FASTI
|
|
LIBER PRIMVS
|
|
Tempora cum causis Latium digesta per annum
|
1.1
|
lapsaque sub terras ortaque signa canam.
|
|
excipe pacato, Caesar Germanice, voltu
|
|
hoc opus et timidae derige navis iter,
|
|
officioque, levem non aversatus honorem,
|
5
|
en tibi devoto numine dexter ades.
|
|
sacra recognosces annalibus eruta priscis
|
|
et quo sit merito quaeque notata dies.
|
|
invenies illic et festa domestica vobis;
|
|
saepe tibi pater est, saepe legendus avus,
|
10
|
quaeque ferunt illi, pictos signantia fastos,
|
|
tu quoque cum Druso praemia fratre feres.
|
|
Caesaris arma canant alii: nos Caesaris aras
|
|
et quoscumque sacris addidit ille dies.
|
|
adnue conanti per laudes ire tuorum
|
15
|
deque meo pavidos excute corde metus.
|
|
da mihi te placidum, dederis in carmina vires:
|
|
ingenium voltu statque caditque tuo.
|
|
pagina iudicium docti subitura movetur
|
|
principis, ut Clario missa legenda deo.
|
20
|
quae sit enim culti facundia sensimus oris,
|
|
civica pro trepidis cum tulit arma reis.
|
|
scimus et, ad nostras cum se tulit impetus artes,
|
|
ingenii currant flumina quanta tui.
|
|
si licet et fas est, vates rege vatis habenas,
|
25
|
auspice te felix totus ut annus eat.
|
|
Tempora digereret cum conditor Urbis, in anno
|
|
constituit menses quinque bis esse suo.
|
|
scilicet arma magis quam sidera, Romule, noras,
|
|
curaque finitimos vincere maior erat.
|
30
|
est tamen et ratio, Caesar, quae moverit illum,
|
|
erroremque suum quo tueatur habet.
|
|
quod satis est, utero matris dum prodeat infans,
|
|
hoc anno statuit temporis esse satis;
|
|
per totidem menses a funere coniugis uxor
|
35
|
sustinet in vidua tristia signa domo.
|
|
haec igitur vidit trabeati cura Quirini,
|
|
cum rudibus populis annua iura daret.
|
|
Martis erat primus mensis, Venerisque secundus;
|
|
haec generis princeps, ipsius ille pater:
|
40
|
tertius a senibus, iuvenum de nomine quartus,
|
|
quae sequitur, numero turba notata fuit.
|
|
at Numa nec Ianum nec avitas praeterit umbras,
|
|
mensibus antiquis praeposuitque duos.
|
|
Ne tamen ignores variorum iura dierum,
|
45
|
non habet officii Lucifer omnis idem.
|
|
ille nefastus erit, per quem tria verba silentur:
|
|
fastus erit, per quem lege licebit agi.
|
|
nec toto perstare die sua iura putaris:
|
|
qui iam fastus erit, mane nefastus erat;
|
50
|
nam simul exta deo data sunt, licet omnia fari,
|
|
verbaque honoratus libera praetor habet.
|
|
est quoque, quo populum ius est includere saeptis;
|
|
est quoque, qui nono semper ab orbe redit.
|
|
vindicat Ausonias Iunonis cura Kalendas;
|
55
|
Idibus alba Iovi grandior agna cadit;
|
|
Nonarum tutela deo caret. omnibus istis
|
|
(ne fallare cave) proximus ater erit.
|
|
omen ab eventu est: illis nam Roma diebus
|
|
damna sub averso tristia Marte tulit.
|
60
|
haec mihi dicta semel, totis haerentia fastis,
|
|
ne seriem rerum scindere cogar, erunt.
|
|
1. A K · IAN · F
|
62a
|
Ecce tibi faustum, Germanice, nuntiat annum
|
63
|
inque meo primum carmine Ianus adest.
|
|
Iane biceps, anni tacite labentis origo,
|
65
|
solus de superis qui tua terga vides,
|
|
dexter ades ducibus, quorum secura labore
|
|
otia terra ferax, otia pontus habet:
|
|
dexter ades patribusque tuis populoque Quirini,
|
|
et resera nutu candida templa tuo.
|
70
|
prospera lux oritur: linguis animisque favete;
|
|
nunc dicenda bona sunt bona verba die.
|
|
lite vacent aures, insanaque protinus absint
|
|
iurgia: differ opus, livida turba, tuum.
|
|
cernis odoratis ut luceat ignibus aether,
|
75
|
et sonet accensis spica Cilissa focis?
|
|
flamma nitore suo templorum verberat aurum,
|
|
et tremulum summa spargit in aede iubar.
|
|
vestibus intactis Tarpeias itur in arces,
|
|
et populus festo concolor ipse suo est,
|
80
|
iamque novi praeeunt fasces, nova purpura fulget,
|
|
et nova conspicuum pondera sentit ebur.
|
|
colla rudes operum praebent ferienda iuvenci,
|
|
quos aluit campis herba Falisca suis.
|
|
Iuppiter arce sua totum cum spectet in orbem,
|
85
|
nil nisi Romanum quod tueatur habet.
|
|
salve, laeta dies, meliorque revertere semper,
|
|
a populo rerum digna potente coli.
|
|
Quem tamen esse deum te dicam, Iane biformis?
|
|
nam tibi par nullum Graecia numen habet.
|
90
|
ede simul causam, cur de caelestibus unus
|
|
sitque quod a tergo sitque quod ante vides.
|
|
haec ego cum sumptis agitarem mente tabellis,
|
|
lucidior visa est quam fuit ante domus.
|
|
tum sacer ancipiti mirandus imagine Ianus
|
95
|
bina repens oculis obtulit ora meis.
|
|
extimui sensique metu riguisse capillos,
|
|
et gelidum subito frigore pectus erat.
|
|
ille tenens baculum dextra clavemque sinistra
|
|
edidit hos nobis ore priore sonos:
|
100
|
'disce metu posito, vates operose dierum,
|
|
quod petis, et voces percipe mente meas.
|
|
me Chaos antiqui (nam sum res prisca) vocabant:
|
|
aspice quam longi temporis acta canam.
|
|
lucidus hic aer et quae tria corpora restant,
|
105
|
ignis, aquae, tellus, unus acervus erat.
|
|
ut semel haec rerum secessit lite suarum
|
|
inque novas abiit massa soluta domos,
|
|
flamma petit altum, propior locus aera cepit,
|
|
sederunt medio terra fretumque solo.
|
110
|
tunc ego, qui fueram globus et sine imagine moles,
|
|
in faciem redii dignaque membra deo.
|
|
nunc quoque, confusae quondam nota parva figurae,
|
|
ante quod est in me postque videtur idem.
|
|
accipe quaesitae quae causa sit altera formae,
|
115
|
hanc simul ut noris officiumque meum.
|
|
quicquid ubique vides, caelum, mare, nubila, terras,
|
|
omnia sunt nostra clausa patentque manu.
|
|
me penes est unum vasti custodia mundi,
|
|
et ius vertendi cardinis omne meum est.
|
120
|
cum libuit Pacem placidis emittere tectis,
|
|
libera perpetuas ambulat illa vias:
|
|
sanguine letifero totus miscebitur orbis,
|
|
ni teneant rigidae condita Bella serae.
|
|
praesideo foribus caeli cum mitibus Horis
|
125
|
(it, redit officio Iuppiter ipse meo):
|
|
inde vocor Ianus; cui cum Ceriale sacerdos
|
|
imponit libum farraque mixta sale,
|
|
nomina ridebis: modo namque Patulcius idem
|
|
et modo sacrifico Clusius ore vocor.
|
130
|
scilicet alterno voluit rudis illa vetustas
|
|
nomine diversas significare vices.
|
|
vis mea narrata est; causam nunc disce figurae:
|
|
iam tamen hanc aliqua tu quoque parte vides.
|
|
omnis habet geminas, hinc atque hinc, ianua frontes,
|
135
|
e quibus haec populum spectat, at illa Larem,
|
|
utque sedens primi vester prope limina tecti
|
|
ianitor egressus introitusque videt,
|
|
sic ego perspicio caelestis ianitor aulae
|
|
Eoas partes Hesperiasque simul.
|
140
|
ora vides Hecates in tres vertentia partes,
|
|
servet ut in ternas compita secta vias:
|
|
et mihi, ne flexu cervicis tempora perdam,
|
|
cernere non moto corpore bina licet.'
|
|
dixerat: et voltu, si plura requirere vellem,
|
145
|
difficilem mihi se non fore pactus erat.
|
|
sumpsi animum, gratesque deo non territus egi,
|
|
verbaque sum spectans plura locutus humum:
|
|
'dic, age, frigoribus quare novus incipit annus,
|
|
qui melius per ver incipiendus erat?
|
150
|
omnia tunc florent, tunc est nova temporis aetas,
|
|
et nova de gravido palmite gemma tumet,
|
|
et modo formatis operitur frondibus arbor,
|
|
prodit et in summum seminis herba solum,
|
|
et tepidum volucres concentibus aera mulcent,
|
155
|
ludit et in pratis luxuriatque pecus.
|
|
tum blandi soles, ignotaque prodit hirundo
|
|
et luteum celsa sub trabe figit opus:
|
|
tum patitur cultus ager et renovatur aratro.
|
|
haec anni novitas iure vocanda fuit.'
|
160
|
quaesieram multis; non multis ille moratus
|
|
contulit in versus sic sua verba duos:
|
|
'bruma novi prima est veterisque novissima solis:
|
|
principium capiunt Phoebus et annus idem.'
|
|
post ea mirabar cur non sine litibus esset
|
165
|
prima dies. 'causam percipe' Ianus ait.
|
|
'tempora commisi nascentia rebus agendis,
|
|
totus ab auspicio ne foret annus iners.
|
|
quisque suas artes ob idem delibat agendo,
|
|
nec plus quam solitum testificatur opus.'
|
170
|
mox ego, 'cur, quamvis aliorum numina placem,
|
|
Iane, tibi primum tura merumque fero?'
|
|
'ut possis aditum per me, qui limina servo,
|
|
ad quoscumque voles' inquit 'habere deos.'
|
|
'at cur laeta tuis dicuntur verba Kalendis,
|
175
|
et damus alternas accipimusque preces?'
|
|
tum deus incumbens baculo, quod dextra gerebat,
|
|
'omina principiis' inquit 'inesse solent.
|
|
ad primam vocem timidas advertitis aures,
|
|
et visam primum consulit augur avem.
|
180
|
templa patent auresque deum, nec lingua caducas
|
|
concipit ulla preces, dictaque pondus habent.'
|
|
desierat Ianus. nec longa silentia feci,
|
|
sed tetigi verbis ultima verba meis:
|
|
'quid volt palma sibi rugosaque carica' dixi
|
185
|
'et data sub niveo candida mella cado?'
|
|
'omen' ait 'causa est, ut res sapor ille sequatur
|
|
et peragat coeptum dulcis ut annus iter.'
|
|
'dulcia cur dentur video: stipis adice causam,
|
|
pars mihi de festo ne labet ulla tuo.'
|
190
|
risit, et 'o quam te fallunt tua saecula' dixit,
|
|
'qui stipe mel sumpta dulcius esse putas!
|
|
vix ego Saturno quemquam regnante videbam
|
|
cuius non animo dulcia lucra forent.
|
|
tempore crevit amor, qui nunc est summus, habendi:
|
195
|
vix ultra quo iam progrediatur habet.
|
|
pluris opes nunc sunt quam prisci temporis annis,
|
|
dum populus pauper, dum nova Roma fuit,
|
|
dum casa Martigenam capiebat parva Quirinum,
|
|
et dabat exiguum fluminis ulva torum.
|
200
|
Iuppiter angusta vix totus stabat in aede,
|
|
inque Iovis dextra fictile fulmen erat.
|
|
frondibus ornabant quae nunc Capitolia gemmis,
|
|
pascebatque suas ipse senator oves:
|
|
nec pudor in stipula placidam cepisse quietem
|
205
|
et fenum capiti subposuisse fuit.
|
|
iura dabat populis posito modo praetor aratro,
|
|
et levis argenti lammina crimen erat.
|
|
at postquam fortuna loci caput extulit huius
|
|
et tetigit summo vertice Roma deos,
|
210
|
creverunt et opes et opum furiosa cupido,
|
|
et, cum possideant plurima, plura petunt.
|
|
quaerere ut absumant, absumpta requirere certant,
|
|
atque ipsae vitiis sunt alimenta vices:
|
|
sic quibus intumuit suffusa venter ab unda,
|
215
|
quo plus sunt potae, plus sitiuntur aquae.
|
|
in pretio pretium nunc est: dat census honores,
|
|
census amicitias; pauper ubique iacet.
|
|
tu tamen auspicium si sit stipis utile quaeris,
|
|
curque iuvent nostras aera vetusta manus,
|
220
|
aera dabant olim: melius nunc omen in auro est,
|
|
victaque concessit prisca moneta novae.
|
|
nos quoque templa iuvant, quamvis antiqua probemus,
|
|
aurea: maiestas convenit ipsa deo.
|
|
laudamus veteres, sed nostris utimur annis:
|
225
|
mos tamen est aeque dignus uterque coli.'
|
|
finierat monitus. placidis ita rursus, ut ante,
|
|
clavigerum verbis adloquor ipse deum:
|
|
'multa quidem didici: sed cur navalis in aere
|
|
altera signata est, altera forma biceps?'
|
230
|
'noscere me duplici posses ut imagine' dixit,
|
|
'ni vetus ipsa dies extenuasset opus.
|
|
causa ratis superest: Tuscum rate venit ad amnem
|
|
ante pererrato falcifer orbe deus.
|
|
hac ego Saturnum memini tellure receptum
|
235
|
(caelitibus regnis a Iove pulsus erat).
|
|
inde diu genti mansit Saturnia nomen;
|
|
dicta quoque est Latium terra latente deo.
|
|
at bona posteritas puppem formavit in aere,
|
|
hospitis adventum testificata dei.
|
240
|
ipse solum colui, cuius placidissima laevum
|
|
radit harenosi Thybridis unda latus.
|
|
hic, ubi nunc Roma est, incaedua silva virebat,
|
|
tantaque res paucis pascua bubus erat.
|
|
arx mea collis erat, quem volgo nomine nostro
|
245
|
nuncupat haec aetas Ianiculumque vocat.
|
|
tunc ego regnabam, patiens cum terra deorum
|
|
esset, et humanis numina mixta locis.
|
|
nondum Iustitiam facinus mortale fugarat
|
|
(ultima de superis illa reliquit humum),
|
250
|
proque metu populum sine vi pudor ipse regebat;
|
|
nullus erat iustis reddere iura labor.
|
|
nil mihi cum bello: pacem postesque tuebar,
|
|
et', clavem ostendens, 'haec' ait 'arma gero.'
|
|
presserat ora deus. tunc sic ego nostra resolvi,
|
255
|
voce mea voces eliciente dei:
|
|
'cum tot sint iani, cur stas sacratus in uno,
|
|
hic ubi iuncta foris templa duobus habes?'
|
|
ille, manu mulcens propexam ad pectora barbam,
|
|
protinus Oebalii rettulit arma Tati,
|
260
|
utque levis custos, armillis capta, Sabinos
|
|
ad summae tacitos duxerit arcis iter.
|
|
'inde, velut nunc est, per quem descenditis', inquit
|
|
'arduus in valles per fora clivus erat.
|
|
et iam contigerat portam, Saturnia cuius
|
265
|
dempserat oppositas invidiosa seras;
|
|
cum tanto veritus committere numine pugnam,
|
|
ipse meae movi callidus artis opus,
|
|
oraque, qua pollens ope sum, fontana reclusi,
|
|
sumque repentinas eiaculatus aquas.
|
270
|
ante tamen madidis subieci sulpura venis,
|
|
clauderet ut Tatio fervidus umor iter.
|
|
cuius ut utilitas pulsis percepta Sabinis,
|
|
quae fuerat, tuto reddita forma loco est;
|
|
ara mihi posita est parvo coniuncta sacello:
|
275
|
haec adolet flammis cum strue farra suis.'
|
|
'at cur pace lates, motisque recluderis armis?'
|
|
nec mora, quaesiti reddita causa mihi est:
|
|
'ut populo reditus pateant ad bella profecto,
|
|
tota patet dempta ianua nostra sera.
|
280
|
pace fores obdo, ne qua discedere possit;
|
|
Caesareoque diu numine clausus ero.'
|
|
dixit, et attollens oculos diversa videntes
|
|
aspexit toto quicquid in orbe fuit:
|
|
pax erat, et vestri, Germanice, causa triumphi,
|
285
|
tradiderat famulas iam tibi Rhenus aquas.
|
|
Iane, fac aeternos pacem pacisque ministros,
|
|
neve suum praesta deserat auctor opus.
|
|
Quod tamen ex ipsis licuit mihi discere fastis,
|
|
sacravere patres hac duo templa die.
|
290
|
accepit Phoebo nymphaque Coronide natum
|
|
insula, dividua quam premit amnis aqua.
|
|
Iuppiter in parte est: cepit locus unus utrumque
|
|
iunctaque sunt magno templa nepotis avo.
|
|
(2. B F) 3. C C (4. D C)
|
294a
|
Quid vetat et stellas, ut quaeque oriturque caditque,
|
295
|
dicere? promissi pars sit et ista mei.
|
|
felices animae, quibus haec cognoscere primis
|
|
inque domos superas scandere cura fuit!
|
|
credibile est illos pariter vitiisque locisque
|
|
altius humanis exseruisse caput.
|
300
|
non Venus et vinum sublimia pectora fregit
|
|
officiumque fori militiaeve labor;
|
|
nec levis ambitio perfusaque gloria fuco
|
|
magnarumque fames sollicitavit opum.
|
|
admovere oculis distantia sidera mentis
|
305
|
aetheraque ingenio subposuere suo.
|
|
sic petitur caelum, non ut ferat Ossan Olympus
|
|
summaque Peliacus sidera tangat apex.
|
|
nos quoque sub ducibus caelum metabimur illis,
|
|
ponemusque suos ad vaga signa dies.
|
310
|
Ergo ubi nox aderit venturis tertia Nonis,
|
|
sparsaque caelesti rore madebit humus,
|
|
octipedis frustra quaerentur bracchia Cancri:
|
|
praeceps occiduas ille subibit aquas.
|
|
5. E NON · F
|
314a
|
Institerint Nonae, missi tibi nubibus atris
|
315
|
signa dabunt imbres exoriente Lyra.
|
|
(6. F F) (7. G C) (8. H C) 9. A AGON · (? NP)
|
316a
|
Quattuor adde dies ductos ex ordine Nonis,
|
317
|
Ianus Agonali luce piandus erit.
|
|
nominis esse potest succinctus causa minister,
|
|
hostia caelitibus quo feriente cadit,
|
320
|
qui calido strictos tincturus sanguine cultros
|
|
semper agatne rogat nec nisi iussus agit.
|
|
pars, quia non veniant pecudes, sed agantur, ab actu
|
|
nomen Agonalem credit habere diem.
|
|
pars putat hoc festum priscis Agnalia dictum,
|
325
|
una sit ut proprio littera dempta loco.
|
|
an, quia praevisos in aqua timet hostia cultros,
|
|
a pecoris lux est ipsa notata metu?
|
|
fas etiam fieri solitis aetate priorum
|
|
nomina de ludis Graeca tulisse diem.
|
330
|
et pecus antiquus dicebat agonia sermo;
|
|
veraque iudicio est ultima causa meo.
|
|
utque ea non certa est, ita rex placare sacrorum
|
|
numina lanigerae coniuge debet ovis.
|
|
victima quae dextra cecidit victrice vocatur;
|
335
|
hostibus a domitis hostia nomen habet.
|
|
ante, deos homini quod conciliare valeret,
|
|
far erat et puri lucida mica salis.
|
|
nondum pertulerat lacrimatas cortice murras
|
|
acta per aequoreas hospita navis aquas,
|
340
|
tura nec Euphrates nec miserat India costum,
|
|
nec fuerant rubri cognita fila croci.
|
|
ara dabat fumos herbis contenta Sabinis,
|
|
et non exiguo laurus adusta sono;
|
|
siquis erat factis prati de flore coronis
|
345
|
qui posset violas addere, dives erat.
|
|
hic, qui nunc aperit percussi viscera tauri,
|
|
in sacris nullum culter habebat opus.
|
|
prima Ceres avidae gavisa est sanguine porcae,
|
|
ulta suas merita caede nocentis opes:
|
350
|
nam sata vere novo teneris lactentia sucis
|
|
eruta saetigerae comperit ore suis.
|
|
sus dederat poenas: exemplo territus huius
|
|
palmite debueras abstinuisse, caper.
|
|
quem spectans aliquis dentes in vite prementem,
|
355
|
talia non tacito dicta dolore dedit:
|
|
'rode, caper, vitem: tamen hinc, cum stabis ad aram,
|
|
in tua quod spargi cornua possit erit.'
|
|
verba fides sequitur: noxae tibi deditus hostis
|
|
spargitur adfuso cornua, Bacche, mero.
|
360
|
culpa sui nocuit, nocuit quoque culpa capellae:
|
|
quid bos, quid placidae commeruistis oves?
|
|
flebat Aristaeus, quod apes cum stirpe necatas
|
|
viderat inceptos destituisse favos;
|
|
caerula quem genetrix aegre solata dolentem
|
365
|
addidit haec dictis ultima verba suis:
|
|
'siste, puer, lacrimas: Proteus tua damna levabit
|
|
quoque modo repares quae periere dabit.
|
|
decipiat ne te versis tamen ille figuris,
|
|
impediant geminas vincula firma manus.'
|
370
|
pervenit ad vatem iuvenis, resolutaque somno
|
|
alligat aequorei bracchia capta senis.
|
|
ille sua faciem transformis adulterat arte;
|
|
mox domitus vinclis in sua membra redit,
|
|
oraque caerulea tollens rorantia barba
|
375
|
'qua' dixit 'repares arte requiris apes?
|
|
obrue mactati corpus tellure iuvenci:
|
|
quod petis a nobis, obrutus ille dabit.'
|
|
iussa facit pastor; fervent examina putri
|
|
de bove: mille animas una necata dedit.
|
380
|
poscit ovem fatum: verbenas improba carpsit,
|
|
quas pia dis ruris ferre solebat anus.
|
|
quid tuti superest, animam cum ponat in aris
|
|
lanigerumque pecus ruricolaeque boves?
|
|
placat equo Persis radiis Hyperiona cinctum,
|
385
|
ne detur celeri victima tarda deo.
|
|
quod semel est geminae pro virgine caesa Dianae,
|
|
nunc quoque pro nulla virgine cerva cadit.
|
|
exta canum vidi Triviae libare Sapaeos
|
|
et quicumque tuas accolit, Haeme, nives.
|
390
|
caeditur et rigido custodi ruris asellus;
|
|
causa pudenda quidem, sed tamen apta deo.
|
|
festa corymbiferi celebrabas, Graecia, Bacchi,
|
|
tertia quae solito tempore bruma refert.
|
|
di quoque cultores in idem venere Lyaei
|
395
|
et quicumque iocis non alienus erat,
|
|
Panes et in Venerem Satyrorum prona iuventus
|
|
quaeque colunt amnes solaque rura deae.
|
|
venerat et senior pando Silenus asello,
|
|
quique ruber pavidas inguine terret aves.
|
400
|
dulcia qui dignum nemus in convivia nacti
|
|
gramine vestitis accubuere toris:
|
|
vina dabat Liber, tulerat sibi quisque coronam,
|
|
miscendas parce rivus agebat aquas.
|
|
Naides effusis aliae sine pectinis usu,
|
405
|
pars aderant positis arte manuque comis;
|
|
illa super suras tunicam collecta ministrat,
|
|
altera dissuto pectus aperta sinu;
|
|
exserit haec umerum, vestes trahit illa per herbas,
|
|
impediunt teneros vincula nulla pedes.
|
410
|
hinc aliae Satyris incendia mitia praebent,
|
|
pars tibi, qui pinu tempora nexa geris:
|
|
te quoque, inexstinctae Silene libidinis, urunt:
|
|
nequitia est quae te non sinit esse senem.
|
|
at ruber, hortorum decus et tutela, Priapus
|
415
|
omnibus ex illis Lotide captus erat:
|
|
hanc cupit, hanc optat, sola suspirat in illa,
|
|
signaque dat nutu sollicitatque notis.
|
|
fastus inest pulchris sequiturque superbia formam:
|
|
inrisum voltu despicit illa suo.
|
420
|
nox erat, et vino somnum faciente iacebant
|
|
corpora diversis victa sopore locis;
|
|
Lotis in herbosa sub acernis ultima ramis,
|
|
sicut erat lusu fessa, quievit humo.
|
|
surgit amans animamque tenens vestigia furtim
|
425
|
suspenso digitis fert taciturna gradu.
|
|
ut tetigit niveae secreta cubilia nymphae,
|
|
ipsa sui flatus ne sonet aura cavet;
|
|
et iam finitima corpus librabat in herba:
|
|
illa tamen multi plena soporis erat.
|
430
|
gaudet et a pedibus tracto velamine vota
|
|
ad sua felici coeperat ire via.
|
|
ecce rudens rauco Sileni vector asellus
|
|
intempestivos edidit ore sonos.
|
|
territa consurgit nymphe, manibusque Priapum
|
435
|
reicit, et fugiens concitat omne nemus.
|
|
at deus, obscena nimium quoque parte paratus,
|
|
omnibus ad lunae lumina risus erat.
|
|
morte dedit poenas auctor clamoris; et haec est
|
|
Hellespontiaco victima grata deo.
|
440
|
intactae fueratis aves, solacia ruris,
|
|
adsuetum silvis innocuumque genus,
|
|
quae facitis nidos et plumis ova fovetis,
|
|
et facili dulces editis ore modos;
|
|
sed nihil ista iuvant, quia linguae crimen habetis,
|
445
|
dique putant mentes vos aperire suas.
|
|
(nec tamen hoc falsum: nam, dis ut proxima quaeque,
|
|
nunc pinna veras, nunc datis ore notas.)
|
|
tuta diu volucrum proles tum denique caesa est,
|
|
iuveruntque deos indicis exta sui.
|
450
|
ergo saepe suo coniunx abducta marito
|
|
uritur Idaliis alba columba focis.
|
|
nec defensa iuvant Capitolia, quo minus anser
|
|
det iecur in lances, Inachioti, tuas.
|
|
nocte deae Nocti cristatus caeditur ales,
|
455
|
quod tepidum vigili provocet ore diem.
|
|
Interea Delphin clarum super aequora sidus
|
|
tollitur et patriis exserit ora vadis.
|
|
10. B EN
|
458a
|
Postera lux hiemem medio discrimine signat,
|
459
|
aequaque praeteritae quae superabit erit.
|
460
|
11. C CAR · NP (12. D C)
|
460a
|
Proxima prospiciet Tithono nupta relicto
|
461
|
Arcadiae sacrum pontificale deae.
|
|
te quoque lux eadem, Turni soror, aede recepit,
|
|
hic ubi Virginea Campus obitur aqua.
|
|
unde petam causas horum moremque sacrorum?
|
465
|
deriget in medio quis mea vela freto?
|
|
ipsa mone, quae nomen habes a carmine ductum,
|
|
propositoque fave, ne tuus erret honor.
|
|
orta prior luna, de se si creditur ipsi,
|
|
a magno tellus Arcade nomen habet.
|
470
|
hinc fuit Euander, qui, quamquam clarus utroque,
|
|
nobilior sacrae sanguine matris erat;
|
|
quae, simul aetherios animo conceperat ignes,
|
|
ore dabat vero carmina plena dei.
|
|
dixerat haec nato motus instare sibique,
|
475
|
multaque praeterea tempore nacta fidem.
|
|
nam iuvenis nimium vera cum matre fugatus
|
|
deserit Arcadiam Parrhasiumque larem.
|
|
cui genetrix flenti 'fortuna viriliter' inquit
|
|
'(siste, precor, lacrimas) ista ferenda tibi est.
|
480
|
sic erat in fatis, nec te tua culpa fugavit,
|
|
sed deus: offenso pulsus es urbe deo.
|
|
non meriti poenam pateris, sed numinis iram:
|
|
est aliquid magnis crimen abesse malis.
|
|
conscia mens ut cuique sua est, ita concipit intra
|
485
|
pectora pro facto spemque metumque suo.
|
|
nec tamen ut primus maere mala talia passus:
|
|
obruit ingentes ista procella viros.
|
|
passus idem est Tyriis qui quondam pulsus ab oris
|
|
Cadmus in Aonia constitit exul humo;
|
490
|
passus idem Tydeus et idem Pagasaeus Iason,
|
|
et quos praeterea longa referre mora est.
|
|
omne solum forti patria est, ut piscibus aequor,
|
|
ut volucri vacuo quicquid in orbe patet.
|
|
nec fera tempestas toto tamen horret in anno:
|
495
|
et tibi, crede mihi, tempora veris erunt.'
|
|
vocibus Euander firmata mente parentis
|
|
nave secat fluctus Hesperiamque tenet.
|
|
iamque ratem doctae monitu Carmentis in amnem
|
|
egerat et Tuscis obvius ibat aquis:
|
500
|
fluminis illa latus, cui sunt vada iuncta Tarenti,
|
|
aspicit et sparsas per loca sola casas;
|
|
utque erat, immissis puppem stetit ante capillis,
|
|
continuitque manum torva regentis iter,
|
|
et procul in dextram tendens sua bracchia ripam
|
505
|
pinea non sano ter pede texta ferit,
|
|
neve daret saltum properans insistere terrae
|
|
vix est Euandri vixque retenta manu;
|
|
'di' que 'petitorum' dixit 'salvete locorum,
|
|
tuque, novos caelo terra datura deos,
|
510
|
fluminaque et fontes, quibus utitur hospita tellus,
|
|
et nemorum silvae Naiadumque chori,
|
|
este bonis avibus visi natoque mihique,
|
|
ripaque felici tacta sit ista pede.
|
|
fallor, an hi fient ingentia moenia colles,
|
515
|
iuraque ab hac terra cetera terra petet?
|
|
montibus his olim totus promittitur orbis.
|
|
quis tantum fati credat habere locum?
|
|
et iam Dardaniae tangent haec litora pinus:
|
|
hic quoque causa novi femina Martis erit.
|
520
|
care nepos Palla, funesta quid induis arma?
|
|
indue: non humili vindice caesus eris.
|
|
victa tamen vinces eversaque, Troia, resurges:
|
|
obruit hostiles ista ruina domos.
|
|
urite victrices Neptunia Pergama flammae:
|
525
|
num minus hic toto est altior orbe cinis?
|
|
iam pius Aeneas sacra et, sacra altera, patrem
|
|
adferet: Iliacos accipe, Vesta, deos.
|
|
tempus erit cum vos orbemque tuebitur idem,
|
|
et fient ipso sacra colente deo,
|
530
|
et penes Augustos patriae tutela manebit:
|
|
hanc fas imperii frena tenere domum.
|
|
inde nepos natusque dei, licet ipse recuset,
|
|
pondera caelesti mente paterna feret,
|
|
utque ego perpetuis olim sacrabor in aris,
|
535
|
sic Augusta novum Iulia numen erit.'
|
|
talibus ut dictis nostros descendit in annos,
|
|
substitit in medio praescia lingua sono.
|
|
puppibus egressus Latia stetit exul in herba:
|
|
felix, exilium cui locus ille fuit!
|
540
|
nec mora longa fuit: stabant nova tecta, nec alter
|
|
montibus Ausoniis Arcade maior erat.
|
|
ecce boves illuc Erytheidas adplicat heros
|
|
emensus longi claviger orbis iter,
|
|
dumque huic hospitium domus est Tegeaea, vagantur
|
545
|
incustoditae lata per arva boves.
|
|
mane erat: excussus somno Tirynthius actor
|
|
de numero tauros sentit abesse duos.
|
|
nulla videt quaerens taciti vestigia furti:
|
|
traxerat aversos Cacus in antra ferox,
|
550
|
Cacus, Aventinae timor atque infamia silvae,
|
|
non leve finitimis hospitibusque malum.
|
|
dira viro facies, vires pro corpore, corpus
|
|
grande (pater monstri Mulciber huius erat),
|
|
proque domo longis spelunca recessibus ingens,
|
555
|
abdita, vix ipsis invenienda feris;
|
|
ora super postes adfixaque bracchia pendent,
|
|
squalidaque humanis ossibus albet humus.
|
|
servata male parte boum Iove natus abibat:
|
|
mugitum rauco furta dedere sono.
|
560
|
'accipio revocamen' ait, vocemque secutus
|
|
impia per silvas ultor ad antra venit.
|
|
ille aditum fracti praestruxerat obice montis;
|
|
vix iuga movissent quinque bis illud opus.
|
|
nititur hic umeris (caelum quoque sederat illis),
|
565
|
et vastum motu conlabefactat onus.
|
|
quod simul eversum est, fragor aethera terruit ipsum,
|
|
ictaque subsedit pondere molis humus.
|
|
prima movet Cacus conlata proelia dextra
|
|
remque ferox saxis stipitibusque gerit.
|
570
|
quis ubi nil agitur, patrias male fortis ad artes
|
|
confugit, et flammas ore sonante vomit;
|
|
quas quotiens proflat, spirare Typhoea credas
|
|
et rapidum Aetnaeo fulgur ab igne iaci.
|
|
occupat Alcides, adductaque clava trinodis
|
575
|
ter quater adverso sedit in ore viri.
|
|
ille cadit mixtosque vomit cum sanguine fumos
|
|
et lato moriens pectore plangit humum.
|
|
immolat ex illis taurum tibi, Iuppiter, unum
|
|
victor et Euandrum ruricolasque vocat,
|
580
|
constituitque sibi, quae Maxima dicitur, aram,
|
|
hic ubi pars Urbis de bove nomen habet.
|
|
nec tacet Euandri mater prope tempus adesse
|
|
Hercule quo tellus sit satis usa suo.
|
|
at felix vates, ut dis gratissima vixit,
|
585
|
possidet hunc Iani sic dea mense diem.
|
|
13. E EID · NP (14. F EN)
|
586a
|
Idibus in magni castus Iovis aede sacerdos
|
587
|
semimaris flammis viscera libat ovis;
|
|
redditaque est omnis populo provincia nostro
|
|
et tuus Augusto nomine dictus avus.
|
590
|
perlege dispositas generosa per atria ceras:
|
|
contigerunt nulli nomina tanta viro.
|
|
Africa victorem de se vocat, alter Isauras
|
|
aut Cretum domitas testificatur opes;
|
|
hunc Numidae faciunt, illum Messana superbum;
|
595
|
ille Numantina traxit ab urbe notam:
|
|
et mortem et nomen Druso Germania fecit;
|
|
me miserum, virtus quam brevis illa fuit!
|
|
si petat a victis, tot sumet nomina Caesar
|
|
quot numero gentes maximus orbis habet.
|
600
|
ex uno quidam celebres aut torquis adempti
|
|
aut corvi titulos auxiliaris habent.
|
|
Magne, tuum nomen rerum est mensura tuarum:
|
|
sed qui te vicit nomine maior erat.
|
|
nec gradus est supra Fabios cognominis ullus:
|
605
|
illa domus meritis Maxima dicta suis.
|
|
sed tamen humanis celebrantur honoribus omnes,
|
|
hic socium summo cum Iove nomen habet.
|
|
sancta vocant augusta patres, augusta vocantur
|
|
templa sacerdotum rite dicata manu:
|
610
|
huius et augurium dependet origine verbi
|
|
et quodcumque sua Iuppiter auget ope.
|
|
augeat imperium nostri ducis, augeat annos,
|
|
protegat et vestras querna corona fores:
|
|
auspicibusque deis tanti cognominis heres
|
615
|
omine suscipiat, quo pater, orbis onus.
|
|
15. G CAR · NP
|
616a
|
Respiciet Titan actas ubi tertius Idus,
|
617
|
fient Parrhasiae sacra relata deae.
|
|
nam prius Ausonias matres carpenta vehebant
|
|
(haec quoque ab Euandri dicta parente reor);
|
620
|
mox honor eripitur, matronaque destinat omnis
|
|
ingratos nulla prole novare viros,
|
|
neve daret partus, ictu temeraria caeco
|
|
visceribus crescens excutiebat onus.
|
|
corripuisse patres ausas immitia nuptas,
|
625
|
ius tamen exemptum restituisse ferunt,
|
|
binaque nunc pariter Tegeaeae sacra parenti
|
|
pro pueris fieri virginibusque iubent.
|
|
scortea non illi fas est inferre sacello,
|
|
ne violent puros exanimata focos.
|
630
|
siquis amas veteres ritus, adsiste precanti;
|
|
nomina percipies non tibi nota prius.
|
|
Porrima placatur Postvertaque, sive sorores,
|
|
sive fugae comites, Maenali diva, tuae;
|
|
altera quod porro fuerat cecinisse putatur,
|
635
|
altera venturum postmodo quicquid erat.
|
|
16. H C (NP inde ab anno 10 p. C.)
|
636a
|
Candida, te niveo posuit lux proxima templo,
|
637
|
qua fert sublimes alta Moneta gradus,
|
|
nunc bene prospiciens Latiam Concordia turbam,
|
|
†nunc† te sacratae constituere manus.
|
640
|
Furius antiquam, populi superator Etrusci,
|
|
voverat et voti solverat ille fidem.
|
|
causa, quod a patribus sumptis secesserat armis
|
|
volgus, et ipsa suas Roma timebat opes.
|
|
causa recens melior: passos Germania crines
|
645
|
porrigit auspiciis, dux venerande, tuis.
|
|
inde triumphatae libasti munera gentis
|
|
templaque fecisti, quam colis ipse, deae.
|
|
hanc tua constituit genetrix et rebus et ara,
|
|
sola toro magni digna reperta Iovis.
|
650
|
17. A C, postea NP
|
650a
|
(18. B C) (19. C C) (20. D C) (21. E C) (22. F C) 23. G C
|
|
Haec ubi transierint, Capricorno, Phoebe, relicto
|
651
|
per iuvenis curres signa regentis aquam.
|
|
septimus hinc Oriens cum se demiserit undis,
|
|
fulgebit toto iam Lyra nulla polo.
|
|
24. H C (25. A C) (26. B C)
|
654a
|
Sidere ab hoc ignis venienti nocte, Leonis
|
655
|
qui micat in medio pectore, mersus erit.
|
|
Ter quater evolvi signantes tempora fastos,
|
|
nec Sementiva est ulla reperta dies;
|
|
cum mihi (sensit enim) 'lux haec indicitur' inquit
|
|
Musa, 'quid a fastis non stata sacra petis?
|
660
|
utque dies incerta sacri, sic tempora certa,
|
|
seminibus iactis est ubi fetus ager.'
|
|
state coronati plenum ad praesepe, iuvenci:
|
|
cum tepido vestrum vere redibit opus.
|
|
rusticus emeritum palo suspendat aratrum:
|
665
|
omne reformidat frigore volnus humus.
|
|
vilice, da requiem terrae semente peracta;
|
|
da requiem, terram qui coluere, viris.
|
|
pagus agat festum: pagum lustrate, coloni,
|
|
et date paganis annua liba focis.
|
670
|
placentur frugum matres, Tellusque Ceresque,
|
|
farre suo gravidae visceribusque suis:
|
|
officium commune Ceres et Terra tuentur;
|
|
haec praebet causam frugibus, illa locum.
|
|
consortes operis, per quas correcta vetustas
|
675
|
quernaque glans victa est utiliore cibo,
|
|
frugibus immensis avidos satiate colonos,
|
|
ut capiant cultus praemia digna sui.
|
|
vos date perpetuos teneris sementibus auctus,
|
|
nec nova per gelidas herba sit usta nives.
|
680
|
cum serimus, caelum ventis aperite serenis;
|
|
cum latet, aetheria spargite semen aqua.
|
|
neve graves cultis Cerialia rura cavete
|
|
agmine laesuro depopulentur aves.
|
|
vos quoque, formicae, subiectis parcite granis:
|
685
|
post messem praedae copia maior erit.
|
|
interea crescat scabrae robiginis expers
|
|
nec vitio caeli palleat ulla seges,
|
|
et neque deficiat macie nec pinguior aequo
|
|
divitiis pereat luxuriosa suis;
|
690
|
et careant loliis oculos vitiantibus agri,
|
|
nec sterilis culto surgat avena solo;
|
|
triticeos fetus passuraque farra bis ignem
|
|
hordeaque ingenti fenore reddat ager.
|
|
haec ego pro vobis, haec vos optate coloni,
|
695
|
efficiatque ratas utraque diva preces.
|
|
bella diu tenuere viros: erat aptior ensis
|
|
vomere, cedebat taurus arator equo;
|
|
sarcula cessabant, versique in pila ligones,
|
|
factaque de rastri pondere cassis erat.
|
700
|
gratia dis domuique tuae: religata catenis
|
|
iampridem vestro sub pede Bella iacent.
|
|
sub iuga bos veniat, sub terras semen aratas:
|
|
Pax Cererem nutrit, Pacis alumna Ceres.
|
|
27. C C (28. D C) (29. E F [? NP])
|
704a
|
At quae venturas praecedit sexta Kalendas,
|
705
|
hac sunt Ledaeis templa dicata deis:
|
|
fratribus illa deis fratres de gente deorum
|
|
circa Iuturnae composuere lacus.
|
|
30. F NP (31. GC)
|
708a
|
Ipsum nos carmen deduxit Pacis ad aram:
|
709
|
haec erit a mensis fine secunda dies.
|
710
|
frondibus Actiacis comptos redimita capillos,
|
|
Pax, ades et toto mitis in orbe mane.
|
|
dum desint hostes, desit quoque causa triumphi:
|
|
tu ducibus bello gloria maior eris.
|
|
sola gerat miles, quibus arma coerceat, arma,
|
715
|
canteturque fera nil nisi pompa tuba.
|
|
horreat Aeneadas et primus et ultimus orbis:
|
|
siqua parum Romam terra timebat, amet.
|
|
tura, sacerdotes, Pacalibus addite flammis,
|
|
albaque perfusa victima fronte cadat;
|
720
|
utque domus, quae praestat eam, cum pace perennet
|
|
ad pia propensos vota rogate deos.
|
|
Sed iam prima mei pars est exacta laboris,
|
|
cumque suo finem mense libellus habet.
|
|