| SERMO | |
| An semper cum adultero prius agere necesse sit. An hic egerit. An, | 249.1.1 |
| etiam si quid defuit actioni, quoniam tamen publico iudicio interceptum | |
| est, non debeat huius actionibus nocere. Quae mens fuerit praemium | |
| dantis rei publicae. Utrum uni abolitionem iudicii, an per coniunctionem | |
| utriusque et adulterae dederit. Summum quod in omnibus controversiis | 5 |
| est, utrum aequius sit. | |
| DECLAMATIO | |
| Adulterii ream defero. Puto, hoc auribus vestris non novum crimen | 2.1 |
| est; quod satis est, non ab hac coepi. Qualem causam pertulerim sic | |
| aestimare potestis: petitur altera abolitio. Ille optavit, haec praescribit, | |
| neuter negat. Postea videbo an isti oporteat tantum praestari quantum | |
| viro forti; interim semota personarum ratione ipsam excutere legem | 5 |
| volo. | |
| 'Ne liceat' inquit 'cum adultera agere marito nisi prius cum adultero | 3.1 |
| egerit.' Differo illa quae fecit, differo quae passus sum; hoc in praesentia | |
| dico, non utique semper exigi ut prius agatur cum adultero. Id vobis, | |
| iudices, facillime persuaderi poterit si non tam iniustos neque tam in- | |
| prudentes existimatis legum latores fuisse ut necessitate praestringerent | 5 |
| ea quae praestari non possent. Satis sine dubio lex ipsa dicendo: 'ne | |
| prius cum adultera agatur quam cum adultero actum fuerit' ostendit | |
| se de iis loqui quorum uterque accusari potest. 〚Admonebo tamen uno | 4.1 |
| aut altero argumento quantam lex ipsa, si ita accipitur, passura iniuriam | |
| sit. Fingamus enim adulterum vel sua voluntate vel [ita] interveniente | |
| fato statim decessisse: hoc iustum poterit videri, ut, quoniam alterum | |
| debito supplicio fata subtraxerint, altera quoque inpunitatem mereatur? | 5 |
| Fingamus adulterum conscientia criminis profugisse, nullo modo facere | 5.1 |
| sui potestatem: numquid exigetis ut ideo cum adultera non agatur quon- | |
| iam adulter crimen verum esse confessus sit? Nullo modo id iustum | |
| videri potest.〛 Nam is qui dicit: 'cum adultero prius agere debes', illud | 6.1 |
| dicit: 'prius cum adultero age'. Fingamus autem vel a te ipsa vel ab | |
| alia nobis adulterii rea hanc quoque proponi praescriptionem. Nonne | |
| illa patronorum defensio firmissima erit: 'habes adulterum; lex te ab | |
| illo ordiri iubet: quid transilis?' †hoc in hanc non potest dici.† Quis | 7.1 |
| igitur credat eius condicionis esse iura ulla ut aliquid non liceat et necesse | |
| sit? Nam si mihi hoc ab ea dicitur: 'accusa prius adulterum', ad te venio, | |
| res publica: accusare adulterum volo. | |
| Haec dicerem si non inchoassem, si nihil fecissem. Nunc egi cum | 8.1 |
| adultero, aut, si contentus essem voluntate [legis], agere volui. Per me | |
| <non> stetit; habet lex animum meum. Coepi, egi, nec lex utique ullo | |
| scripto hoc comprehendit, ut mihi necesse sit agere usque ad finem. | |
| Nam etsi iudices consedissent et absolvissent, ego tamen egeram. Appa- | 5 |
| ret igitur non exitu iudicii constare actionem sed introitu. Igitur, si | 9.1 |
| absolutus esset is quem tuum adulterum dicebam, agere mihi tecum | |
| licebat et ista praescriptio nulla esset: nunc non licebit agere quia se | |
| confessus est absolvi non posse? Egi. Puta enim eadem statim die qua | |
| reum detuli interrogari te quid faciam †an ante†. Cum album descripsi, | 5 |
| cum iudices reieci, per illas omnes moras iudiciorum, longas nimium | |
| et pro nocentibus compositas, quid aliud feci quam ut agerem? Non | 10.1 |
| infitiaberis me agere coepisse. †Quid qui agere coepit quia semel con- | |
| tigit num.† Cum agere coepi <egi>, neque enim videri possem agere | |
| coepisse nisi egissem. Ergo quantocumque tempore egi, nihil obest non | |
| consummasse. Neque enim eum qui non vicit negaveris pugnasse, neque | 5 |
| eum qui fructus non percepit negaveris possedisse, aut eum qui naufra- | |
| gium fecit negaveris navigasse. 'Sed abolitionem petît.' Vel hoc argu- | 11.1 |
| mento satis iusto probare possum egisse me. Tum igitur cum abolitio | |
| petebatur quid ego eram? Actor, ut opinor, et accusator. Quid ille erat? | |
| Reus, opinor. Atqui hoc nomen numquam in eum adversum quem non | |
| agitur cadit. Tu hodie quid pugnas? Ne adversus te agere incipiam. | 12.1 |
| Nam eventus, ut tu vis videri, dubius est, contra multa accidere possunt | |
| adhuc propter quae iudicium ipsum non agatur. Praescribis tamen ne | |
| agam, id est, ne nomen tuum deferam, ne te legibus obligem. †Cum | |
| igitur tecum acturus sim statim si† cum illo iam egi. | 5 |
| Sed putemus non contineri actionem non finito iudicio: si tamen | 13.1 |
| <non> mea culpa accidit quo minus iudicium finiretur, satis iniuriae | |
| passus sum in priore iudicio, et potest apud aequos iudices pro actione | |
| perfecta haberi quoniam mihi agenti consummare non licuit. | |
| Dixi igitur ea quae ad causam pertinebant, neque semper priorem | 14.1 |
| adulterum accusari posse, et a me actum esse, etiamsi non esset perfecta | |
| actio, tamen quoniam re publica interveniente et lege viri fortis perfecta | |
| non esset, proinde eam haberi oportere ac si ego fecissem quidquid | |
| volui. 〚Propius accedere ad †confessionem† huiusce rei volo. Crimen | 15.1 |
| adulterii duos continet. Ex iis necesse est qui cum adultero prius agit | |
| agat et cum adultera. Num igitur hoc mihi dicere †potest prius me agere | |
| tecum non oportet†. Secundo te loco ream detuli, secundo loco pro- | |
| duxi ad magistratus. At quidquid secundum est habeat aliquid prius | 5 |
| necesse est. Haec natura ita sunt copulata ut, si cum adultero egi prius, | |
| tecum agam; si non egi, ago tecum prius tamquam cum adultero [iam | |
| egero].〛 | |
| Reliquum est intueri, iudices, voluntatem quoque rei publicae quae | 16.1 |
| fuit tempore illo quo praemium dabat. Petît abolitionem vir fortis, ut | |
| opinor, sibi, nec potuit accipere nisi quam petît. Alioqui si hoc tempore | |
| et suam abolitionem petisset et tuam, primum omnium duo praemia | |
| petisset. Sed, quantumlibet meritis eius deberemus, nemo tamen passus | 5 |
| esset duplici praemio unam honorari militiam. Tuam abolitionem quare | 17.1 |
| illi concesserimus? Nam abolitionis ipsi concedendae ratio quaedam | |
| fuit; etiamsi peccavit, etiamsi gravem uni fecit iniuriam, redemit tamen | |
| hoc virtute, redemit sanguine, redemit vulneribus: in te quid spectabit | |
| abolitio? Quod vitiis tuis et cupiditate illum quoque bonum alioqui, | 5 |
| ut apparuit, civem adulterum fecisti? | |
| Scio, iudices, hactenus pertinere actionem ad hodiernum iudicium, | 18.1 |
| nec quae sum obiecturus cum mihi accusare permiseritis hodie dicenda | |
| sunt. Quomodo deprehenderim, quo teste, relinquo: illud tantum, | |
| qualem hanc putetis esse feminam quae defendi noluit. Quamquam hoc | |
| iam prior ille confessus est, qui cum fortiter fecisset, cum recenti meri- | 5 |
| torum gratia niteretur, plus tamen putavit apud vos valere virtute [et] | |
| religionem et fidem vestram, sicut vere putavit. Hodierno igitur iudicio | 19.1 |
| apparebit an illi abolitionem petere necesse fuerit. Non estis exhortandi | |
| mihi ad tuendam castitatem, civitati ante omnia necessariam. Matri- | |
| moniis, etiamsi ego tacuerim, scitis contineri civitatem, his populos, his | |
| liberos et successionem patrimoniorum et gradum hereditatum, his | 5 |
| securitatem domesticam. Quomodo enim peregrinabimur? quomodo ad | 20.1 |
| colendos discedemus agros? Quae nobis securitas dabitur suscipientibus | |
| legationes publicas, euntibus in militiam, cum frequenter bella sint? | |
| Potest vobis contingere ut et praemium viro forti dederitis et tamen | |
| adulterium vindicemus. | 5 |