus armis, | |
| sed frons laeta parum et deiecto lumina uultu) | |
| 'quis, pater, ille, uirum qui sic comitatur euntem? | |
| filius, anne aliquis magna de stirpe nepotum? | |
| qui strepitus circa comitum! quantum instar in ipso! | 865 |
| sed nox atra caput tristi circumuolat umbra.' | |
| tum pater Anchises lacrimis ingressus obortis: | |
| 'o gnate, ingentem luctum ne quaere tuorum; | |
| ostendent terris hunc tantum fata nec ultra | |
| esse sinent. nimium uobis Romana propago | 870 |
| uisa potens, superi, propria haec si dona fuissent. | |
| quantos ille uirum magnam Mauortis ad urbem | |
| campus aget gemitus! uel quae, Tiberine, uidebis | |
| funera, cum tumulum praeterlabere recentem! | |
| nec puer Iliaca quisquam de gente Latinos | 875 |
| in tantum spe tollet auos, nec Romula quondam | |
| ullo se tantum tellus iactabit alumno. | |
| heu pietas, heu prisca fides inuictaque bello | |
| dextera! non illi se quisquam impune tulisset | |
| obuius armato, seu cum pedes iret in hostem | 880 |
| seu spumantis equi foderet calcaribus armos. | |
| heu, miserande puer, si qua fata aspera rumpas, | |
| tu Marcellus eris. manibus date lilia plenis | |
| purpureos spargam flores animamque nepotis | |
| his saltem accumulem donis, et fungar inani | 885 |
| munere.' sic tota passim regione uagantur | |
| aëris in campis latis atque omnia lustrant. | |
| quae postquam Anchises natum per singula duxit | |
| incenditque animum famae uenientis amore, | |
| exim bella uiro memorat quae deinde gerenda, | 890 |
| Laurentisque docet populos urbemque Latini, | |
| et quo quemque modo fugiatque feratque laborem. | |
| Sunt geminae Somni portae, quarum altera fertur | |
| cornea, qua ueris facilis datur exitus umbris, | |
| altera candenti perfecta nitens elephanto, | 895 |
| sed falsa ad caelum mittunt insomnia Manes. | |
| his ibi tum natum Anchises unaque Sibyllam | |
| prosequitur dictis portaque emittit eburna, | |
| ille uiam secat ad nauis sociosque reuisit. | |
| Tum se ad Caietae recto fert limite portum. | 900 |
| ancora de prora iacitur; stant litore puppes. |