LIBER SECVNDVS
|
|
Iamque irae patuere deum manifestaque belli
|
2.1
|
signa dedit mundus legesque et foedera rerum
|
|
praescia monstrifero uertit natura tumultu
|
|
indixitque nefas. cur hanc tibi, rector Olympi,
|
|
sollicitis uisum mortalibus addere curam,
|
5
|
noscant uenturas ut dira per omina clades?
|
|
siue parens rerum, cum primum informia regna
|
|
materiamque rudem flamma cedente recepit,
|
|
fixit in aeternum causas, qua cuncta coercet
|
|
se quoque lege tenens, et saecula iussa ferentem
|
10
|
fatorum inmoto diuisit limite mundum,
|
|
siue nihil positum est, sed fors incerta uagatur
|
|
fertque refertque uices et habet mortalia casus,
|
|
sit subitum quodcumque paras; sit caeca futuri
|
|
mens hominum fati; liceat sperare timenti.
|
15
|
ergo, ubi concipiunt quantis sit cladibus orbi
|
|
constatura fides superum, ferale per urbem
|
|
iustitium; latuit plebeio tectus amictu
|
|
omnis honos, nullos comitata est purpura fasces.
|
|
tum questus tenuere suos magnusque per omnis
|
20
|
errauit sine uoce dolor. sic funere primo
|
|
attonitae tacuere domus, cum corpora nondum
|
|
conclamata iacent nec mater crine soluto
|
|
exigit ad saeuos famularum bracchia planctus,
|
|
sed cum membra premit fugiente rigentia uita
|
25
|
uoltusque exanimes oculosque in morte minaces,
|
|
necdum est ille dolor nec iam metus: incubat amens
|
|
miraturque malum. cultus matrona priores
|
|
deposuit maestaeque tenent delubra cateruae:
|
|
hae lacrimis sparsere deos, hae pectora duro
|
30
|
adflixere solo, lacerasque in limine sacro
|
|
attonitae fudere comas uotisque uocari
|
|
adsuetas crebris feriunt ululatibus aures.
|
|
nec cunctae summi templo iacuere Tonantis:
|
|
diuisere deos, et nullis defuit aris
|
35
|
inuidiam factura parens. quarum una madentis
|
|
scissa genas, planctu liuentis atra lacertos,
|
|
'nunc', ait 'o miserae, contundite pectora, matres,
|
|
nunc laniate comas neue hunc differte dolorem
|
|
et summis seruate malis. nunc flere potestas
|
40
|
dum pendet fortuna ducum: cum uicerit alter
|
|
gaudendum est.' his se stimulis dolor ipse lacessit.
|
|
nec non bella uiri diuersaque castra petentes
|
|
effundunt iustas in numina saeua querellas.
|
|
'o miserae sortis, quod non in Punica nati
|
45
|
tempora Cannarum fuimus Trebiaeque iuuentus.
|
|
non pacem petimus, superi: date gentibus iras,
|
|
nunc urbes excite feras; coniuret in arma
|
|
mundus, Achaemeniis decurrant Medica Susis
|
|
agmina, Massageten Scythicus non adliget Hister,
|
50
|
fundat ab extremo flauos Aquilone Suebos
|
|
Albis et indomitum Rheni caput; omnibus hostes
|
|
reddite nos populis: ciuile auertite bellum.
|
|
hinc Dacus, premat inde Getes; occurrat Hiberis
|
|
alter, ad Eoas hic uertat signa pharetras;
|
55
|
nulla uacet tibi, Roma, manus. uel, perdere nomen
|
|
si placet Hesperium, superi, conlatus in ignes
|
|
plurimus ad terram per fulmina decidat aether.
|
|
saeue parens, utrasque simul partesque ducesque,
|
|
dum nondum meruere, feri. tantone nouorum
|
60
|
prouentu scelerum quaerunt uter imperet urbi?
|
|
uix tanti fuerat ciuilia bella mouere
|
|
ut neuter.' talis pietas peritura querellas
|
|
egerit. at miseros angit sua cura parentes,
|
|
oderuntque grauis uiuacia fata senectae
|
65
|
seruatosque iterum bellis ciuilibus annos.
|
|
atque aliquis magno quaerens exempla timori
|
|
'non alios' inquit 'motus tum fata parabant
|
|
cum post Teutonicos uictor Libycosque triumphos
|
|
exul limosa Marius caput abdidit ulua.
|
70
|
stagna auidi texere soli laxaeque paludes
|
|
depositum, Fortuna, tuum; mox uincula ferri
|
|
exedere senem longusque in carcere paedor.
|
|
consul et euersa felix moriturus in urbe
|
|
poenas ante dabat scelerum. mors ipsa refugit
|
75
|
saepe uirum, frustraque hosti concessa potestas
|
|
sanguinis inuisi, primo qui caedis in actu
|
|
deriguit ferrumque manu torpente remisit.
|
|
uiderat inmensam tenebroso in carcere lucem
|
|
terribilisque deos scelerum Mariumque futurum,
|
80
|
audieratque pauens "fas haec contingere non est
|
|
colla tibi; debet multas hic legibus aeui
|
|
ante suam mortes: uanum depone furorem."
|
|
si libet ulcisci deletae funera gentis,
|
|
hunc, Cimbri, seruate senem. non ille fauore
|
85
|
numinis, ingenti superum protectus ab ira,
|
|
uir ferus et Romam cupienti perdere fato
|
|
sufficiens. idem pelago delatus iniquo
|
|
hostilem in terram uacuisque mapalibus actus
|
|
nuda triumphati iacuit per regna Iugurthae
|
90
|
et Poenos pressit cineres. solacia fati
|
|
Carthago Mariusque tulit, pariterque iacentes
|
|
ignouere deis. Libycas ibi colligit iras.
|
|
ut primum fortuna redit, seruilia soluit
|
|
agmina, conflato saeuas ergastula ferro
|
95
|
exeruere manus. nulli gestanda dabantur
|
|
signa ducis, nisi qui scelerum iam fecerat usum
|
|
adtuleratque in castra nefas. pro fata, quis ille,
|
|
quis fuit ille dies, Marius quo moenia uictor
|
|
corripuit, quantoque gradu mors saeua cucurrit!
|
100
|
nobilitas cum plebe perit, lateque uagatus
|
|
ensis, et a nullo reuocatum pectore ferrum.
|
|
stat cruor in templis multaque rubentia caede
|
|
lubrica saxa madent. nulli sua profuit aetas:
|
|
non senis extremum piguit uergentibus annis
|
105
|
praecepisse diem, nec primo in limine uitae
|
|
infantis miseri nascentia rumpere fata.
|
|
crimine quo parui caedem potuere mereri?
|
|
sed satis est iam posse mori. trahit ipse furoris
|
|
impetus, et uisum lenti quaesisse nocentem.
|
110
|
in numerum pars magna perit, rapuitque cruentus
|
|
uictor ab ignota uoltus ceruice recisos
|
|
dum uacua pudet ire manu. spes una salutis
|
|
oscula pollutae fixisse trementia dextrae.
|
|
mille licet gladii mortis noua signa sequantur,
|
115
|
degener o populus, uix saecula longa decorum
|
|
sic meruisse uiris, nedum breue dedecus aeui
|
|
et uitam dum Sulla redit. cui funera uolgi
|
|
flere uacet? uix te sparsum per viscera, Baebi,
|
|
innumeras inter carpentis membra coronae
|
120
|
discessisse manus, aut te, praesage malorum
|
|
Antoni, cuius laceris pendentia canis
|
|
ora ferens miles festae rorantia mensae
|
|
inposuit. truncos lacerauit Fimbria Crassos;
|
|
saeua tribunicio maduerunt robora tabo.
|
125
|
te quoque neclectum uiolatae, Scaeuola, Vestae
|
|
ante ipsum penetrale deae semperque calentis
|
|
mactauere focos; paruom set fessa senectus
|
|
sanguinis effudit iugulo flammisque pepercit.
|
|
septimus haec sequitur repetitis fascibus annus.
|
130
|
ille fuit uitae Mario modus, omnia passo
|
|
quae peior fortuna potest, atque omnibus uso
|
|
quae melior, mensoque hominis quid fata paterent.
|
|
iam quot apud Sacri cecidere cadauera Portum
|
|
aut Collina tulit stratas quot porta cateruas,
|
135
|
tum cum paene caput mundi rerumque potestas
|
|
mutauit translata locum, Romanaque Samnis
|
|
ultra Caudinas sperauit uolnera Furcas!
|
|
Sulla quoque inmensis accessit cladibus ultor.
|
|
ille quod exiguum restabat sanguinis urbi
|
140
|
hausit; dumque nimis iam putria membra recidit
|
|
excessit medicina modum, nimiumque secuta est,
|
|
qua morbi duxere, manus. periere nocentes,
|
|
sed cum iam soli possent superesse nocentes.
|
|
tum data libertas odiis, resolutaque legum
|
145
|
frenis ira ruit. non uni cuncta dabantur
|
|
sed fecit sibi quisque nefas: semel omnia uictor
|
|
iusserat. infandum domini per uiscera ferrum
|
|
exegit famulus, nati maduere paterno
|
|
sanguine, certatum est cui ceruix caesa parentis
|
150
|
cederet, in fratrum ceciderunt praemia fratres.
|
|
busta repleta fuga, permixtaque uiua sepultis
|
|
corpora, nec populum latebrae cepere ferarum.
|
|
hic laqueo fauces elisaque guttura fregit,
|
|
hic se praecipiti iaculatus pondere dura
|
155
|
dissiluit percussus humo, mortesque cruento
|
|
uictori rapuere suas; hic robora busti
|
|
exstruit ipse sui necdum omni sanguine fuso
|
|
desilit in flammas et, dum licet, occupat ignes.
|
|
colla ducum pilo trepidam gestata per urbem
|
160
|
et medio congesta foro: cognoscitur illic
|
|
quidquid ubique iacet. scelerum non Thracia tantum
|
|
uidit Bistonii stabulis pendere tyranni,
|
|
postibus Antaei Libye, nec Graecia maerens
|
|
tot laceros artus Pisaea fleuit in aula.
|
165
|
cum iam tabe fluunt confusaque tempore multo
|
|
amisere notas, miserorum dextra parentum
|
|
colligit et pauido subducit cognita furto.
|
|
meque ipsum memini, caesi deformia fratris
|
|
ora rogo cupidum uetitisque inponere flammis,
|
170
|
omnia Sullanae lustrasse cadauera pacis
|
|
perque omnis truncos, cum qua ceruice recisum
|
|
conueniat, quaesisse, caput. quid sanguine manes
|
|
placatos Catuli referam? cum uictima tristis
|
|
inferias Marius forsan nolentibus umbris
|
175
|
pendit inexpleto non fanda piacula busto,
|
|
cum laceros artus aequataque uolnera membris
|
|
uidimus et toto quamuis in corpore caeso
|
|
nil animae letale datum, moremque nefandae
|
|
dirum saeuitiae, pereuntis parcere morti.
|
180
|
auolsae cecidere manus exsectaque lingua
|
|
palpitat et muto uacuum ferit aera motu.
|
|
hic aures, alius spiramina naris aduncae
|
|
amputat, ille cauis euoluit sedibus orbes
|
|
ultimaque effodit spectatis lumina membris.
|
185
|
uix erit ulla fides tam saeui criminis, unum
|
|
tot poenas cepisse caput. sic mole ruinae
|
|
fracta sub ingenti miscentur pondere membra,
|
|
nec magis informes ueniunt ad litora trunci
|
|
qui medio periere freto. quid perdere fructum
|
190
|
iuuit et, ut uilem, Marii confundere uoltum?
|
|
ut scelus hoc Sullae caedesque ostensa placeret
|
|
agnoscendus erat. uidit Fortuna colonos
|
|
Praenestina suos cunctos simul ense recepto
|
|
unius populum pereuntem tempore mortis.
|
195
|
tum flos Hesperiae, Latii iam sola iuuentus,
|
|
concidit et miserae maculauit ouilia Romae.
|
|
tot simul infesto iuuenes occumbere leto
|
|
saepe fames pelagique furor subitaeque ruinae
|
|
aut terrae caelique lues aut bellica clades,
|
200
|
numquam poena fuit. densi uix agmina uolgi
|
|
inter et exangues inmissa morte cateruas
|
|
uictores mouere manus; uix caede peracta
|
|
procumbunt, dubiaque labant ceruice; sed illos
|
|
magna premit strages peraguntque cadauera partem
|
205
|
caedis: uiua graues elidunt corpora trunci.
|
|
intrepidus tanti sedit securus ab alto
|
|
spectator sceleris: miseri tot milia uolgi
|
|
non timuit iussisse mori. congesta recepit
|
|
omnia Tyrrhenus Sullana cadauera gurges.
|
210
|
in fluuium primi cecidere, in corpora summi.
|
|
praecipites haesere rates, et strage cruenta
|
|
interruptus aquae fluxit prior amnis in aequor,
|
|
ad molem stetit unda sequens. iam sanguinis alti
|
|
uis sibi fecit iter campumque effusa per omnem
|
215
|
praecipitique ruens Tiberina in flumina riuo
|
|
haerentis adiuuit aquas; nec iam alueus amnem
|
|
nec retinent ripae, redditque cadauera campo.
|
|
tandem Tyrrhenas uix eluctatus in undas
|
|
sanguine caeruleum torrenti diuidit aequor.
|
220
|
hisne salus rerum, felix his Sulla uocari,
|
|
his meruit tumulum medio sibi tollere Campo?
|
|
haec rursus patienda manent, hoc ordine belli
|
|
ibitur, hic stabit ciuilibus exitus armis.
|
|
quamquam agitant grauiora metus, multumque coitur
|
225
|
humani generis maiore in proelia damno.
|
|
exulibus Mariis bellorum maxima merces
|
|
Roma recepta fuit, nec plus uictoria Sullae
|
|
praestitit inuisas penitus quam tollere partes:
|
|
hos alio, Fortuna, uocas, olimque potentes
|
230
|
concurrunt. neuter ciuilia bella moueret
|
|
contentus quo Sulla fuit.' sic maesta senectus
|
|
praeteritique memor flebat metuensque futuri.
|
|
at non magnanimi percussit pectora Bruti
|
|
terror et in tanta pauidi formidine motus
|
235
|
pars populi lugentis erat, set nocte sopora,
|
|
Parrhasis obliquos Helice cum uerteret axes,
|
|
atria cognati pulsat non ampla Catonis.
|
|
inuenit insomni uoluentem publica cura
|
|
fata uirum casusque urbis cunctisque timentem
|
240
|
securumque sui, farique his uocibus orsus:
|
|
'omnibus expulsae terris olimque fugatae
|
|
uirtutis iam sola fides, quam turbine nullo
|
|
excutiet fortuna tibi, tu mente labantem
|
|
derige me, dubium certo tu robore firma.
|
245
|
namque alii Magnum uel Caesaris arma sequantur,
|
|
dux Bruto Cato solus erit. pacemne tueris
|
|
inconcussa tenens dubio uestigia mundo,
|
|
an placuit ducibus scelerum populique furentis
|
|
cladibus inmixtum ciuile absoluere bellum?
|
250
|
quemque suae rapiunt scelerata in proelia causae:
|
|
hos polluta domus legesque in pace timendae,
|
|
hos ferro fugienda fames mundique ruinae
|
|
permiscenda fides. nullum furor egit in arma;
|
|
castra petunt magna uicti mercede: tibi uni
|
255
|
per se bella placent? quid tot durare per annos
|
|
profuit inmunem corrupti moribus aeui?
|
|
hoc solum longae pretium uirtutis habebis:
|
|
accipient alios, facient te bella nocentem.
|
|
ne tantum, o superi, liceat feralibus armis,
|
260
|
has etiam mouisse manus. nec pila lacertis
|
|
missa tuis caeca telorum in nube ferentur:
|
|
ne tanta in cassum uirtus eat, ingeret omnis
|
|
se belli fortuna tibi. quis nolet in isto
|
|
ense mori, quamuis alieno uolnere labens,
|
265
|
et scelus esse tuum? melius tranquilla sine armis
|
|
otia solus ages, sicut caelestia semper
|
|
inconcussa suo uoluuntur sidera lapsu.
|
|
fulminibus propior terrae succenditur aer,
|
|
imaque telluris uentos tractusque coruscos
|
270
|
flammarum accipiunt; nubes excedit Olympus.
|
|
lege deum minimas rerum discordia turbat,
|
|
pacem magna tenent. quam laetae Caesaris aures
|
|
accipient tantum uenisse in proelia ciuem!
|
|
nam praelata suis numquam diuersa dolebit
|
275
|
castra ducis Magni. nimium placet ipse Catoni,
|
|
si bellum ciuile placet. pars magna senatus
|
|
et duce priuato gesturus proelia consul
|
|
sollicitant proceresque alii; quibus adde Catonem
|
|
sub iuga Pompei, toto iam liber in orbe
|
280
|
solus Caesar erit. quod si pro legibus arma
|
|
ferre iuuat patriis libertatemque tueri
|
|
nunc neque Pompei Brutum neque Caesaris hostem,
|
|
post bellum uictoris habes.' sic fatur; at illi
|
|
arcano sacras reddit Cato pectore uoces.
|
285
|
'summum, Brute, nefas ciuilia bella fatemur,
|
|
sed quo fata trahunt uirtus secura sequetur.
|
|
crimen erit superis et me fecisse nocentem.
|
|
sidera quis mundumque uelit spectare cadentem
|
|
expers ipse metus? quis, cum ruat arduus aether,
|
290
|
terra labet mixto coeuntis pondere mundi,
|
|
complossas tenuisse manus? gentesne furorem
|
|
Hesperium ignotae Romanaque bella sequentur
|
|
diductique fretis alio sub sidere reges,
|
|
otia solus agam? procul hunc arcete furorem,
|
295
|
o superi, motura Dahas ut clade Getasque
|
|
securo me Roma cadat. ceu morte parentem
|
|
natorum orbatum longum producere funus
|
|
ad tumulos iubet ipse dolor, iuuat ignibus atris
|
|
inseruisse manus constructoque aggere busti
|
300
|
ipsum atras tenuisse faces, non ante reuellar
|
|
exanimem quam te conplectar, Roma; tuumque
|
|
nomen, Libertas, et inanem persequar umbram.
|
|
sic eat: inmites Romana piacula diui
|
|
plena ferant, nullo fraudemus sanguine bellum.
|
305
|
o utinam caelique deis Erebique liceret
|
|
hoc caput in cunctas damnatum exponere poenas!
|
|
deuotum hostiles Decium pressere cateruae:
|
|
me geminae figant acies, me barbara telis
|
|
Rheni turba petat, cunctis ego peruius hastis
|
310
|
excipiam medius totius uolnera belli.
|
|
hic redimat sanguis populos, hac caede luatur
|
|
quidquid Romani meruerunt pendere mores.
|
|
ad iuga cur faciles populi, cur saeua uolentes
|
|
regna pati pereunt? me solum inuadite ferro,
|
315
|
me frustra leges et inania iura tuentem.
|
|
hic dabit hic pacem iugulus finemque malorum
|
|
gentibus Hesperiis: post me regnare uolenti
|
|
non opus est bello. quin publica signa ducemque
|
|
Pompeium sequimur? nec, si fortuna fauebit,
|
320
|
hunc quoque totius sibi ius promittere mundi
|
|
non bene conpertum est: ideo me milite uincat
|
|
ne sibi se uicisse putet.' sic fatur, et acris
|
|
irarum mouit stimulos iuuenisque calorem
|
|
excitat in nimios belli ciuilis amores,
|
325
|
interea Phoebo gelidas pellente tenebras
|
|
pulsatae sonuere fores, quas sancta relicto
|
|
Hortensi maerens inrupit Marcia busto.
|
|
quondam uirgo toris melioris iuncta mariti,
|
|
mox, ubi conubii pretium mercesque soluta est
|
330
|
tertia iam suboles, alios fecunda penates
|
|
inpletura datur geminas et sanguine matris
|
|
permixtura domos; sed, postquam condidit urna
|
|
supremos cineres, miserando concita uoltu,
|
|
effusas laniata comas contusaque pectus
|
335
|
uerberibus crebris cineresque ingesta sepulchri,
|
|
non aliter placitura uiro, sic maesta profatur:
|
|
'dum sanguis inerat, dum uis materna, peregi
|
|
iussa, Cato, et geminos excepi feta maritos:
|
|
uisceribus lassis partuque exhausta reuertor
|
340
|
iam nulli tradenda uiro. da foedera prisci
|
|
inlibata tori, da tantum nomen inane
|
|
conubii; liceat tumulo scripsisse "Catonis
|
|
Marcia", nec dubium longo quaeratur in aeuo
|
|
mutarim primas expulsa an tradita taedas.
|
345
|
non me laetorum sociam rebusque secundis
|
|
accipis: in curas uenio partemque laborum.
|
|
da mihi castra sequi: cur tuta in pace relinquar
|
|
et sit ciuili propior Cornelia bello?'
|
|
hae flexere uirum uoces, et, tempora quamquam
|
350
|
sint aliena toris iam fato in bella uocante,
|
|
foedera sola tamen uanaque carentia pompa
|
|
iura placent sacrisque deos admittere testes.
|
|
festa coronato non pendent limine serta,
|
|
infulaque in geminos discurrit candida postes,
|
355
|
legitimaeque faces, gradibusque adclinis eburnis
|
|
stat torus et picto uestes discriminat auro,
|
|
turritaque premens frontem matrona corona
|
|
translata uitat contingere limina planta;
|
|
non timidum nuptae leuiter tectura pudorem
|
360
|
lutea demissos uelarunt flammea uoltus,
|
|
balteus aut fluxos gemmis astrinxit amictus,
|
|
colla monile decens umerisque haerentia primis
|
|
suppara nudatos cingunt angusta lacertos.
|
|
sicut erat, maesti seruat lugubria cultus
|
365
|
quoque modo natos hoc est amplexa maritum.
|
|
obsita funerea celatur purpura lana,
|
|
non soliti lusere sales, nec more Sabino
|
|
excepit tristis conuicia festa maritus.
|
|
pignora nulla domus, nulli coiere propinqui:
|
370
|
iunguntur taciti contentique auspice Bruto.
|
|
ille nec horrificam sancto dimouit ab ore
|
|
caesariem duroque admisit gaudia uoltu
|
|
(ut primum tolli feralia uiderat arma,
|
|
intonsos rigidam in frontem descendere canos
|
375
|
passus erat maestamque genis increscere barbam:
|
|
uni quippe uacat studiis odiisque carenti
|
|
humanum lugere genus), nec foedera prisci
|
|
sunt temptata tori: iusto quoque robur amori
|
|
restitit. hi mores, haec duri inmota Catonis
|
380
|
secta fuit, seruare modum finemque tenere
|
|
naturamque sequi patriaeque inpendere uitam
|
|
nec sibi sed toti genitum se credere mundo.
|
|
huic epulae uicisse famem, magnique penates
|
|
summouisse hiemem tecto, pretiosaque uestis
|
385
|
hirtam membra super Romani more Quiritis
|
|
induxisse togam, Venerisque hic <unic>us usus,
|
|
progenies: urbi pater est urbique maritus,
|
|
iustitiae cultor, rigidi seruator honesti,
|
|
in commune bonus; nullosque Catonis in actus
|
390
|
subrepsit partemque tulit sibi nata uoluptas.
|
|
interea trepido discedens agmine Magnus
|
|
moenia Dardanii tenuit Campana coloni.
|
|
haec placuit belli sedes, hinc summa mouentem
|
|
hostis in occursum sparsas extendere partis,
|
395
|
umbrosis mediam qua collibus Appenninus
|
|
erigit Italiam nulloque a uertice tellus
|
|
altius intumuit propiusque accessit Olympo.
|
|
mons inter geminas medius se porrigit undas
|
|
inferni superique maris, collesque coercent
|
400
|
hinc Tyrrhena uado frangentes aequora Pisae,
|
|
illinc Dalmaticis obnoxia fluctibus Ancon.
|
|
fontibus hic uastis inmensos concipit amnes
|
|
fluminaque in gemini spargit diuortia ponti
|
|
(in laeuum cecidere latus ueloxque Metaurus
|
405
|
Crustumiumque rapax et iuncto Sapis Isauro
|
|
Senaque et Hadriacas qui uerberat Aufidus undas;
|
|
quoque magis nullum tellus se soluit in amnem
|
|
Eridanus fractas deuoluit in aequora siluas
|
|
Hesperiamque exhaurit aquis. hunc fabula primum
|
410
|
populea fluuium ripas umbrasse corona,
|
|
cumque diem pronum transuerso limite ducens
|
|
succendit Phaethon flagrantibus aethera loris,
|
|
gurgitibus raptis penitus tellure perusta,
|
|
hunc habuisse pares Phoebeis ignibus undas.
|
415
|
non minor hic Nilo, si non per plana iacentis
|
|
Aegypti Libycas Nilus stagnaret harenas;
|
|
non minor hic Histro, nisi quod, dum permeat orbem,
|
|
Hister casuros in quaelibet aequora fontes
|
|
accipit et Scythicas exit non solus in undas.
|
420
|
dexteriora petens montis decliuia Thybrim
|
|
unda facit Rutubamque cauum. delabitur inde
|
|
Vulturnusque celer nocturnaeque editor aurae
|
|
Sarnus et umbrosae Liris per regna Maricae
|
|
Vestinis inpulsus aquis radensque Salerni
|
425
|
tesca Siler nullasque uado qui Macra moratus
|
|
alnos uicinae procurrit in aequora Lunae).
|
|
longior educto qua surgit in aera dorso,
|
|
Gallica rura uidet deuexasque excipit Alpes.
|
|
tunc Vmbris Marsisque ferax domitusque Sabello
|
430
|
uomere, piniferis amplexus rupibus omnis
|
|
indigenas Latii populos, non deserit ante
|
|
Hesperiam, quam cum Scyllaeis clauditur undis,
|
|
extenditque suas in templa Lacinia rupes,
|
|
longior Italia, donec confinia pontus
|
435
|
solueret incumbens terrasque repelleret aequor,
|
|
at, postquam gemino tellus elisa profundo est,
|
|
extremi colles Siculo cessere Peloro.
|
|
Caesar in arma furens nullas nisi sanguine fuso
|
|
gaudet habere uias, quod non terat hoste uacantis
|
440
|
Hesperiae fines uacuosque inrumpat in agros
|
|
atque ipsum non perdat iter consertaque bellis
|
|
bella gerat. non tam portas intrare patentis
|
|
quam fregisse iuuat, nec tam patiente colono
|
|
arua premi quam si ferro populetur et igni.
|
445
|
concessa pudet ire uia ciuemque uideri.
|
|
tunc urbes Latii dubiae uarioque fauore
|
|
ancipites, quamquam primo terrore ruentis
|
|
cessurae belli, denso tamen aggere firmant
|
|
moenia et abrupto circumdant undique uallo,
|
450
|
saxorumque orbes et quae super eminus hostem
|
|
tela petant altis murorum turribus aptant.
|
|
pronior in Magnum populus, pugnatque minaci
|
|
cum terrore fides, ut, cum mare possidet Auster
|
|
flatibus horrisonis, hunc aequora tota secuntur,
|
455
|
si rursus tellus pulsu laxata tridentis
|
|
Aeolii tumidis inmittat fluctibus Eurum,
|
|
quamuis icta nouo, uentum tenuere priorem
|
|
aequora, nubiferoque polus cum cesserit Euro
|
|
uindicat unda Notum. facilis sed uertere mentes
|
460
|
terror erat, dubiamque fidem fortuna ferebat.
|
|
gens Etrusca fuga trepidi nudata Libonis,
|
|
iusque sui pulso iam perdidit Vmbria Thermo.
|
|
nec gerit auspiciis ciuilia bella paternis
|
|
Caesaris audito conuersus nomine Sulla.
|
465
|
Varus, ut admotae pulsarunt Auximon alae,
|
|
per diuersa ruens neclecto moenia tergo,
|
|
qua siluae, qua saxa, fugit. depellitur arce
|
|
Lentulus Asculea; uictor cedentibus instat
|
|
deuertitque acies, solusque ex agmine tanto
|
470
|
dux fugit et nullas ducentia signa cohortes.
|
|
tu quoque nudatam commissae deseris arcem,
|
|
Scipio, Nuceriae, quamquam firmissima pubes
|
|
his sedeat castris, iam pridem Caesaris armis
|
|
Parthorum seducta metu, qua Gallica damna
|
475
|
suppleuit Magnus, dumque ipse ad bella uocaret
|
|
donauit socero Romani sanguinis usum.
|
|
at te Corfini ualidis circumdata muris
|
|
tecta tenent, pugnax Domiti; tua classica seruat
|
|
oppositus quondam polluto tiro Miloni.
|
480
|
ut procul inmensam campo consurgere nubem
|
|
ardentisque acies percussis sole corusco
|
|
conspexit telis, 'socii, decurrite' dixit
|
|
'fluminis ad ripas undaeque inmergite pontem.
|
|
et tu montanis totus nunc fontibus exi
|
485
|
atque omnis trahe, gurges, aquas, ut spumeus alnos
|
|
discussa conpage feras. hoc limite bellum
|
|
haereat, hac hostis lentus terat otia ripa.
|
|
praecipitem cohibete ducem: uictoria nobis
|
|
hic primum stans Caesar erit.' nec plura locutus
|
490
|
deuoluit rapidum nequiquam moenibus agmen.
|
|
nam prior e campis ut conspicit amne soluto
|
|
rumpi Caesar iter calida pro<c>la<ma>t ab ira
|
|
'non satis est muris latebras quaesisse pauori?
|
|
obstruitis campos fluuiisque arcere paratis,
|
495
|
ignaui? non, si tumido me gurgite Ganges
|
|
summoueat, stabit iam flumine Caesar in ullo
|
|
post Rubiconis aquas. equitum properate cateruae,
|
|
ite simul pedites, ruiturum ascendite pontem.'
|
|
haec ubi dicta, leuis totas accepit habenas
|
500
|
in campum sonipes, crebroque simillima nimbo
|
|
trans ripam ualidi torserunt tela lacerti.
|
|
ingreditur pulsa fluuium statione uacantem
|
|
Caesar, et ad tutas hostis conpellitur arces.
|
|
et iam moturas ingentia pondera turris
|
505
|
erigit, et mediis subrepit uinea muris:
|
|
ecce, nefas belli, reseratis agmina portis
|
|
captiuum traxere ducem, ciuisque superbi
|
|
constitit ante pedes. uoltu tamen alta minaci
|
|
nobilitas recta ferrum ceruice poposcit.
|
510
|
scit Caesar poenamque peti ueniamque timeri.
|
|
'uiue, licet nolis, et nostro munere' dixit
|
|
'cerne diem. uictis iam spes bona partibus esto
|
|
exemplumque mei. uel, si libet, arma retempta,
|
|
et nihil hac uenia, si uiceris, ipse paciscor.'
|
515
|
fatur et astrictis laxari uincula palmis
|
|
imperat. heu, quanto melius uel caede peracta
|
|
parcere Romano potuit fortuna pudori!
|
|
poenarum extremum ciui, quod castra secutus
|
|
sit patriae Magnumque ducem totumque senatum,
|
520
|
ignosci. premit ille grauis interritus iras,
|
|
et secum 'Romamne petes pacisque recessus
|
|
degener? in medios belli non ire furores
|
|
iam dudum moriture paras? rue certus et omnis
|
|
lucis rumpe moras et Caesaris effuge munus.'
|
525
|
nescius interea capti ducis arma parabat
|
|
Magnus, ut inmixto firmaret robore partis.
|
|
iamque secuturo iussurus classica Phoebo
|
|
temptandasque ratus moturi militis iras
|
|
adloquitur tacitas ueneranda uoce cohortes.
|
530
|
'o scelerum ultores melioraque signa secuti,
|
|
o uere Romana manus, quibus arma senatus
|
|
non priuata dedit, uotis deposcite pugnam,
|
|
ardent Hesperii saeuis populatibus agri,
|
|
Gallica per gelidas rabies ecfunditur Alpes,
|
535
|
iam tetigit sanguis pollutos Caesaris enses.
|
|
di melius, belli tulimus quod damna priores:
|
|
coeperit inde nefas, iam iam me praeside Roma
|
|
supplicium poenamque petat. neque enim ista uocari
|
|
proelia iusta decet, patriae sed uindicis iram;
|
540
|
nec magis hoc bellum est, quam quom Catilina parauit
|
|
arsuras in tecta faces sociusque furoris
|
|
Lentulus exertique manus uaesana Cethegi.
|
|
o rabies miseranda ducis! cum fata Camillis
|
|
te, Caesar, magnisque uelint miscere Metellis,
|
545
|
ad Cinnas Mariosque uenis. sternere profecto
|
|
ut Catulo iacuit Lepidus, nostrasque securis
|
|
passus Sicanio tegitur qui Carbo sepulchro,
|
|
quique feros mouit Sertorius exul Hiberos.
|
|
quamquam, siqua fides, his te quoque iungere, Caesar,
|
550
|
inuideo nostrasque manus quod Roma furenti
|
|
opposuit. Parthorum utinam post proelia sospes
|
|
et Scythicis Crassus uictor remeasset ab oris,
|
|
ut simili causa caderes, quoi Spartacus, hosti.
|
|
te quoque si superi titulis accedere nostris
|
555
|
iusserunt, ualet, en, torquendo dextera pilo,
|
|
feruidus haec iterum circa praecordia sanguis
|
|
incaluit; disces non esse ad bella fugaces
|
|
qui pacem potuere pati. licet ille solutum
|
|
defectumque uocet, ne uos mea terreat aetas:
|
560
|
dux sit in his castris senior, dum miles in illis.
|
|
quo potuit ciuem populus perducere liber
|
|
ascendi, supraque nihil nisi regna reliqui.
|
|
non priuata cupis, Romana quisquis in urbe
|
|
Pompeium transire paras. hinc consul uterque,
|
565
|
hinc acies statura ducum est. Caesarne senatus
|
|
uictor erit? non tam caeco trahis omnia cursu
|
|
teque nihil, Fortuna, pudet. multisne rebellis
|
|
Gallia iam lustris aetasque inpensa labori
|
|
dant animos? Rheni gelidis quod fugit ab undis
|
570
|
Oceanumque uocans incerti stagna profundi
|
|
territa quaesitis ostendit terga Britannis?
|
|
an uanae tumuere minae quod fama furoris
|
|
expulit armatam patriis e sedibus urbem?
|
|
heu demens, non te fugiunt, me cuncta secuntur.
|
575
|
qui cum signa tuli toto fulgentia ponto,
|
|
ante bis exactum quam Cynthia conderet orbem,
|
|
omne fretum metuens pelagi pirata reliquit
|
|
angustaque domum terrarum in sede poposcit.
|
|
idem per Scythici profugum diuortia ponti
|
580
|
indomitum regem Romanaque fata morantem
|
|
ad mortem Sulla felicior ire coegi.
|
|
pars mundi mihi nulla uacat, sed tota tenetur
|
|
terra meis, quocumque iacet sub sole, tropaeis:
|
|
hinc me uictorem gelidas ad Phasidos undas
|
585
|
Arctos habet, calida medius mihi cognitus axis
|
|
Aegypto atque umbras nusquam flectente Syene,
|
|
occasus mea iura timent Tethynque fugacem
|
|
qui ferit Hesperius post omnia flumina Baetis,
|
|
me domitus cognouit Arabs, me Marte feroces
|
590
|
Heniochi notique erepto uellere Colchi,
|
|
Cappadoces mea signa timent et dedita sacris
|
|
incerti Iudaea dei mollisque Sophene,
|
|
Armenios Cilicasque feros Taurumque subegi:
|
|
quod socero bellum praeter ciuile reliqui?'
|
595
|
uerba ducis nullo partes clamore secuntur
|
|
nec matura petunt promissae classica pugnae.
|
|
sensit et ipse metum Magnus, placuitque referri
|
|
signa nec in tantae discrimina mittere pugnae
|
|
iam uictum fama non uisi Caesaris agmen.
|
600
|
pulsus ut armentis primo certamine taurus
|
|
siluarum secreta petit uacuosque per agros
|
|
exul in aduersis explorat cornua truncis
|
|
nec redit in pastus, nisi cum ceruice recepta
|
|
excussi placuere tori, mox reddita uictor
|
605
|
quoslibet in saltus comitantibus agmina tauris
|
|
inuito pastore trahit, sic uiribus inpar
|
|
tradidit Hesperiam profugusque per Apula rura
|
|
Brundisii tutas concessit Magnus in arces.
|
|
urbs est Dictaeis olim possessa colonis,
|
610
|
quos Creta profugos uexere per aequora puppes
|
|
Cecropiae uictum mentitis Thesea uelis.
|
|
hinc latus angustum iam se cogentis in artum
|
|
Hesperiae tenuem producit in aequora linguam,
|
|
Hadriacas flexis claudit quae cornibus undas.
|
615
|
nec tamen hoc artis inmissum faucibus aequor
|
|
portus erat, si non uiolentos insula Coros
|
|
exciperet saxis lassasque refunderet undas.
|
|
hinc illinc montes scopulosae rupis aperto
|
|
opposuit natura mari flatusque remouit,
|
620
|
ut tremulo starent contentae fune carinae.
|
|
hinc late patet omne fretum, seu uela ferantur
|
|
in portus, Corcyra, tuos, seu laeua petatur
|
|
Illyris Ionias uergens Epidamnos in undas.
|
|
hoc fuga nautarum, cum totas Hadria uires
|
625
|
mouit et in nubes abiere Ceraunia cumque
|
|
spumoso Calaber perfunditur aequore Sason.
|
|
ergo, ubi nulla fides rebus post terga relictis
|
|
nec licet ad duros Martem conuertere Hiberos,
|
|
cum mediae iaceant inmensis tractibus Alpes,
|
630
|
tum subole e tanta natum cui firmior aetas
|
|
adfatur. 'mundi iubeo temptare recessus:
|
|
Euphraten Nilumque moue, quo nominis usque
|
|
nostri fama uenit, quas est uolgata per urbes
|
|
post me Roma ducem. sparsos per rura colonos
|
635
|
redde mari Cilicas; Pharios hinc concute reges
|
|
Tigranemque meum; nec Pharnacis arma relinquas
|
|
admoneo nec tu populos utraque uagantis
|
|
Armenia Pontique feras per litora gentis
|
|
Riphaeasque manus et quas tenet aequore denso
|
640
|
pigra palus Scythici patiens Maeotia plaustri
|
|
et—quid plura moror? totos mea, nate, per ortus
|
|
bella feres totoque urbes agitabis in orbe
|
|
perdomitas; omnes redeant in castra triumphi.
|
|
at uos, qui Latios signatis nomine fastos,
|
645
|
primus in Epirum Boreas agat; inde per arua
|
|
Graiorum Macetumque nouas adquirite uires
|
|
dum paci dat tempus hiemps.' sic fatur, et omnes
|
|
iussa gerunt soluuntque cauas a litore puppes.
|
|
at numquam patiens pacis longaeque quietis
|
650
|
armorum, nequid fatis mutare liceret,
|
|
adsequitur generique premit uestigia Caesar.
|
|
sufficerent aliis primo tot moenia cursu
|
|
rapta, tot oppressae depulsis hostibus arces,
|
|
ipsa, caput mundi, bellorum maxima merces,
|
655
|
Roma capi facilis; sed Caesar in omnia praeceps,
|
|
nil actum credens cum quid superesset agendum,
|
|
instat atrox et adhuc, quamuis possederit omnem
|
|
Italiam, extremo sedeat quod litore Magnus,
|
|
communem tamen esse dolet; nec rursus aperto
|
660
|
uult hostes errare freto, sed molibus undas
|
|
obstruit et latum deiectis rupibus aequor.
|
|
cedit in inmensum cassus labor; omnia pontus
|
|
haurit saxa uorax montesque inmiscet harenis,
|
|
ut, maris Aeolii medias si celsus in undas
|
665
|
depellatur Eryx, nullae tamen aequore rupes
|
|
emineant, uel si conuolso uertice Gaurus
|
|
decidat in fundum penitus stagnantis Auerni.
|
|
ergo, ubi nulla uado tenuit sua pondera moles,
|
|
tunc placuit caesis innectere uincula siluis
|
670
|
roboraque inmensis late religare catenis.
|
|
talis fama canit tumidum super aequora Persen
|
|
construxisse uias, multum cum pontibus ausis
|
|
Europamque Asiae Sestonque admouit Abydo
|
|
incessitque fretum rapidi super Hellesponti,
|
675
|
non Eurum Zephyrumque timens, cum uela ratisque
|
|
in medium deferret Athon. sic ora profundi
|
|
artantur casu nemorum; tunc aggere multo
|
|
surgit opus longaeque tremunt super aequora turres.
|
|
Pompeius tellure noua conpressa profundi
|
680
|
ora uidens curis animum mordacibus angit,
|
|
ut reseret pelagus spargatque per aequora bellum.
|
|
saepe Noto plenae tensisque rudentibus actae
|
|
ipsa maris per claustra rates fastigia molis
|
|
discussere salo spatiumque dedere carinis
|
685
|
tortaque per tenebras ualidis ballista lacertis
|
|
multifidas iaculata faces. ut tempora tandem
|
|
furtiuae placuere fugae, ne litora clamor
|
|
nauticus exagitet neu bucina diuidat horas
|
|
neu tuba praemonitos perducat ad aequora nautas
|
690
|
praecepit sociis. iam coeperat ultima Virgo
|
|
Phoebum laturas ortu praecedere Chelas,
|
|
cum tacitas soluere rates. non anchora uoces
|
|
mouit, dum spissis auellitur uncus harenis;
|
|
dum iuga curuantur mali dumque ardua pinus
|
695
|
erigitur, pauidi classis siluere magistri,
|
|
strictaque pendentes deducunt carbasa nautae
|
|
nec quatiunt ualidos, ne sibilet aura, rudentes.
|
|
dux etiam uotis hoc te, Fortuna, precatur,
|
|
quam retinere uetas, liceat sibi perdere saltem
|
700
|
Italiam. uix fata sinunt; nam murmure uasto
|
|
inpulsum rostris sonuit mare, fluctuat unda,
|
|
totque carinarum permixtis aequora sulcis
|
|
<eruta feruescunt litusque frementia pulsant.>
|
703a
|
ergo hostes portis, quas omnis soluerat urbis
|
704
|
cum fato conuersa fides, murisque recepti
|
705
|
praecipiti cursu flexi per cornua portus
|
|
ora petunt pelagusque dolent contingere classi.
|
|
heu pudor, exigua est fugiens uictoria Magnus.
|
|
angustus puppes mittebat in aequora limes
|
|
artior Euboica, qua Chalcida uerberat, unda.
|
710
|
hic haesere rates geminae, classique paratae
|
|
excepere manus, tractoque in litora bello
|
|
hic primum rubuit ciuili sanguine Nereus,
|
|
cetera classis abit summis spoliata carinis:
|
|
ut, Pagasaea ratis peteret cum Phasidos undas,
|
715
|
Cyaneas tellus emisit in aequora cautes;
|
|
rapta puppe minor subducta est montibus Argo
|
|
uanaque percussit pontum Symplegas inanem
|
|
et statura redit. iam Phoebum urguere monebat
|
|
non idem Eoi color aetheris, albaque nondum
|
720
|
lux rubet et flammas propioribus eripit astris,
|
|
et iam Plias hebet, flexi iam plaustra Bootae
|
|
in faciem puri redeunt languentia caeli,
|
|
maioresque latent stellae, calidumque refugit
|
|
Lucifer ipse diem. pelagus iam, Magne, tenebas
|
725
|
non ea fata ferens quae cum super aequora toto
|
|
praedonem sequerere mari: lassata triumphis
|
|
desciuit Fortuna tuis. cum coniuge pulsus
|
|
et natis totosque trahens in bella penates
|
|
uadis adhuc ingens populis comitantibus exul.
|
730
|
quaeritur indignae sedes longinqua ruinae.
|
|
non quia te superi patrio priuare sepulchro
|
|
maluerint Phariae busto damnantur harenae:
|
|
parcitur Hesperiae. procul hoc et in orbe remoto
|
|
abscondat Fortuna nefas, Romanaque tellus
|
735
|
inmaculata sui seruetur sanguine Magni.
|
|