LIBER NONVS
|
|
At non in Pharia manes iacuere fauilla
|
9.1
|
nec cinis exiguus tantam conpescuit umbram;
|
|
prosiluit busto semustaque membra relinquens
|
|
degeneremque rogum sequitur conuexa Tonantis.
|
|
qua niger astriferis conectitur axibus aer
|
5
|
quodque patet terras inter lunaeque meatus,
|
|
semidei manes habitant, quos ignea uirtus
|
|
innocuos uita patientes aetheris imi
|
|
fecit et aeternos animam collegit in orbes:
|
|
non illuc auro positi nec ture sepulti
|
10
|
perueniunt. illic postquam se lumine uero
|
|
inpleuit, stellasque uagas miratus et astra
|
|
fixa polis, uidit quanta sub nocte iaceret
|
|
nostra dies risitque sui ludibria trunci.
|
|
hinc super Emathiae campos et signa cruenti
|
15
|
Caesaris ac sparsas uolitauit in aequore classes,
|
|
et scelerum uindex in sancto pectore Bruti
|
|
sedit et inuicti posuit se mente Catonis.
|
|
ille, ubi pendebant casus dubiumque manebat
|
|
quem dominum mundi facerent ciuilia bella,
|
20
|
oderat et Magnum, quamuis comes isset in arma
|
|
auspiciis raptus patriae ductuque senatus;
|
|
at post Thessalicas clades iam pectore toto
|
|
Pompeianus erat. patriam tutore carentem
|
|
excepit, populi trepidantia membra refouit,
|
25
|
ignauis manibus proiectos reddidit enses,
|
|
nec regnum cupiens gessit ciuilia bella
|
|
nec seruire timens. nil causa fecit in armis
|
|
ille sua: totae post Magni funera partes
|
|
libertatis erant. quas ne per litora fusas
|
30
|
colligeret rapido uictoria Caesaris actu,
|
|
Corcyrae secreta petit ac mille carinis
|
|
abstulit Emathiae secum fragmenta ruinae.
|
|
quis ratibus tantis fugientia crederet ire
|
|
agmina, quis pelagus uictas artasse carinas?
|
35
|
Dorida tum Malean et apertam Taenaron umbris,
|
|
inde Cythera petit, Boreaque urguente carinas
|
|
Graia fugit, Dictaea legit cedentibus undis
|
|
litora. tunc ausum classi praecludere portus
|
|
inpulit ac saeuas meritum Phycunta rapinas
|
40
|
sparsit, et hinc placidis alto delabitur auris
|
|
in litus, Palinure, tuum (neque enim aequore tantum
|
|
Ausonio monimenta tenes, portusque quietos
|
|
testatur Libye Phrygio placuisse magistro),
|
|
cum procul ex alto tendentes uela carinae
|
45
|
ancipites tenuere animos, sociosne malorum
|
|
an ueherent hostes: praeceps facit omne timendum
|
|
uictor, et in nulla non creditur esse carina.
|
|
ast illae puppes luctus planctusque ferebant
|
|
et mala uel duri lacrimas motura Catonis.
|
50
|
nam, postquam frustra precibus Cornelia nautas
|
|
priuignique fugam tenuit, ne forte repulsus
|
|
litoribus Phariis remearet in aequora truncus,
|
|
ostenditque rogum non iusti flamma sepulchri,
|
|
'ergo indigna fui,' dixit 'Fortuna, marito
|
55
|
accendisse rogum gelidosque effusa per artus
|
|
incubuisse uiro, laceros exurere crines
|
|
membraque dispersi pelago conponere Magni,
|
|
uolneribus cunctis largos infundere fletus,
|
|
ossibus et tepida uestes inplere fauilla,
|
60
|
quidquid ab exstincto licuisset tollere busto
|
|
in templis sparsura deum. sine funeris ullo
|
|
ardet honore rogus; manus hoc Aegyptia forsan
|
|
obtulit officium graue manibus. o bene nudi
|
|
Crassorum cineres: Pompeio contigit ignis
|
65
|
inuidia maiore deum. similisne malorum
|
|
sors mihi semper erit? numquam dare iusta licebit
|
|
coniugibus? numquam plenas plangemus ad urnas?
|
|
quid porro tumulis opus est aut ulla requiris
|
|
instrumenta, dolor? non toto in pectore portas,
|
70
|
inpia, Pompeium? non imis haeret imago
|
|
uisceribus? quaerat cineres uictura superstes.
|
|
nunc tamen, hinc longe qui fulget luce maligna,
|
|
ignis adhuc aliquid Phario de litore surgens
|
|
ostendit mihi, Magne, tui. iam flamma resedit,
|
75
|
Pompeiumque ferens uanescit solis ad ortus
|
|
fumus, et inuisi tendunt mihi carbasa uenti.
|
|
linquere, siqua fides, Pelusia litora nolo.
|
83
|
non mihi nunc tellus Pompeio siqua triumphos
|
78
|
uicta dedit, non alta terens Capitolia currus
|
|
gratior; elapsus felix de pectore Magnus:
|
80
|
hunc uolumus quem Nilus habet, terraeque nocenti
|
|
non haerere queror; crimen commendat harenas.
|
|
tu pete bellorum casus et signa per orbem,
|
84
|
Sexte, paterna moue; namque haec mandata reliquit
|
85
|
Pompeius uobis in nostra condita cura:
|
|
"me cum fatalis leto damnauerit hora,
|
|
excipite, o nati, bellum ciuile, nec umquam,
|
|
dum terris aliquis nostra de stirpe manebit,
|
|
Caesaribus regnare uacet. uel sceptra uel urbes
|
90
|
libertate sua ualidas inpellite fama
|
|
nominis: has uobis partes, haec arma relinquo.
|
|
inueniet classes quisquis Pompeius in undas
|
|
uenerit, et noster nullis non gentibus heres
|
|
bella dabit: tantum indomitos memoresque paterni
|
95
|
iuris habete animos. uni parere decebit,
|
|
si faciet partes pro libertate, Catoni."
|
|
exsolui tibi, Magne, fidem, mandata peregi;
|
|
insidiae ualuere tuae, deceptaque uixi
|
|
ne mihi commissas auferrem perfida uoces.
|
100
|
iam nunc te per inane chaos, per Tartara, coniunx,
|
|
si sunt ulla, sequar, quam longo tradita leto
|
|
incertum est: poenas animae uiuacis ab ipsa
|
|
ante feram. potuit cernens tua funera, Magne,
|
|
non fugere in mortem: planctu contusa peribit,
|
105
|
effluet in lacrimas: numquam ueniemus ad enses
|
|
aut laqueos aut praecipites per inania iactus:
|
|
turpe mori post te solo non posse dolore.'
|
|
sic ubi fata, caput ferali obduxit amictu
|
|
decreuitque pati tenebras puppisque cauernis
|
110
|
delituit, saeuumque arte conplexa dolorem
|
|
perfruitur lacrimis et amat pro coniuge luctum.
|
|
illam non fluctus stridensque rudentibus Eurus
|
|
mouit et exurgens ad summa pericula clamor,
|
|
uotaque sollicitis faciens contraria nautis
|
115
|
conposita in mortem iacuit fauitque procellis.
|
|
prima ratem Cypros spumantibus accipit undis;
|
|
inde tenens pelagus, sed iam moderatior, Eurus
|
|
in Libycas egit sedes et castra Catonis.
|
|
tristis, ut in multo mens est praesaga timore,
|
120
|
aspexit patrios comites a litore Magnus
|
|
et fratrem; medias praeceps tunc fertur in undas.
|
|
'dic ubi sit, germane, parens; stat summa caputque
|
|
orbis, an occidimus Romanaque Magnus ad umbras
|
|
abstulit?' haec fatur; quem contra talia frater:
|
125
|
'o felix, quem sors alias dispersit in oras
|
|
quique nefas audis: oculos, germane, nocentis
|
|
spectato genitore fero. non Caesaris armis
|
|
occubuit dignoque perit auctore ruinae:
|
|
rege sub inpuro Nilotica rura tenente,
|
130
|
hospitii fretus superis et munere tanto
|
|
in proauos, cecidit donati uictima regni.
|
|
uidi ego magnanimi lacerantes pectora patris,
|
|
nec credens Pharium tantum potuisse tyrannum
|
|
litore Niliaco socerum iam stare putaui.
|
135
|
sed me nec sanguis nec tantum uolnera nostri
|
|
adfecere senis, quantum gestata per urbem
|
|
ora ducis, quae transfixo sublimia pilo
|
|
uidimus: haec fama est oculis uictoris iniqui
|
|
seruari, scelerisque fidem quaesisse tyrannum.
|
140
|
nam corpus Phariaene canes auidaeque uolucres
|
|
distulerint, an furtiuus, quem uidimus, ignis
|
|
soluerit, ignoro. quaecumque iniuria fati
|
|
abstulit hos artus, superis haec crimina dono:
|
|
seruata de parte queror.' cum talia Magnus
|
145
|
audisset, non in gemitus lacrimasque dolorem
|
|
effudit, iustaque furens pietate profatur
|
|
'praecipitate rates e sicco litore, nautae;
|
|
classis in aduersos erumpat remige uentos.
|
|
ite, duces, mecum (nusquam ciuilibus armis
|
150
|
tanta fuit merces) inhumatos condere manes,
|
|
sanguine semiuiri Magnum satiare tyranni.
|
|
non ego Pellaeas arces adytisque retectum
|
|
corpus Alexandri pigra Mareotide mergam?
|
|
non mihi pyramidum tumulis euolsus Amasis
|
155
|
atque alii reges Nilo torrente natabunt?
|
|
omnia dent poenas nudo tibi, Magne, sepulchra.
|
|
euoluam busto iam numen gentibus Isim
|
|
et tectum lino spargam per uolgus Osirim
|
|
[et sacer in Magni cineres mactabitur Apis]
|
160
|
suppositisque deis uram caput. has mihi poenas
|
|
terra dabit: linquam uacuos cultoribus agros,
|
|
nec, Nilus cui crescat, erit; solusque tenebis
|
|
Aegypton, genitor, populis superisque fugatis.'
|
|
dixerat, et classem saeuus rapiebat in undas;
|
165
|
sed Cato laudatam iuuenis conpescuit iram.
|
|
interea totis audito funere Magni
|
|
litoribus sonuit percussus planctibus aether,
|
|
exemploque carens et nulli cognitus aeuo
|
|
luctus erat, mortem populos deflere potentis.
|
170
|
sed magis, ut uisa est lacrimis exhausta, solutas
|
|
in uoltus effusa comas, Cornelia puppe
|
|
egrediens, rursus geminato uerbere plangunt.
|
|
ut primum in sociae peruenit litora terrae,
|
|
collegit uestes miserique insignia Magni
|
175
|
armaque et inpressas auro, quas gesserat olim.
|
|
exuuias pictasque togas, uelamina summo
|
|
ter conspecta Ioui, funestoque intulit igni.
|
|
ille fuit miserae Magni cinis. accipit omnis
|
|
exemplum pietas, et toto litore busta
|
180
|
surgunt Thessalicis reddentia manibus ignem.
|
|
sic, ubi depastis summittere gramina campis
|
|
et renouare parans hibernas Apulus herbas
|
|
igne fouet terras, simul et Garganus et arua
|
|
Volturis et calidi lucent buceta Matini.
|
185
|
non tamen ad Magni peruenit gratius umbras
|
|
omne quod in superos audet conuicia uolgus
|
|
Pompeiumque deis obicit, quam pauca Catonis
|
|
uerba sed a pleno uenientia pectore ueri.
|
|
'ciuis obit' inquit 'multum maioribus inpar
|
190
|
nosse modum iuris, sed in hoc tamen utilis aeuo,
|
|
cui non ulla fuit iusti reuerentia; salua
|
|
libertate potens, et solus plebe parata
|
|
priuatus seruire sibi, rectorque senatus,
|
|
sed regnantis, erat. nil belli iure poposcit,
|
195
|
quaeque dari uoluit uoluit sibi posse negari.
|
|
inmodicas possedit opes, sed plura retentis
|
|
intulit. inuasit ferrum, sed ponere norat.
|
|
praetulit arma togae, sed pacem armatus amauit.
|
|
iuuit sumpta ducem, iuuit dimissa potestas.
|
200
|
casta domus luxuque carens corruptaque numquam
|
|
fortuna domini. clarum et uenerabile nomen
|
|
gentibus et multum nostrae quod proderat urbi.
|
|
olim uera fides Sulla Marioque receptis
|
|
libertatis obit: Pompeio rebus adempto
|
205
|
nunc et ficta perit. non iam regnare pudebit,
|
|
nec color imperii nec frons erit ulla senatus.
|
|
o felix, cui summa dies fuit obuia uicto
|
|
et cui quaerendos Pharium scelus obtulit enses.
|
|
forsitan in soceri potuisses uiuere regno.
|
210
|
scire mori sors prima uiris, set proxima cogi.
|
|
et mihi, si fatis aliena in iura uenimus,
|
|
fac talem, Fortuna, Iubam; non deprecor hosti
|
|
seruari, dum me seruet ceruice recisa.'
|
|
uocibus his maior, quam si Romana sonarent
|
215
|
rostra ducis laudes, generosam uenit ad umbram
|
|
mortis honos. fremit interea discordia uolgi,
|
|
castrorum bellique piget post funera Magni;
|
|
cum Tarcondimotus linquendi signa Catonis
|
|
sustulit. hunc rapta fugientem classe secutus
|
220
|
litus in extremum tali Cato uoce notauit:
|
|
'o numquam pacate Cilix, iterumne rapinas
|
|
uadis in aequoreas? Magnum fortuna remouit,
|
|
iam pelago pirata redis.' tum respicit omnis
|
|
in coetu motuque uiros; quorum unus aperta
|
225
|
mente fugae tali conpellat uoce regentem:
|
|
'nos, Cato, da ueniam, Pompei duxit in arma,
|
|
non belli ciuilis amor, partesque fauore
|
|
fecimus. ille iacet quem paci praetulit orbis,
|
|
causaque nostra perit: patrios permitte penates
|
230
|
desertamque domum dulcesque reuisere natos.
|
|
nam quis erit finis si nec Pharsalia pugnae
|
|
nec Pompeius erit? perierunt tempora uitae,
|
|
mors eat in tutum; iustas sibi nostra senectus
|
|
prospiciat flammas: bellum ciuile sepulchra
|
235
|
uix ducibus praestare potest. non barbara uictos
|
|
regna manent, non Armenium mihi saeua minatur
|
|
aut Scythicum fortuna iugum: sub iura togati
|
|
ciuis eo. quisquis Magno uiuente secundus,
|
|
hic mihi primus erit. sacris praestabitur umbris
|
240
|
summus honor; dominum, quam clades cogit, habebo,
|
|
nullum, Magne, ducem: te solum in bella secutus
|
|
post te fata sequar; nec enim sperare secunda
|
|
fas mihi nec liceat. fortuna cuncta tenentur
|
|
Caesaris, Emathium sparsit uictoria ferrum;
|
245
|
clausa fides miseris, et toto solus in orbe est
|
|
qui uelit ac possit uictis praestare salutem.
|
|
Pompeio scelus est bellum ciuile perempto,
|
|
quo fuerat uiuente fides. si publica iura,
|
|
si semper sequeris patriam, Cato, signa petamus
|
250
|
Romanus quae consul habet.' sic ille profatus
|
|
insiluit puppi iuuenum comitante tumultu.
|
|
actum Romanis fuerat de rebus, et omnis
|
|
indiga seruitii feruebat litore plebes:
|
|
erupere ducis sacro de pectore uoces.
|
255
|
'ergo pari uoto gessisti bella, iuuentus,
|
|
tu quoque pro dominis, et Pompeiana fuisti
|
|
non Romana manus? quod non in regna laboras,
|
|
quod tibi, non ducibus, uiuis morerisque, quod orbem
|
|
adquiris nulli, quod iam tibi uincere tutum est,
|
260
|
bella fugis quaerisque iugum ceruice uacanti
|
|
et nescis sine rege pati. nunc causa pericli
|
|
digna uiris. potuit uestro Pompeius abuti
|
|
sanguine: nunc patriae iugulos ensesque negatis,
|
|
cum prope libertas? unum fortuna reliquit
|
265
|
iam tribus e dominis. pudeat: plus regia Nili
|
|
contulit in leges et Parthi militis arcus.
|
|
ite, o degeneres, Ptolemaei munus et arma
|
|
spernite. quis uestras ulla putet esse nocentes
|
|
caede manus? credet faciles sibi terga dedisse,
|
270
|
credet ab Emathiis primos fugisse Philippis.
|
|
uadite securi; meruistis iudice uitam
|
|
Caesare non armis, non obsidione subacti.
|
|
o famuli turpes, domini post fata prioris
|
|
itis ad heredem. cur non maiora mereri
|
275
|
quam uitam ueniamque libet? rapiatur in undas
|
|
infelix coniunx Magni prolesque Metelli,
|
|
ducite Pompeios, Ptolemaei uincite munus.
|
|
nostra quoque inuiso quisquis feret ora tyranno
|
|
non parua mercede dabit: sciat ista iuuentus
|
280
|
ceruicis pretio bene se mea signa secutam.
|
|
quin agite et magna meritum cum caede parate:
|
|
ignauum scelus est tantum fuga.' dixit, et omnes
|
|
haud aliter medio reuocauit ab aequore puppes
|
|
quam, simul effetas linquunt examina ceras
|
285
|
atque oblita faui non miscent nexibus alas
|
|
sed sibi quaeque uolat nec iam degustat amarum
|
|
desidiosa thymum, Phrygii sonus increpat aeris,
|
|
attonitae posuere fugam studiumque laboris
|
|
floriferi repetunt et sparsi mellis amorem:
|
290
|
gaudet in Hyblaeo securus gramine pastor
|
|
diuitias seruasse casae. sic uoce Catonis
|
|
inculcata uiris iusti patientia Martis.
|
|
iamque actu belli non doctas ferre quietem
|
|
constituit mentes serieque agitare laborum.
|
295
|
primum litoreis miles lassatur harenis.
|
|
proximus in muros et moenia Cyrenarum
|
|
est labor: exclusus nulla se uindicat ira,
|
|
poenaque de uictis sola est uicisse Catoni.
|
|
inde peti placuit Libyci contermina Mauris
|
300
|
regna Iubae, sed iter mediis natura uetabat
|
|
Syrtibus: hanc audax sperat sibi cedere uirtus.
|
|
Syrtes uel, primam mundo natura figuram
|
|
cum daret, in dubio pelagi terraeque reliquit
|
|
(nam neque subsedit penitus, quo stagna profundi
|
305
|
acciperet, nec se defendit ab aequore tellus,
|
|
ambigua sed lege loci iacet inuia sedes,
|
|
aequora fracta uadis abruptaque terra profundo,
|
|
et post multa sonant proiecti litora fluctus:
|
|
sic male deseruit nullosque exegit in usus
|
310
|
hanc partem natura sui); uel plenior alto
|
|
olim Syrtis erat pelago penitusque natabat,
|
|
sed rapidus Titan ponto sua lumina pascens
|
|
aequora subduxit zonae uicina perustae;
|
|
et nunc pontus adhuc Phoebo siccante repugnat,
|
315
|
mox, ubi damnosum radios admouerit aeuum,
|
|
tellus Syrtis erit; nam iam breuis unda superne
|
|
innatat et late periturum deficit aequor.
|
|
ut primum remis actum mare propulit omne
|
|
classis onus, densis fremuit niger imbribus Auster.
|
320
|
in sua regna furens temptatum classibus aequor
|
|
turbine defendit longeque a Syrtibus undas
|
|
egit et inlato confregit litore pontum.
|
|
tum, quarum recto deprendit carbasa malo,
|
|
eripuit nautis, frustraque rudentibus ausis
|
325
|
uela negare Noto spatium uicere carinae,
|
|
atque ultra proram tumuit sinus. omnia siquis
|
|
prouidus antemnae suffixit lintea summae,
|
|
uincitur et nudis auertitur armamentis.
|
|
sors melior classi quae fluctibus incidit altis
|
330
|
et certo iactata mari. quaecumque leuatae
|
|
arboribus caesis flatum effudere prementem,
|
|
abstulit has liber uentis contraria uoluens
|
|
aestus et obnixum uictor detrusit in Austrum.
|
|
has uada destituunt, atque interrupta profundo
|
335
|
terra ferit puppes, dubioque obnoxia fato
|
|
pars sedet una ratis, pars altera pendet in undis.
|
|
tum magis inpactis breuius mare terraque saepe
|
|
obuia consurgens: quamuis elisus ab Austro,
|
|
saepe tamen cumulos fluctus non uincit harenae.
|
340
|
eminet in tergo pelagi procul omnibus aruis
|
|
inuiolatus aqua sicci iam pulueris agger;
|
|
stant miseri nautae, terraeque haerente carina
|
|
litora nulla uident. sic partem intercipit aequor,
|
|
pars ratium maior regimen clauumque secuta est
|
345
|
tuta fuga, nautasque loci sortita peritos
|
|
torpentem Tritonos adit inlaesa paludem.
|
|
hanc, ut fama, deus quem toto litore pontus
|
|
audit uentosa perflantem marmora concha,
|
|
hanc et Pallas amat, patrio quae uertice nata
|
350
|
terrarum primam Libyen (nam proxima caelo est,
|
|
ut probat ipse calor) tetigit, stagnique quieta
|
|
uoltus uidit aqua posuitque in margine plantas
|
|
et se dilecta Tritonida dixit ab unda.
|
|
quam iuxta Lethon tacitus praelabitur amnis,
|
355
|
infernis, ut fama, trahens obliuia uenis,
|
|
atque, insopiti quondam tutela draconis,
|
|
Hesperidum pauper spoliatis frondibus hortus.
|
|
inuidus, annoso qui famam derogat aeuo,
|
|
qui uates ad uera uocat. fuit aurea silua
|
360
|
diuitiisque graues et fuluo germine rami
|
|
uirgineusque chorus, nitidi custodia luci,
|
|
et numquam somno damnatus lumina serpens
|
|
robora conplexus rutilo curuata metallo.
|
|
abstulit arboribus pretium nemorique laborem
|
365
|
Alcides, passusque inopes sine pondere ramos
|
|
rettulit Argolico fulgentia poma tyranno.
|
|
his igitur depulsa locis eiectaque classis
|
|
Syrtibus haut ultra Garamantidas attigit undas,
|
|
sed duce Pompeio Libyae melioris in oris
|
370
|
mansit. at inpatiens uirtus haerere Catonis
|
|
audet in ignotas agmen committere gentes
|
|
armorum fidens et terra cingere Syrtim.
|
|
hoc eadem suadebat hiemps quae clauserat aequor;
|
|
et spes imber erat nimios metuentibus ignes,
|
375
|
ut neque sole uiam nec duro frigore saeuam
|
|
inde polo Libyes, hinc bruma temperet annus.
|
|
atque ingressurus steriles sic fatur harenas:
|
|
'o quibus una salus placuit mea castra secutis
|
|
indomita ceruice mori, conponite mentes
|
380
|
ad magnum uirtutis opus summosque labores.
|
|
uadimus in campos steriles exustaque mundi,
|
|
qua nimius Titan et rarae in fontibus undae,
|
|
siccaque letiferis squalent serpentibus arua.
|
|
durum iter ad leges patriaeque ruentis amorem.
|
385
|
per mediam Libyen ueniant atque inuia temptent,
|
|
siquibus in nullo positum est euadere uoto,
|
|
siquibus ire sat est. neque enim mihi fallere quemquam
|
|
est animus tectoque metu perducere uolgus.
|
|
hi mihi sint comites, quos ipsa pericula ducent,
|
390
|
qui me teste pati uel quae tristissima pulchrum
|
|
Romanumque putant. at, qui sponsore salutis
|
|
miles eget capiturque animae dulcedine, uadat
|
|
ad dominum meliore uia. dum primus harenas
|
|
ingrediar primusque gradus in puluere ponam,
|
395
|
me aetherius feriat, mihi plena ueneno
|
|
occurrat serpens, fatoque pericula uestra
|
|
praetemptate meo. sitiat quicumque bibentem
|
|
uiderit, aut umbras nemorum quicumque petentem
|
|
aestuet, aut equitem peditum praecedere turmas
|
400
|
deficiat: siquo fuerit discrimine notum
|
|
dux an miles eam. serpens, sitis, ardor harenae
|
|
dulcia uirtuti; gaudet patientia duris;
|
|
laetius est, quotiens magno sibi constat, honestum.
|
|
sola potest Libye turba praestare malorum
|
405
|
ut deceat fugisse uiros.' sic ille pauentis
|
|
incendit uirtute animos et amore laborum,
|
|
inreducemque uiam deserto limite carpit;
|
|
et sacrum paruo nomen clausura sepulchro
|
|
inuasit Libye securi fata Catonis.
|
410
|
tertia pars rerum Libye, si credere famae
|
|
cuncta uelis; at, si uentos caelumque sequaris,
|
|
pars erit Europae. nec enim plus litora Nili
|
|
quam Scythicus Tanais primis a Gadibus absunt,
|
|
unde Europa fugit Libyen et litora flexu
|
415
|
Oceano fecere locum; sed maior in unam
|
|
orbis abit Asiam. nam, cum communiter istae
|
|
effundant Zephyrum, Boreae latus illa sinistrum
|
|
contingens dextrumque Noti discedit in ortus
|
|
Eurum sola tenens. Libycae quod fertile terraest
|
420
|
uergit in occasus; sed et haec non fontibus ullis
|
|
soluitur: Arctoos raris Aquilonibus imbres
|
|
accipit et nostris reficit sua rura serenis.
|
|
in nullas uitiatur opes; non aere nec auro
|
|
excoquitur, nullo glaebarum crimine pura
|
425
|
et penitus terra est. tantum Maurusia genti
|
|
robora diuitiae, quarum non nouerat usum,
|
|
sed citri contenta comis uiuebat et umbra.
|
|
in nemus ignotum nostrae uenere secures,
|
|
extremoque epulas mensasque petimus ab orbe.
|
430
|
at, quaecumque uagam Syrtim conplectitur ora
|
|
sub nimio proiecta die, uicina perusti
|
|
aetheris, exurit messes et puluere Bacchum
|
|
enecat et nulla putris radice tenetur.
|
|
temperies uitalis abest, et nulla sub illa
|
435
|
cura Iouis terra est; natura deside torpet
|
|
orbis et inmotis annum non sentit harenis.
|
|
hoc tam segne solum raras tamen exerit herbas,
|
|
quas Nasamon, gens dura, legit, qui proxima ponto
|
|
nudus rura tenet; quem mundi barbara damnis
|
440
|
Syrtis alit. nam litoreis populator harenis
|
|
inminet et nulla portus tangente carina
|
|
nouit opes: sic cum toto commercia mundo
|
|
naufragiis Nasamones habent. hac ire Catonem
|
|
dura iubet uirtus. illic secura iuuentus
|
445
|
uentorum nullasque timens tellure procellas
|
|
aequoreos est passa metus. nam litore sicco,
|
|
quam pelago, Syrtis uiolentius excipit Austrum,
|
|
et terrae magis ille nocens. non montibus ortum
|
|
aduersis frangit Libye scopulisque repulsum
|
450
|
dissipat et liquidas e turbine soluit in auras,
|
|
nec ruit in siluas annosaque robora torquens
|
|
lassatur: patet omne solum, liberque meatu
|
|
Aeoliam rabiem totis exercet harenis,
|
|
et non imbriferam contorto puluere nubem
|
455
|
in flexum uiolentus agit: pars plurima terrae
|
|
tollitur et numquam resoluto uertice pendet.
|
|
regna uidet pauper Nasamon errantia uento
|
|
discussasque domos, uolitantque a culmine raptae
|
|
detecto Garamante casae. non altius ignis
|
460
|
rapta uehit; quantumque licet consurgere fumo
|
|
et uiolare diem, tantus tenet aera puluis.
|
|
tum quoque Romanum solito uiolentior agmen
|
|
adgreditur, nullisque potest consistere miles
|
|
instabilis, raptis etiam quas calcat, harenis.
|
465
|
concuteret terras orbemque a sede moueret,
|
|
si solida Libye conpage et pondere duro
|
|
clauderet exesis Austrum scopulosa cauernis;
|
|
sed, quia mobilibus facilis turbatur harenis,
|
|
nusquam luctando stabilis manet, imaque tellus
|
470
|
stat, quia summa fugit. galeas et scuta uirorum
|
|
pilaque contorsit uiolento spiritus actu
|
|
intentusque tulit magni per inania caeli.
|
|
illud in extrema forsan longeque remota
|
|
prodigium tellure fuit, delapsaque caelo
|
475
|
arma timent gentes hominumque erepta lacertis
|
|
a superis demissa putant. sic illa profecto
|
|
sacrifico cecidere Numae, quae lecta iuuentus
|
|
patricia ceruice mouet: spoliauerat Auster
|
|
aut Boreas populos ancilia nostra ferentes.
|
480
|
sic orbem torquente Noto Romana iuuentus
|
|
procubuit timuitque rapi; constrinxit amictus
|
|
inseruitque manus terrae nec pondere solo
|
|
sed nisu iacuit, uix sic inmobilis Austro;
|
|
qui super ingentis cumulos inuoluit harenae
|
485
|
atque operit tellure uiros. uix tollere miles
|
|
membra ualet multo congestu pulueris haerens.
|
|
alligat et stantis adfusae magnus harenae
|
|
agger, et inmoti terra surgente tenentur.
|
|
saxa tulit penitus discussis proruta muris
|
490
|
effuditque procul miranda sorte malorum:
|
|
qui nullas uidere domos uidere ruinas.
|
|
iamque iter omne latet nec sunt discrimina terrae:
|
|
[ulla nisi aetheriae medio uelut aequore flammae]
|
|
sideribus nouere uiam; nec sidera tota
|
495
|
ostendit Libycae finitor circulus orae,
|
|
multaque deuexo terrarum margine celat.
|
|
utque calor soluit quem torserat aera uentus,
|
|
incensusque dies, manant sudoribus artus,
|
|
arent ora siti. conspecta est parua maligna
|
500
|
unda procul uena, quam uix e puluere miles
|
|
corripiens patulum galeae confudit in orbem
|
|
porrexitque duci. squalebant puluere fauces
|
|
cunctorum, minimumque tenens dux ipse liquoris
|
|
inuidiosus erat. 'mene' inquit 'degener unum
|
505
|
miles in hac turba uacuum uirtute putasti?
|
|
usque adeo mollis primisque caloribus inpar
|
|
sum uisus? quanto poena tu dignior ista es,
|
|
qui populo sitiente bibas!' sic concitus ira
|
|
excussit galeam, suffecitque omnibus unda.
|
510
|
uentum erat ad templum Libycis quod gentibus unum
|
|
inculti Garamantes habent. stat sortiger illic
|
|
Iuppiter, ut memorant, sed non aut fulmina uibrans
|
|
aut similis nostro, sed tortis cornibus Hammon.
|
|
non illic Libycae posuerunt ditia gentes
|
515
|
templa, nec Eois splendent donaria gemmis:
|
|
quamuis Aethiopum populis Arabumque beatis
|
|
gentibus atque Indis unus sit Iuppiter Hammon,
|
|
pauper adhuc deus est, nullis uiolata per aeuum
|
|
diuitiis delubra tenens, morumque priorum
|
520
|
numen Romano templum defendit ab auro.
|
|
esse locis superos testatur silua per omnem
|
|
sola uirens Libyen. nam quidquid puluere sicco
|
|
separat ardentem tepida Berenicida Lepti
|
|
ignorat frondes: solus nemus abstulit Hammon.
|
525
|
siluarum fons causa loco, qui putria terrae
|
|
alligat et domitas unda conectit harenas.
|
|
hic quoque nil obstat Phoebo, cum cardine summo
|
|
stat librata dies; truncum uix protegit arbor,
|
|
tam breuis in medium radiis conpellitur umbra.
|
530
|
deprensum est hunc esse locum qua circulus alti
|
|
solstitii medium signorum percutit orbem.
|
|
at tibi, quaecumque es Libyco gens igne dirempta,
|
538
|
in Noton umbra cadit, quae nobis exit in Arcton.
|
|
te segnis Cynosura subit, tu sicca profundo
|
540
|
mergi Plaustra putas, nullumque in uertice semper
|
|
sidus habes inmune mari; procul axis uterque est,
|
|
et fuga signorum medio rapit omnia caelo.
|
|
non obliqua meant, nec Tauro Scorpios exit
|
533
|
rectior aut Aries donat sua tempora Librae
|
|
aut Astraea iubet lentos descendere Pisces.
|
535
|
par Geminis Chiron, et idem, quod Carcinos ardens,
|
|
umidus Aegoceros nec plus Leo tollitur Vrna.
|
|
stabant ante fores populi quos miserat Eos
|
544
|
cornigerique Iouis monitu noua fata petebant;
|
545
|
sed Latio cessere duci, comitesque Catonem
|
|
orant exploret Libycum memorata per orbem
|
|
numina, de fama tam longi iudicet aeui.
|
|
maximus hortator scrutandi uoce deorum
|
|
euentus Labienus erat. 'sors obtulit' inquit
|
550
|
'et fortuna uiae tam magni numinis ora
|
|
consiliumque dei: tanto duce possumus uti
|
|
per Syrtes, bellisque datos cognoscere casus.
|
|
nam cui crediderim superos arcana daturos
|
|
dicturosque magis, quam sancto, uera, Catoni?
|
555
|
certe uita tibi semper derecta supernas
|
|
ad leges, sequerisque deum. datur, ecce, loquendi
|
|
cum Ioue libertas: inquire in fata nefandi
|
|
Caesaris et patriae uenturos excute mores.
|
|
iure suo populis uti legumque licebit,
|
560
|
an bellum ciuile perit? tua pectora sacra
|
|
uoce reple; durae saltem uirtutis amator
|
|
quaere quid est uirtus et posce exemplar honesti.'
|
|
ille deo plenus tacita quem mente gerebat
|
|
effudit dignas adytis e pectore uoces.
|
565
|
'quid quaeri, Labiene, iubes? an liber in armis
|
|
occubuisse uelim potius quam regna uidere?
|
|
an sit uita nihil sed longa an differat aetas?
|
|
an noceat uis nulla bono fortunaque perdat
|
|
opposita uirtute minas, laudandaque uelle
|
570
|
sit satis et numquam successu crescat honestum?
|
|
scimus, et hoc nobis non altius inseret Hammon.
|
|
haeremus cuncti superis, temploque tacente
|
|
nil facimus non sponte dei; nec uocibus ullis
|
|
numen eget, dixitque semel nascentibus auctor
|
575
|
quidquid scire licet. sterilesne elegit harenas
|
|
ut caneret paucis, mersitque hoc puluere uerum,
|
|
estque dei sedes nisi terra et pontus et aer
|
|
et caelum et uirtus? superos quid quaerimus ultra?
|
|
Iuppiter est quodcumque uides, quodcumque moueris.
|
580
|
sortilegis egeant dubii semperque futuris
|
|
casibus ancipites: me non oracula certum
|
|
sed mors certa facit. pauido fortique cadendum est:
|
|
hoc satis est dixisse Iouem.' sic ille profatus
|
|
seruataque fide templi discedit ab aris
|
585
|
non exploratum populis Hammona relinquens.
|
|
ipse manu sua pila gerit, praecedit anheli
|
|
militis ora pedes, monstrat tolerare labores,
|
|
non iubet, et nulla uehitur ceruice supinus
|
|
carpentoque sedens; somni parcissimus ipse est;
|
590
|
ultimus haustor aquae quam, tandem fonte reperto,
|
|
indiga cogatur laticis <s>pectare iuuentus,
|
|
stat dum lixa bibat. si ueris magna paratur
|
|
fama bonis et si successu nuda remoto
|
|
inspicitur uirtus, quidquid laudamus in ullo
|
595
|
maiorum, fortuna fuit. quis Marte secundo,
|
|
quis tantum meruit populorum sanguine nomen?
|
|
hunc ego per Syrtes Libyaeque extrema triumphum
|
|
ducere maluerim, quam ter Capitolia curru
|
|
scandere Pompei, quam frangere colla Iugurthae.
|
600
|
ecce parens uerus patriae, dignissimus aris,
|
|
Roma, tuis, per quem numquam iurare pudebit
|
|
et quem, si steteris umquam ceruice soluta,
|
|
nunc, olim, factura deum es. iam spissior ignis,
|
|
et plaga, quam nullam superi mortalibus ultra
|
605
|
a medio fecere die, calcatur, et unda
|
|
rarior. inuentus mediis fons unus harenis
|
|
largus aquae, sed quem serpentum turba tenebat
|
|
uix capiente loco; stabant in margine siccae
|
|
aspides, in mediis sitiebant dipsades undis.
|
610
|
ductor, ut aspexit perituros fonte relicto,
|
|
adloquitur. 'uana specie conterrite leti,
|
|
ne dubita, miles, tutos haurire liquores.
|
|
noxia serpentum est admixto sanguine pestis;
|
|
morsu uirus habent et fatum dente minantur,
|
615
|
pocula morte carent.' dixit, dubiumque uenenum
|
|
hausit; et in tota Libyae fons unus harena
|
|
ille fuit de quo primus sibi posceret undam.
|
|
cur Libycus tantis exundet pestibus aer
|
|
fertilis in mortes, aut quid secreta nocenti
|
620
|
miscuerit natura solo, non cura laborque
|
|
noster scire ualet, nisi quod uolgata per orbem
|
|
fabula pro uera decepit saecula causa.
|
|
finibus extremis Libyes, ubi feruida tellus
|
|
accipit Oceanum demisso sole calentem,
|
625
|
squalebant late Phorcynidos arua Medusae,
|
|
non nemorum protecta coma, non mollia sulco,
|
|
sed dominae uoltu conspectis aspera saxis.
|
|
hoc primum natura nocens in corpore saeuas
|
|
eduxit pestes; illis e faucibus angues
|
630
|
stridula fuderunt uibratis sibila linguis.
|
|
ipsa flagellabant gaudentis colla Medusae,
|
633
|
femineae cui more comae per terga solutae
|
632
|
surgunt aduersa subrectae fronte colubrae
|
634
|
uipereumque fluit depexo crine uenenum.
|
635
|
hoc habet infelix, cunctis inpune, Medusa,
|
|
quod spectare licet. nam rictus oraque monstri
|
|
quis timuit? quem, qui recto se lumine uidit,
|
|
passa Medusa mori est? rapuit dubitantia fata
|
|
praeuenitque metus; anima periere retenta
|
640
|
membra, nec emissae riguere sub ossibus umbrae.
|
|
Eumenidum crines solos mouere furores,
|
|
Cerberos Orpheo leniuit sibila cantu,
|
|
Amphitryoniades uidit, cum uinceret, hydram:
|
|
hoc monstrum timuit genitor numenque secundum
|
645
|
Phorcys aquis Cetoque parens ipsaeque sorores
|
|
Gorgones; hoc potuit caelo pelagoque minari
|
|
torporem insolitum mundoque obducere terram.
|
|
e caelo uolucres subito cum pondere lapsae,
|
|
in scopulis haesere ferae, uicina colentes
|
650
|
Aethiopum totae riguerunt marmore gentes.
|
|
nullum animal uisus patiens, ipsique retrorsum
|
|
effusi faciem uitabant Gorgonos angues.
|
|
illa sub Hesperiis stantem Titana columnis
|
|
in cautes Atlanta dedit; caeloque timente
|
655
|
olim Phlegraeo stantis serpente gigantas
|
|
erexit montes, bellumque inmane deorum
|
|
Pallados e medio confecit pectore Gorgon.
|
|
quo postquam partu Danaes et diuite nimbo
|
|
ortum Parrhasiae uexerunt Persea pinnae
|
660
|
Arcados auctoris citharae liquidaeque palaestrae,
|
|
et subitus praepes Cyllenida sustulit harpen,
|
|
harpen alterius monstri iam caede rubentem
|
|
a Ioue dilectae fuso custode iuuencae,
|
|
auxilium uolucri Pallas tulit innuba fratri
|
665
|
pacta caput monstri, terraeque in fine Libyssae
|
|
Persea Phoebeos conuerti iussit ad ortus
|
|
Gorgonos auerso sulcantem regna uolatu,
|
|
et clipeum laeuae fuluo dedit aere nitentem
|
|
in quo saxificam iussit spectare Medusam.
|
670
|
quam sopor aeternam tracturus morte quietem
|
|
obruit haud totam: uigilat pars magna comarum
|
|
defenduntque caput protenti crinibus hydri,
|
|
pars iacet in medios uoltus oculisque tenebras
|
|
<offundit clausis et somni duplicat umbras.>
|
674a
|
ipsa regit trepidum Pallas, dextraque trementem
|
675
|
Perseos auersi Cyllenida derigit harpen
|
|
lata colubriferi rumpens confinia colli.
|
|
quos habuit uoltus hamati uolnere ferri
|
|
caesa caput Gorgon! quanto spirare ueneno
|
|
ora rear quantumque oculos effundere mortis!
|
680
|
nec Pallas spectare potest, uoltusque gelassent
|
|
Perseos auersi, si non Tritonia densos
|
|
sparsisset crines texissetque ora colubris.
|
|
aliger in caelum sic rapta Gorgone fugit.
|
|
ille quidem pensabat iter propiusque secabat
|
685
|
aera, si medias Europae scinderet urbes:
|
|
Pallas frugiferas iussit non laedere terras
|
|
et parci populis. quis enim non praepete tanto
|
|
aethera respiceret? Zephyro conuertitur ales
|
|
itque super Libyen, quae nullo consita cultu
|
690
|
sideribus Phoeboque uacat: premit orbita solis
|
|
exuritque solum; nec terra celsior ulla
|
|
nox cadit in caelum lunaeque meatibus obstat,
|
|
si flexus oblita uagi per recta cucurrit
|
|
signa nec in Borean aut in Noton effugit umbram.
|
695
|
illa tamen sterilis tellus fecundaque nulli
|
|
arua bono uirus stillantis tabe Medusae
|
|
concipiunt dirosque fero de sanguine rores,
|
|
quos calor adiuuit putrique incoxit harenae.
|
|
hic quae prima caput mouit de puluere tabes
|
700
|
aspida somniferam tumida ceruice leuauit.
|
|
plenior huc sanguis et crassi gutta ueneni
|
|
decidit; in nulla plus est serpente coactum.
|
|
ipsa caloris egens gelidum non transit in orbem
|
|
sponte sua, Niloque tenus metitur harenas;
|
705
|
sed (quis erit nobis lucri pudor?) inde petuntur
|
|
huc Libycae mortes et fecimus aspida mercem.
|
|
at non stare suum miseris passura cruorem
|
|
squamiferos ingens haemorrhois explicat orbes,
|
|
natus et ambiguae coleret qui Syrtidos arua
|
710
|
chersydros, tractique uia fumante chelydri,
|
|
et semper recto lapsurus limite cenchris:
|
|
pluribus ille notis uariatam tinguitur aluum
|
|
quam paruis pictus maculis Thebanus ophites.
|
|
concolor exustis atque indiscretus harenis
|
715
|
hammodytes, spinaque uagi torquente cerastae,
|
|
et scytale sparsis etiamnunc sola pruinis
|
|
exuuias positura suas, et torrida dipsas,
|
|
et grauis in geminum uergens caput amphisbaena,
|
|
et natrix uiolator aquae, iaculique uolucres,
|
720
|
et contentus iter cauda sulcare parias,
|
|
oraque distendens auidus fumantia prester,
|
|
ossaque dissoluens cum corpore tabificus seps;
|
|
sibilaque effundens cunctas terrentia pestes,
|
|
ante uenena nocens, late sibi summouet omne
|
725
|
uolgus et in uacua regnat basiliscus harena.
|
|
uos quoque, qui cunctis innoxia numina terris
|
|
serpitis, aurato nitidi fulgore dracones,
|
|
letiferos ardens facit Africa: ducitis altum
|
|
aera cum pinnis, armentaque tota secuti
|
730
|
rumpitis ingentes amplexi uerbere tauros;
|
|
nec tutus spatio est elephans: datis omnia leto,
|
|
nec uobis opus est ad noxia fata ueneno.
|
|
has inter pestes duro Cato milite siccum
|
|
emetitur iter, tot tristia fata suorum
|
735
|
insolitasque uidens paruo cum uolnere mortes.
|
|
signiferum iuuenem Tyrrheni sanguinis Aulum
|
|
torta caput retro dipsas calcata momordit.
|
|
uix dolor aut sensus dentis fuit, ipsaque leti
|
|
frons caret inuidia nec quicquam plaga minatur.
|
740
|
ecce, subit uirus tacitum, carpitque medullas
|
|
ignis edax calidaque incendit uiscera tabe.
|
|
ebibit umorem circum uitalia fusum
|
|
pestis et in sicco linguam torrere palato
|
|
coepit; defessos iret qui sudor in artus
|
745
|
non fuit, atque oculos lacrimarum uena refugit.
|
|
non decus imperii, non maesti iura Catonis
|
|
ardentem tenuere uirum, ne spargere signa
|
|
auderet totisque furens exquireret aruis
|
|
quas poscebat aquas sitiens in corde uenenum.
|
750
|
ille uel in Tanain missus Rhodanumque Padumque
|
|
arderet Nilumque bibens per rura uagantem.
|
|
accessit morti Libye, fatique minorem
|
|
famam dipsas habet terris adiuta perustis.
|
|
scrutatur uenas penitus squalentis harenae,
|
755
|
nunc redit ad Syrtes et fluctus accipit ore,
|
|
aequoreusque placet, sed non et sufficit, umor.
|
|
nec sentit fatique genus mortemque ueneni,
|
|
sed putat esse sitim; ferroque aperire tumentis
|
|
sustinuit uenas atque os inplere cruore.
|
760
|
iussit signa rapi propere Cato: discere nulli
|
|
permissum est hoc posse sitim. sed tristior illo
|
|
mors erat ante oculos, miserique in crure Sabelli
|
|
seps stetit exiguus; quem flexo dente tenacem
|
|
auolsitque manu piloque adfixit harenis.
|
765
|
parua modo serpens, sed qua non ulla cruentae
|
|
tantum mortis habet. nam plagae proxima circum
|
|
fugit rupta cutis pallentiaque ossa retexit;
|
|
iamque sinu laxo nudum sine corpore uolnus.
|
|
membra natant sanie, surae fluxere, sine ullo
|
770
|
tegmine poples erat, femorum quoque musculus omnis
|
|
liquitur, et nigra destillant inguina tabe.
|
|
dissiluit stringens uterum membrana, fluuntque
|
|
uiscera; nec, quantus toto de corpore debet,
|
|
effluit in terras, saeuum sed membra uenenum
|
775
|
decoquit, in minimum mors contrahit omnia uirus.
|
|
quidquid homo est, aperit pestis natura profana:
|
779
|
uincula neruorum et laterum textura cauumque
|
777
|
pectus et abstrusum fibris uitalibus omne
|
|
morte patet. manant umeri fortesque lacerti,
|
780
|
colla caputque fluunt: calido non ocius Austro
|
|
nix resoluta cadit nec solem cera sequetur.
|
|
parua loquor, corpus sanie stillasse perustum:
|
|
hoc et flamma potest; sed quis rogus abstulit ossa?
|
|
haec quoque discedunt, putrisque secuta medullas
|
785
|
nulla manere sinunt rapidi uestigia fati.
|
|
Cinyphias inter pestes tibi palma nocendi est:
|
|
eripiunt omnes animam, tu sola cadauer.
|
|
ecce, subit facies leto diuersa fluenti.
|
|
Nasidium Marsi cultorem torridus agri
|
790
|
percussit prester. illi rubor igneus ora
|
|
succendit, tenditque cutem pereunte figura
|
|
miscens cuncta tumor; toto iam corpore maior
|
|
humanumque egressa modum super omnia membra
|
|
efflatur sanies late pollente ueneno;
|
795
|
ipse latet penitus congesto corpore mersus,
|
|
nec lorica tenet distenti pectoris auctum.
|
|
spumeus accenso non sic exundat aeno
|
|
undarum cumulus, nec tantos carbasa Coro
|
|
curuauere sinus. tumidos iam non capit artus
|
800
|
informis globus et confuso pondere truncus.
|
|
intactum uolucrum rostris epulasque daturum
|
|
haud inpune feris non ausi tradere busto
|
|
nondum stante modo crescens fugere cadauer.
|
|
sed maiora parant Libycae spectacula pestes.
|
805
|
inpressit dentes haemorrhois aspera Tullo,
|
|
magnanimo iuueni miratorique Catonis.
|
|
utque solet pariter totis se fundere signis
|
|
Corycii pressura croci, sic omnia membra
|
|
emisere simul rutilum pro sanguine uirus.
|
810
|
sanguis erant lacrimae; quaecumque foramina nouit
|
|
umor, ab his largus manat cruor; ora redundant
|
|
et patulae nares; sudor rubet; omnia plenis
|
|
membra fluunt uenis; totum est pro uolnere corpus.
|
|
at tibi, Laeue miser, fixus praecordia pressit
|
815
|
Niliaca serpente cruor, nulloque dolore
|
|
testatus morsus subita caligine mortem
|
|
accipis et socias somno descendis ad umbras.
|
|
non tam ueloci corrumpunt pocula leto
|
|
stipite quae diro uirgas mentita Sabaeas
|
820
|
toxica fatilegi carpunt matura Saitae.
|
|
ecce, procul saeuos sterili se robore trunci
|
|
torsit et inmisit (iaculum uocat Africa) serpens
|
|
perque caput Pauli transactaque tempora fugit.
|
|
nil ibi uirus agit: rapuit cum uolnere fatum.
|
825
|
deprensum est, quae funda rotat quam lenta uolarent,
|
|
quam segnis Scythicae strideret harundinis aer.
|
|
quid prodest miseri basiliscus cuspide Murri
|
|
transactus? uelox currit per tela uenenum
|
|
inuaditque manum; quam protinus ille retecto
|
830
|
ense ferit totoque semel demittit ab armo,
|
|
exemplarque sui spectans miserabile leti
|
|
stat tutus pereunte manu. quis fata putarit
|
|
scorpion aut uires maturae mortis habere?
|
|
ille minax nodis et recto uerbere saeuos
|
835
|
teste tulit caelo uicti decus Orionis.
|
|
quis calcare tuas metuat, salpuga, latebras?
|
|
et tibi dant Stygiae ius in sua fila sorores.
|
|
sic nec clara dies nec nox dabat atra quietem
|
|
suspecta miseris in qua tellure iacebant.
|
840
|
nam neque congestae struxere cubilia frondes
|
|
nec culmis creuere tori, sed corpora fatis
|
|
expositi uoluuntur humo, calidoque uapore
|
|
adliciunt gelidas nocturno frigore pestes,
|
|
innocuosque diu rictus torpente ueneno
|
845
|
inter membra fouent. nec, quae mensura uiarum
|
|
quisue modus, norunt caelo duce: saepe querentes
|
|
'reddite, di,' clamant 'miseris quae fugimus arma,
|
|
reddite Thessaliam. patimur cur segnia fata
|
|
in gladios iurata manus? pro Caesare pugnant
|
850
|
dipsades et peragunt ciuilia bella cerastae.
|
|
ire libet qua zona rubens atque axis inustus
|
|
solis equis; iuuat aetheriis ascribere causis
|
|
quod peream, caeloque mori. nil, Africa, de te
|
|
nec de te, natura, queror: tot monstra ferentem
|
855
|
gentibus ablatum dederas serpentibus orbem,
|
|
inpatiensque solum Cereris cultore negato
|
|
damnasti atque homines uoluisti desse uenenis.
|
|
in loca serpentum nos uenimus: accipe poenas
|
|
tu, quisquis superum commercia nostra perosus
|
860
|
hinc torrente plaga, dubiis hinc Syrtibus orbem
|
|
abrumpens medio posuisti limite mortes.
|
|
per secreta tui bellum ciuile recessus
|
|
uadit, et arcani miles tibi conscius orbis
|
|
claustra ferit mundi. forsan maiora supersunt
|
865
|
ingressis: coeunt ignes stridentibus undis
|
|
et premitur natura poli; set longius istac
|
|
nulla iacet tellus, quam fama cognita nobis
|
|
tristia regna Iubae. quaeremus forsitan istas
|
|
serpentum terras: habet hoc solacia caelum:
|
870
|
uiuit adhuc aliquid. patriae non arua requiro
|
|
Europamque alios soles Asiamque uidentem:
|
|
qua te parte poli, qua te tellure reliqui,
|
|
Africa? Cyrenis etiamnunc bruma rigebat:
|
|
exiguane uia legem conuertimus anni?
|
875
|
imus in aduersos axes, euoluimur orbe,
|
|
terga damus ferienda Noto; nunc forsitan ipsa est
|
|
sub pedibus iam Roma meis. solacia fati
|
|
haec petimus: ueniant hostes, Caesarque sequatur
|
|
qua fugimus.' sic dura suos patientia questus
|
880
|
exonerat. cogit tantos tolerare labores
|
|
summa ducis uirtus, qui nuda fusus harena
|
|
excubat atque omni fortunam prouocat hora.
|
|
omnibus unus adest fatis; quocumque uocatus
|
|
aduolat atque ingens meritum maiusque salute
|
885
|
contulit, in letum uires; puduitque gementem
|
|
illo teste mori. quod ius habuisset in ipsum
|
|
ulla lues? casus alieno in pectore uincit
|
|
spectatorque docet magnos nil posse dolores.
|
|
uix miseris serum tanto lassata periclo
|
890
|
auxilium Fortuna dedit. gens unica terras
|
|
incolit a saeuo serpentum innoxia morsu,
|
|
Marmaridae Psylli. par lingua potentibus herbis,
|
|
ipse cruor tutus nullumque admittere uirus
|
|
uel cantu cessante potens. natura locorum
|
895
|
iussit ut inmunes mixtis serpentibus essent.
|
|
profuit in mediis sedem posuisse uenenis.
|
|
pax illis cum morte data est. fiducia tanta est
|
|
sanguinis, in terras paruus cum decidit infans,
|
|
nequa sit externae Veneris mixtura timentes
|
900
|
letifica dubios explorant aspide partus.
|
|
utque Iouis uolucer, calido cum protulit ouo
|
|
inplumis natos, solis conuertit ad ortus:
|
|
qui potuere pati radios et lumine recto
|
|
sustinuere diem, caeli seruantur in usus,
|
905
|
qui Phoebo cessere, iacent: sic pignora gentis
|
|
Psyllus habet, siquis tactos non horruit angues,
|
|
siquis donatis lusit serpentibus infans.
|
|
nec solum gens illa sua contenta salute
|
|
excubat hospitibus, contraque nocentia monstra
|
910
|
Psyllus adest populis. qui tum Romana secutus
|
|
signa, simul iussit statui tentoria ductor,
|
|
primum, quas ualli spatium conprendit, harenas
|
|
expurgat cantu uerbisque fugantibus angues.
|
|
ultima castrorum medicatus circumit ignis.
|
915
|
hic ebulum stridet peregrinaque galbana sudant,
|
|
et tamarix non laeta comas Eoaque costos
|
|
et panacea potens et Thessala centaurea
|
|
peucedanonque sonant flammis Erycinaque thapsos,
|
|
et larices fumoque grauem serpentibus urunt
|
920
|
habrotonum et longe nascentis cornua cerui.
|
|
sic nox tuta uiris. at, siquis peste diurna
|
|
fata trahit, tunc sunt magicae miracula gentis
|
|
Psyllorumque ingens et rapti pugna ueneni.
|
|
nam primum tacta designat membra saliua,
|
925
|
quae cohibet uirus retinetque in uolnere pestem;
|
|
plurima tunc uoluit spumanti carmina lingua
|
|
murmure continuo, nec dat suspiria cursus
|
|
uolneris aut minimum patiuntur fata tacere.
|
|
saepe quidem pestis nigris inserta medullis
|
930
|
excantata fugit; sed, siquod tardius audit
|
|
uirus et elicitum iussumque exire repugnat,
|
|
tum super incumbens pallentia uolnera lambit
|
|
ore uenena trahens et siccat dentibus artus,
|
|
extractamque potens gelido de corpore mortem
|
935
|
expuit; et cuius morsus superauerit anguis
|
|
iam promptum Psyllis uel gustu nosse ueneni.
|
|
hoc igitur tandem leuior Romana iuuentus
|
|
auxilio late squalentibus errat in aruis.
|
|
bis positis Phoebe flammis, bis luce recepta
|
940
|
uidit hareniuagum surgens fugiensque Catonem.
|
|
iamque illi magis atque magis durescere puluis
|
|
coepit et in terram Libye spissata redire,
|
|
iamque procul rarae nemorum se tollere frondes,
|
|
surgere congesto non culta mapalia culmo.
|
945
|
quanta dedit miseris melioris gaudia terrae
|
|
cum primum saeuos contra uidere leones!
|
|
proxima Leptis erat, cuius statione quieta
|
|
exegere hiemem nimbis flammisque carentem.
|
|
Caesar, ut Emathia satiatus clade recessit,
|
950
|
cetera curarum proiecit pondera soli
|
|
intentus genero; cuius uestigia frustra
|
|
terris sparsa legens fama duce tendit in undas,
|
|
Threiciasque legit fauces et amore notatum
|
|
aequor et Heroas lacrimoso litore turres,
|
955
|
qua pelago nomen Nepheleias abstulit Helle.
|
|
non Asiam breuioris aquae disterminat usquam
|
|
fluctus ab Europa, quamuis Byzantion arto
|
|
Pontus et ostriferam dirimat Calchedona cursu,
|
|
Euxinumque ferens paruo ruat ore Propontis.
|
960
|
Sigeasque petit famae mirator harenas
|
|
et Simoentis aquas et Graio nobile busto
|
|
Rhoetion et multum debentis uatibus umbras.
|
|
circumit exustae nomen memorabile Troiae
|
|
magnaque Phoebei quaerit uestigia muri.
|
965
|
iam siluae steriles et putres robore trunci
|
|
Assaraci pressere domos et templa deorum
|
|
iam lassa radice tenent, ac tota teguntur
|
|
Pergama dumetis: etiam periere ruinae.
|
|
aspicit Hesiones scopulos siluaque latentis
|
970
|
Anchisae thalamos; quo iudex sederit antro,
|
|
unde puer raptus caelo, quo uertice Nais
|
|
luxerit Oenone: nullum est sine nomine saxum.
|
|
inscius in sicco serpentem puluere riuum
|
|
transierat, qui Xanthus erat. securus in alto
|
975
|
gramine ponebat gressus: Phryx incola manes
|
|
Hectoreos calcare uetat. discussa iacebant
|
|
saxa nec ullius faciem seruantia sacri:
|
|
'Herceas' monstrator ait 'non respicis aras?'
|
|
o sacer et magnus uatum labor! omnia fato
|
980
|
eripis et populis donas mortalibus aeuum.
|
|
inuidia sacrae, Caesar, ne tangere famae;
|
|
nam, siquid Latiis fas est promittere Musis,
|
|
quantum Zmyrnaei durabunt uatis honores,
|
|
uenturi me teque legent; Pharsalia nostra
|
985
|
uiuet, et a nullo tenebris damnabimur aeuo.
|
|
ut ducis inpleuit uisus ueneranda uetustas,
|
|
erexit subitas congestu caespitis aras
|
|
uotaque turicremos non inrita fudit in ignes.
|
|
'di cinerum, Phrygias colitis quicumque ruinas,
|
990
|
Aeneaeque mei, quos nunc Lauinia sedes
|
|
seruat et Alba, lares, et quorum lucet in aris
|
|
ignis adhuc Phrygius, nullique aspecta uirorum
|
|
Pallas, in abstruso pignus memorabile templo,
|
|
gentis Iuleae uestris clarissimus aris
|
995
|
dat pia tura nepos et uos in sede priore
|
|
rite uocat. date felices in cetera cursus,
|
|
restituam populos; grata uice moenia reddent
|
|
Ausonidae Phrygibus, Romanaque Pergama surgent.'
|
|
sic fatus repetit classes et tota secundis
|
1000
|
uela dedit Coris, auidusque urguente procella
|
|
Iliacas pensare moras Asiamque potentem
|
|
praeuehitur pelagoque Rhodon spumante relinquit.
|
|
septima nox Zephyro numquam laxante rudentes
|
|
ostendit Phariis Aegyptia litora flammis.
|
1005
|
sed prius orta dies nocturnam lampada texit
|
|
quam tutas intraret aquas. ibi plena tumultu
|
|
litora et incerto turbatas murmure uoces
|
|
accipit, ac dubiis ueritus se credere regnis
|
|
abstinuit tellure rates. sed dira satelles
|
1010
|
regis dona ferens medium prouectus in aequor
|
|
colla gerit Magni Phario uelamine tecta
|
|
ac prius infanda commendat crimina uoce.
|
|
'terrarum domitor, Romanae maxime gentis,
|
|
et, quod adhuc nescis, genero secure perempto,
|
1015
|
rex tibi Pellaeus belli pelagique labores
|
|
donat et Emathiis quod solum defuit armis
|
|
exhibet. absenti bellum ciuile peractum est:
|
|
Thessalicas quaerens Magnus reparare ruinas
|
|
ense iacet nostro. tanto te pignore, Caesar,
|
1020
|
emimus; hoc tecum percussum est sanguine foedus.
|
|
accipe regna Phari nullo quaesita cruore,
|
|
accipe Niliaci ius gurgitis, accipe quidquid
|
|
pro Magni ceruice dares; dignumque clientem
|
|
castris crede tuis cui tantum fata licere
|
1025
|
in generum uoluere tuum. nec uile putaris
|
|
hoc meritum, facili nobis quod caede peractum est.
|
|
hospes auitus erat, depulso sceptra parenti
|
|
reddiderat. quid plura feram? tu nomina tanto
|
|
inuenies operi, uel famam consule mundi.
|
1030
|
si scelus est, plus te nobis debere fateris,
|
|
quod scelus hoc non ipse facis.' sic fatus opertum
|
|
detexit tenuitque caput. iam languida morte
|
|
effigies habitum noti mutauerat oris.
|
|
non primo Caesar damnauit munera uisu
|
1035
|
auertitque oculos; uoltus, dum crederet, haesit;
|
|
utque fidem uidit sceleris tutumque putauit
|
|
iam bonus esse socer, lacrimas non sponte cadentis
|
|
effudit gemitusque expressit pectore laeto,
|
|
non aliter manifesta potens abscondere mentis
|
1040
|
gaudia quam lacrimis, meritumque inmane tyranni
|
|
destruit et generi mauolt lugere reuolsum
|
|
quam debere caput. qui duro membra senatus
|
|
calcarat uoltu, qui sicco lumine campos
|
|
uiderat Emathios, uni tibi, Magne, negare
|
1045
|
non audet gemitus. o sors durissima fati!
|
|
huncine tu, Caesar, scelerato Marte petisti
|
|
qui tibi flendus erat? nunc mixti foedera tangunt
|
|
te generis? nunc gnata iubet maerere neposque?
|
|
credis apud populos Pompei nomen amantis
|
1050
|
hoc castris prodesse tuis? fortasse tyranni
|
|
tangeris inuidia, captique in uiscera Magni
|
|
hoc alii licuisse doles, quererisque perisse
|
|
uindictam belli raptumque e iure superbi
|
|
uictoris generum. quisquis te flere coegit
|
1055
|
impetus, a uera longe pietate recessit.
|
|
scilicet hoc animo terras atque aequora lustras,
|
|
necubi suppressus pereat gener. o bene rapta
|
|
arbitrio mors ista tuo! quam magna remisit
|
|
crimina Romano tristis fortuna pudori,
|
1060
|
quod te non passa est misereri, perfide, Magni
|
|
uiuentis! nec non his fallere uocibus audet
|
|
adquiritque fidem simulati fronte doloris:
|
|
'aufer ab aspectu nostro funesta, satelles,
|
|
regis dona tui. peius de Caesare uestrum
|
1065
|
quam de Pompeio meruit scelus; unica belli
|
|
praemia ciuilis, uictis donare salutem,
|
|
perdidimus. quod si Phario germana tyranno
|
|
non inuisa foret, potuissem reddere regi
|
|
quod meruit, fratrique tuum pro munere tali
|
1070
|
misissem, Cleopatra, caput. secreta quid arma
|
|
mouit et inseruit nostro sua tela labori?
|
|
ergo in Thessalicis Pellaeo fecimus aruis
|
|
ius gladio? uestris quaesita licentia regnis?
|
|
non tuleram Magnum mecum Romana regentem:
|
1075
|
te, Ptolemaee, feram? frustra ciuilibus armis
|
|
miscuimus gentes, siqua est hoc orbe potestas
|
|
altera quam Caesar, si tellus ulla duorum est.
|
|
uertissem Latias a uestro litore proras:
|
|
famae cura uetat, ne non damnasse cruentam
|
1080
|
sed uidear timuisse Pharon. nec fallere uosmet
|
|
credite uictorem: nobis quoque tale paratum
|
|
litoris hospitium; ne sic mea colla gerantur
|
|
Thessaliae fortuna facit. maiore profecto
|
|
quam metui poterat discrimine gessimus arma:
|
1085
|
exilium generique minas Romamque timebam:
|
|
poena fugae Ptolemaeus erat. sed parcimus annis
|
|
donamusque nefas. sciat hac pro caede tyrannus
|
|
nil uenia plus posse dari. uos condite busto
|
|
tanti colla ducis, sed non ut crimina solum
|
1090
|
uestra tegat tellus: iusto date tura sepulchro
|
|
et placate caput cineresque in litore fusos
|
|
colligite atque unam sparsis date manibus urnam.
|
|
sentiat aduentum soceri uocesque querentis
|
|
audiat umbra pias. dum nobis omnia praefert,
|
1095
|
dum uitam Phario mauolt debere clienti,
|
|
laeta dies rapta est populis, concordia mundo
|
|
nostra perit. caruere deis mea uota secundis,
|
|
ut te conplexus positis felicibus armis
|
|
adfectus a te ueteres uitamque rogarem,
|
1100
|
Magne, tuam dignaque satis mercede laborum
|
|
contentus par esse tibi. tunc pace fideli
|
|
fecissem ut uictus posses ignoscere diuis,
|
|
fecisses ut Roma mihi.' nec talia fatus
|
|
inuenit fletus comitem nec turba querenti
|
1105
|
credidit: abscondunt gemitus et pectora laeta
|
|
fronte tegunt, hilaresque nefas spectare cruentum,
|
|
o bona libertas, cum Caesar lugeat, audent.
|
|