De pecore et pecorum magistris
  Proxima est cura de seruis, cui quemque officio 1.8.1.1
praeponere conueniat quosque et qualibus operibus desti-
nare. igitur praemoneo ne uilicum ex eo genere seruorum,
qui corpore placuerunt, instituamus, ne ex eo quidem or-
dine, qui urbanas ac delicatas artis exercuerit. socors et 2.1
somniculosum genus id mancupiorum, otiis, campo, circo,
theatris, aleae, popinae, lupanaribus consuetum, numquam
non easdem ineptias somniat, quas cum in agri culturam
transtulit, non tantum in ipso seruo quantum in uniuersa 5
re detrimenti dominus capit. eligendus est rusticis operi-
bus ab infante duratus et inspectus experimentis. si ta-
men is non erit, de iis praeficiatur, qui seruitutem laborio-
sam tolerauerunt, iamque is transcenderit aetatem primae 3.1
iuuentae nec dum senectutis adtigerit, illa ne et auctorita-
tem detrahat ad imperium, quoniam maiores dedignentur
parere adolescentulo, haec ne laboriosissimo succumbat
operi. mediae igitur sit aetatis et firmi roboris, peritus 5
rerum rusticarum aut certe maximae curae, quo celerius
addiscat. nam non est nostri negotii alterum imperare et
alterum docere; neque enim recte opus exigere ualet, qui 4.1
quid aut qualiter faciendum sit ab subiecto discit. potest
etiam inlitteratus, dum modo tenacissimae memoriae, rem
satis commode administrare. eius modi uilicum Cornelius
Celsus ait, saepius nummos domino quam librum adferre, 5
quia nescius litterarum uel ipse minus possit rationes con-
fingere uel per alium propter conscientiam fraudis timeat.
sed qualicumque uilico contubernalis mulier adsignanda est, 5.1
quae et contineat eum et in quibusdam rebus tamen ad-
iuuet, eidemque actori praecipiendum est, ne conuictum
cum domestico multoque minus cum extero habeat. non
numquam tamen eum, quem adsidue sedulum et fortem 5
in operibus administrandis cognouerit, honoris causa mensae
suae die festo dignetur adhibere. sacrificia, nisi ex prae-
cepto domini, ne fecerit. haruspices sagasque, quae utra- 6.1
que genera uana superstitione rudis animos ad inpensas
ac deinceps ad flagitia conpellunt, ne admiserit, neque
urbem neque ullas nundinas nouerit, nisi emendae uenden-
daeue pertinentis ad se rei causa. uilicus enim, quod ait 7.1
Cato, ambulator esse non debet nec egredi terminos,
nisi ut addiscat aliquam culturam, et hoc si ita in uicino est,
ut re manere possit. semitas nouosque limites in agro fieri
ne patiatur, neue hospitem, nisi amicum familiaremque do- 5
mini necessarium, receperit. ut ab his arcendus, ita exhor- 8.1
tandus est ad instrumentorum ferramentorumque curam, ut
duplicia, quam numerus seruorum exigit, refecta et repo-
sita custodiat, ne quid a uicino petendum sit, quia plus in
operis seruorum quam in pretio rerum eius modi consumitur. 5
cultam uestitamque familiam magis utiliter quam delicate 9.1
habeat munitamque diligenter a uento, frigore pluuiaque,
quae cuncta prohibentur pellibus manicatis, centonibus con-
fectis uel sagis cucullis. id si fiat, nullus dies tam into-
lerabilis est, quo non sub diuo moliri aliquid possit. nec 10.1
tantum operis agrestis sit artifex, sed et animi, quantum
seruile patitur ingenium, uirtutibus instructus, ut neque re-
misse neque crudeliter imperet semperque aliquos ex
melioribus foueat, parcat tamen etiam minus bonis, ita ut 5
potius timeant eius seueritatem, quam crudelitatem dete-
stentur. id contingere poterit, si maluerit custodire subiec-
tos, ne peccent, quam neglegentia sua conmittere, ut pu-
niat delinquentis. nulla est autem maior uel nequissimi 11.1
hominis custodia quam operis exactio, ut iusta reddantur,
ut uilicus semper se repraesentet. sic enim et magistri
singulorum officiorum sedulo munia sua exsequuntur, et
ceteri post fatigationem operis quieti ac somno potius 5
quam deliciis operam dabunt. iam illa uetera, sed optimi 12.1
moris, quae nunc exoleuerunt, utinam possint optineri,
ne conseruo ministro quoquam, nisi in re domini, utatur,
ne cibum nisi in conspectu familiae capiat neue alium
quam qui ceteris praebetur. sic enim curabit, ut et panis 5
diligenter confiat et reliqua salubriter adparentur. ne extra
fines nisi a se missum progredi sinat, sed nec ipse mittat,
nisi magna necessitate cogente. neue negotietur sibi pe- 13.1
cuniamque domini aut animalibus aut rebus aliis promer-
calibus occupet; haec enim negotiatio curam uilici auocat
nec umquam patietur eum cum rationibus domini paria
facere, sed ubi numeratio exigetur, rem pro nummis osten- 5
dit. in uniuersum tamen hoc maxime optinendum ab eo
est, nequid se putet scire, quod nesciat, quaeratque semper
addiscere, quod ignorat. nam cum multum prodest perite 14.1
quid facere, tum plus obest perperam fecisse. unum enim
ac solum dominatur in rusticatione, quicquid exigit ratio
culturae, semel facere, quippe cum emendatur uel inpru-
dentia uel neglegentia, iam res ipsa decoxit nec in tan- 5
tum postmodo exuberat, ut et se amissam restituat et
quaestum temporum praeteritorum resarciat.
  In ceteris seruis haec fere praecepta seruanda sunt, 15.1
quae me custodisse non paenitet, ut rusticos, qui modo
non incommode se gessissent, saepius quam urbanos fa-
miliarius adloquerer et cum hac comitate domini leuari
perpetuum laborem eorum intellegerem, non numquam etiam 5
iocarer et plus ipsis iocari permitterem. iam illud saepe
facio, ut quasi cum peritioribus de aliquibus operibus nouis
deliberem et per hoc cognoscam cuiusque ingenium, quale
quamque sit prudens. tum etiam libentius eos id opus
adgredi uideo, de quo secum deliberatum et consilio ipso- 10
rum susceptum putant. nam illa sollemnia sunt omnibus 16.1
circumspectis, ut ergastuli mancipia recognoscam, ut ex-
plorem, an diligenter uincti sint, an ipsae sedes custodiae
satis tutae munitaeque sint, num quem uilicus aut adligaue-
rit quempiam domino nesciente aut reuinxerit; nam utrum- 5
que maxime seruare debet, ut et quem pater familiae tali
poena multauerit, uilicus nisi eiusdem permissu compedi-
bus non eximat et quem ipse sua sponte uinxerit, ante
quam sciat dominus, non resoluat, tantoque curiosior in- 17.1
quisitio patris familiae debet esse pro tali genere seruorum,
ne aut in uestiariis aut in ceteris praebitis iniuriose trac-
tentur, quanto et pluribus subiecti, ut uilicis, ut operum
magistris, ut ergastulariis, magis obnoxii perpetiendis iniu- 5
riis et rursus saeuitia atque auaritia laesi magis timendi
sunt. itaque diligens dominus cum et ab ipsis tum et ab 18.1
solutis, quibus maior est fides, quaerit, an ex sua constitu-
tione iusta percipiant, atque ipse panis potionisque probi-
tatem gustu suo explorat, uestem, manicas pedumque
tegumina recognoscit. saepe etiam querendi potestatem 5
faciat de iis, qui aut crudeliter eos aut fraudulenter infes-
tent. nos quidem aliquando iuste dolentis tam uindicamus,
quam animaduertimus in eos, qui seditionibus familiam
concitant, qui calumniantur magistros suos, ac rursus prae-
mio prosequimur eos, qui strenue atque industrie se gerunt. 10
feminis quoque fecundioribus, quarum in subole certus 19.1
numerus honorari debet, otium, non numquam et libertatem
dedimus, cum conplures natos educassent. nam cui tres
erant filii, uacatio, cui plus, libertas quoque contingebat.
haec et iustitia et cura patris familiae multum confert au- 5
gendo patrimonio. sed et illa meminerit, cum e ciuitate 20.1
remeauerit, deos penatis adorare, deinde, si tempestiuum
erit, confestim, si minus, postero die fines oculis perlust-
rare, omnis partis agri reuisere atque aestimare, num
quid absentia sua de disciplina et custodia remiserit, num 5
aliqua uitis, num arbor, num fruges absint; tum etiam
pecus et familiam recenseat fundique instrumentum et supel-
lectilem. quae cuncta si per pluris annos facere instituerit,
bene moratam disciplinam, cum senectus aduenerit, op-
tinebit. nec erit ulla eius aetas annis ita confecta, ut 10
spernatur a seruis.