Praecepta, quae uilica exsequi debeat
  Ea porro, ut institutum ordinem teneamus, quem priore uolu- 12.1.1.1
mine inchoauimus, iuuenis esse debet, id est non nimium puella,
propter easdem causas, quas de aetate uilici rettulimus, integrae
quoque ualitudinis, nec foedi habitus nec rursus pulcherrima; nam
inlibatum robur et uigiliis et aliis sufficiet laboribus. foeditas fasti- 5
diosum, nimia species desidiosum faciet eius contubernalem;
itaque curandum est, ut nec uagum uilicum et auersum a contuber- 2.1
nio suo habeamus nec rursus intra tecta desidem et complexibus
adiacentem feminae.
  Sed nec haec tantum, quae diximus, in uilica custodienda sunt:
nam in primis considerandum erit, an a uino, ab escis, a supersti- 3.1
tionibus, a somno, a uiris remotissima sit, et ut cura eam subeat,
quid meminisse, quid in posterum prospicere debeat, ut fere eum
morem seruet, quem uilico praecepimus, quoniam pleraque similia
esse debent in uiro atque femina; et tam malum uitare quam premium 5
recte factorum sperare; tum elaborare, ut quam minimam operam
uilicus intra tectum impendat, cui et primo mane cum familia pro-
deundum est et crepusculo peractis operibus fatigato redeundum.
nec tamen instituendo uilicam domesticarum rerum uilico remitti- 4.1
mus curam, sed laborem eius adiutrice data leuamus. ceterum munia,
quae domi capessuntur, non in totum muliebri officio relinquenda
sunt, sed ita deleganda ei, ut identidem oculis uilici custodiantur,
sic enim diligentior erit uilica, si meminerit ibi esse, cui frequenter 5
ratio reddenda sit.
  Ea porro persuasissimum habere debebit aut in totum aut certe 5.1
plurimum domi se morari oportere; tunc, quibus aliquid in agro
faciendum erit seruis, eo<s> foras emittere, quibus autem in uilla
quid agendum uidebitur, eos intra parietes continere atque animad-
uertere, ne diurna cessando frustrentur opera; quae domum autem 5
inferuntur, diligenter inspicere, ne delibata sint, et ita explorata
atque inuiolata recipere; tum separare, quae consumenda sunt, et,
quae superfieri possunt, custodire, ne sumptus annuus menstruus
fiat.
tum, si quis ex familia coeperit aduersa ualitudine adfici, 6.1
uidendum erit, ut is quam commodissime ministretur; nam ex
eiusmodi cura nascitur beniuolentia nec minus obsequium; quin
etiam fidelius quam prius seruire student, qui conualuerunt, cum
est aegris adhibita diligentia. 5
  Post haec meminisse debebit, quae inferantur, ut idoneis et 2.1.1
salubribus locis recondita[e] sine noxa permaneant. nihil enim magis
curandum est quam praeparare, ubi quidque reponatur, et unde,
cum opus sit, promatur. ea loca qualia esse debeant, et primo uolu-
mine, cum uillam constitueremus, et undecimo, cum de uilico dispu- 5
taremus, iam dicta sunt.
sed ne nunc quidem demonstrare 2.1
breuiter pigebit: nam quod est excelsissimum conclaue, pretiosis-
sima uasa et uestem desiderat, quod denique horreum siccum atque
aridum, frumentis habetur idoneum, quod frigidum, commodissime
uinum custodit, quod bene inlustre, fragilem supellectilem atque ea 5
postulat opera, quae multi luminis indigent.
praeparatis igitur 3.1
receptaculis oportebit suo quidque loco generatim atque etiam spe-
cialiter nonnulla disponere, quo facilius, cum quid expostulabit usus,
recipere possit. nam uetus est prouerbium: paupertatem certissimam
esse, cum alicuius indigeat, uti eo non posse, quia ignoretur, ubi 5
proiectum iaceat, quod desideratur. itaque in re familiari laboriosior
est neglegentia quam diligentia.
  Quis enim dubitet nihil esse pulchrius in omni ratione uitae 4.1
dispositione atque ordine, quod etiam ludicris spectaculis licet saepe
cognoscere: nam ubi chorus canentium non ad certos modos neque
numeris praeeuntis magistri consensit, dissonum quiddam et
tumultuosum audientibus canere uidetur; at ubi certis numeris ac 5
pedibus uelut facta conspiratione consensit atque concinuit, ex
eiusmodi uocum concordia non solum ipsis canentibus amicum
quiddam et dulce resonat uerum etiam spectantes audientesque lae-
tissima uoluptate permulcentur.
iam uero in exercitu neque 5.1
miles neque imperator sine ordine ac dispositione quicquam ualet
explicare, cum armatus inermem, eques peditem, plaustrum equi-
tem, si sint permixti, confundant. haec eadem ratio praeparationis
atque ordinis etiam in nauigiis plurimum ualet: nam ubi tempestas 5
incessit et est rite disposita nauis, suo quidque ordine locatum arma-
mentum sine trepidatione minister promit, cum est a gubernatore
postulatum.
quod si tantum haec possunt uel in theatris uel in 6.1
exercitibus uel etiam in nauigiis, nihil dubium est, quin cura uilicae
ordinem dispositionemque rerum, quas reponit, desideret: nam et
unumquidque facilius consideratur, cum est adsignatum suo loco,
et, si quid forte abest, ipse uacuus locus admonet, ut, quod deest, 5
requiratur; si quid uero curari aut concinnari oportet, facilius intel-
legitur, cum ordine suo recensetur. de quibus omnibus Marcus
Cicero, auctoritatem Xenophontis secutus in Oeconomico, sic
inducit <I>schomachum sciscitanti Socrati narrantem:
  Praeparatis idoneis locis instrumentum et supellec- 3.1.1
tilem distribuere coepimus. ac primum ea secreuimus,
quibus ad res diuinas uti solemus, postea mundum
muliebrem, qui ad dies festos comparatur, deinde ad
<bellum> uirilem, item dierum sollemnium ornatum 5
nec minus calciamenta utrique sexui conuenientia;
tum iam seorsum arma ac tela separabantur et in altera
parte, quibus <ad> lanificia utuntur,
post, quae ad 2.1
cibum comparandum uasa adsolent, construebantur;
inde, quae ad lauationem, quae ad exornationem, quae
ad mensam cotidianam atque epulationem pertinent,
exponebantur; postea ex his, quibus cotidie utimur, 5
quod menstruum esset, seposuimus; annuum quoque in
duas partes diuisimus: nam sic minus fallit, qui exitus
futurus sit.
haec postquam omnia secreuimus, tum 3.1
suo quaeque loco disposuimus. deinde, quibus cotidie
seruuli utuntur, quae ad lanificia, quae ad cibaria co-
quenda et conficienda pertinent, haec ipsis, qui his uti
solent, tradidimus et, ubi exponerent, demonstrauimus 5
et, ut salua essent, praecepimus.
quibus autem ad 4.1
dies festos et ad hospitum aduentum utimur et ad
quaedam rara negotia, haec promo tradidimus et loca
omnium demonstrauimus et ei omnia adnumerauimus
atque adnumerata ipsi exscripsimus eumque monuimus, 5
ut, quodcumque opus esset, sciret, unde daret, et me-
minisset atque adnotaret, quid et quando et cui dedis-
set, et cum recepisset, ut quidque suo loco reponeret.
  Igitur haec nobis antiqui per <I>schomachi personam prae- 5.1
cepta industriae ac diligentiae tradiderunt, quae nunc nos uilicae
demonstramus. nec tamen una eius esse cura debebit, ut clausa
custodiat, quae tectis inlata receperit, sed subinde recognoscat atque
consideret, ne aut supellex uestisue condita situ dilabatur aut fruges 5
aliaue utensilia neglegentia desidiaque sua corrumpantur;
pluuiis 6.1
uero diebus, uel cum frigoribus aut pruinis mulier sub dio rusticum
opus obire non potuerit, ut ad lanificium reducatur praeparataeque
sint et pectitae lanae, quo facilius iusta lanificio persequi atque
exigere possit. nihil enim nocebit, si sibi atque actoribus et aliis in 5
honore seruulis uestis domi confecta fuerit, quo minus patris fa-
miliae rationes onerentur.
  Illud uero etiam in perpetuum custodiendum habebit, ut eos, 7.1
qui foris rusticari debebunt, cum iam e uilla familia processerit,
requirat, ac si quis, ut euenit, curam contubernalis eius intra tectum
tergiuersans fefellerit, causam desidiae sciscitetur exploretque,
utrum aduersa ualitudine inhibitus restiterit an pigritia delituerit, 5
et, si compererit uel simulantem languorem, sine cunctatione in
ualitudinarium deducat; praestat enim opere fatigatum sub custodia
requiescere unum aut alterum diem quam pressum nimio labore
ueram noxam concipere.
  Denique uno loco quam minime oportebit eam consistere: 8.1
neque enim sedentaria eius opera est, sed modo ad telam debebit
accedere ac, si quid melius sciat, docere, si minus, addiscere ab eo,
qui plus intellegat; modo eos, qui cibum familiae conficiunt, inui-
sere, tum etiam culinam et bubilia nec minus praesepia emundanda 5
curare; ualitudinaria quoque, uel si uacent ab inbecillis, identidem
aperire et inmunditiis liberare, ut, cum res exegerit, bene ordinata et
salubria languentibus praebeantur;
promis quoque et cellariis 9.1
aliquid attendentibus aut metuentibus interuenire, nec minus in-
teresse pastoribus in stabulis fructum cogentibus aut [ut] fetus
ouium aliarumue pecudum subrumantibus; tonsuris uero earum
utique interesse et lanas diligenter percipere et uellera ad numerum 5
pecoris recensere; tum insistere atriensibus, ut supellectilem expo-
nant; et aeramenta detersa nitidentur atque rubigine liberentur,
ceteraque, quae refectionem desiderant, fabris concinnanda tradan-
tur.
postremo, his rebus omnibus constitutis, nihil hanc arbi- 10.1
tror distributionem profuturam, nisi, ut iam dixi, uilicus saepius et
aliquando tamen dominus aut matrona considerauerit animaduer-
teritque, ut ordinatio instituta conseruetur. quod etiam in bene
moratis ciuitatibus semper est obseruatum, quarum primoribus 5
atque optimatibus non satis uisum est bonas leges habere, nisi custo-
des earum diligentissimos ciues <creassent>, quos Graeci νομο-
φύλακας appellant.
horum erat officium eos, qui legibus pare- 11.1
rent, laudibus prosequi nec minus honoribus, eos autem, qui non
parerent, poena multare, quod nunc scilicet faciunt magistratus
adsidua iurisdictione uim legum custodientes. sed haec in uniuer-
sum administranda tradidisse abunde sit. 5
  Nunc de ceteris rebus, quae omissae erant prioribus libris, quo- 4.1.1
niam uilicae reseruabantur officiis, praecipiemus, et, ut aliquis ordo
custodiatur, incipiemus a uerno tempore, quoniam fere maturis
atque trimenstribus consummatis sationibus uacua tempora iam
contingunt ad ea exequenda, quae deinceps docebimus. 5
  Paruarum rerum curam non defuisse Poenis Graecisque aucto- 2.1
ribus atque etiam Romanis memoria tradidit: nam et Mago Cartha-
giniensis et Hamilcar, quos secuti uidentur Graecae gentis non
obscuri scriptores Mnaseas atque P[h]axamus, tum demum nostri
generis, postquam a bellis uacuum fuit, quasi quoddam tributum 5
uictui humano conferre non dedignati sunt, ut Marcus Ambiuius et
†Mecenas† Licinius, tum etiam Gaius Matius, quibus studium fuit
pistoris et coqui nec minus cellarii diligentiam suis praeceptis in-
struere.
his autem omnibus placuit eum, qui rerum harum offi- 3.1
cium susceperit, castum esse continentemque oportere, quoniam
totum in eo sit, ne contrectentur pocula uel cibi nisi aut inpubi aut
certe abstinentissimo rebus ueneriis; quibus si fuerit operatus uel uir
uel femina, debere eos flumine aut perenni aqua, priusquam penora 5
contingant, ablui; propter quod his necessarium esse pueri uel uir-
ginis ministerium, per quos promantur, quae usus postulauerit.
post hoc praeceptum locum et uasa idonea salgamis praeparari 4.1
iubent: locum esse debere auersum a sole, quam frigidissimum et
siccissimum, ne situ penora mucorem contrahant; uasa autem fictilia
uel uitrea, plura potius quam ampla, et eorum alia recte picata,
nonnulla tamen pura, prout condicio conditurae exegerit; 5
haec 5.1
uasa dedita opera fieri oportere patenti ore et usque ad imum aequa-
lia nec in modum doliorum formata, ut, exemptis ad usum salgamis,
quidquid superest aequali pondere usque ad fundum deprimatur,
quoniam ea res innoxia penora conseruet, ubi non innatent sed 5
semper sint iure summersa; quod in utero dolii fieri uix posse prop-
ter inaequalitatem figurae; maxime autem ad haec necessarium esse
aceti et durae muriae usum; quae utraque sic confieri: