DE CONTROVERSIIS
  Materiae controuersiarum sunt duae, finis et locus. 4.2
harum alterutra continetur quidquid ex agro discon-
uenit. sed quoniam in his quoque partibus singulae
controuersiae diuersas habent condiciones, proprie 5
sunt nominandae. ut potui ergo conprehendere, genera
sunt controuersiarum XV: de positione terminorum, de
rigore, de fine, de loco, de modo, de proprietate, de
possessione, de alluuione, de iure territorii, de subsi-
ciuis, de locis publicis, de locis sacris et religiosis, 10
de aqua pluuia arcenda, de itineribus.
  De positione terminorum controuersia est inter duos
pluresue uicinos: inter duos, an rigore sit ceterorum
siue ratione[s]; inter plures, trifinium faciat an quadri-
finium. de horum <posit>ione cum constitit mensori, si 15
secundum proximi temporis possessionem non conue-
niunt, diuersas attiguis possessoribus faciunt contro-
uersias, et ab integro alius forte de loco alius de fine
litigat.
  De rigore controuersia est finitimae condicionis, quo- 20
tiens inter duos pluresue terminos ordinatos siue quae
alia signa secundum legem Mamiliam intra quinque 5.1
pedes agitur.
  De fine similis est controuersia [nec dubium est
quin supra de finis condicione dixerim]; nam et eadem
lege continetur et de quinque pedum agitur latitudin<e>, 5
sed de fine, quidquid per flexus, quibus arcifinii agri
continentur, ut per extrema <a>rui aut promuntoria
aut summa montium aut fluminum cursus aut locorum
natura<m> a<g>i<tur> quam supercilium appellant.
  De loco controuersia est, quidquid excedit supra 10
scriptam latitudinem, cuius modus a[d] p<e>tente[m] non
proponitur. haec autem controuersia frequenter in arci-
finiis agris uariorum signorum demonstrationibus exer-
cetur, ut fossis, fluminibus, arboribus ante missis, aut
culturae discrimine. 15
  De modo controuersia est in agro adsignato: agitur
enim de antiquorum nominum propria defensione; ut
si L. Titius dextra decimanum tertium, citra cardinem
quartum, acceperit sortis suae partes tres siue quod
huic simile, quartam habeat in quacumque proxima 20
centuria: huic enim uniuersitati limes finem non facit,
etiam si publico itineri seruiat.—Nam et in ceteris
agris de modo fit controuersia, quotiens [re]promissioni 6.1
modus non quadrat.
  De proprietate controuersia est plerumque, <quom>
ut in Campania cultorum agrorum siluae absunt in
montibus ultra quartum aut quintum forte uicinum. 5
propterea proprietas ad quos fundos pertinere debeat
dis<p>ut[i]atur. est et pascuorum proprietas
pertinens ad fundos, sed in commune; propter quod
ea conpascua multis locis in Italia communia appel-
lantur, quibusdam prouinciis pro indiuiso.— 10
Nam et per hereditates aut emptiones eius generis
controuersiae fiunt, de quibus iure ordinario litigatur.
  De possessione controuersia est, de qua ad inter-
dictum, hoc est iure ordinario, litigatur.
  De alluuione fit controuersia fluminum infestatione. 15
haec <autem> multas habet condiciones.
  De iure territorii controuersia est de <his> quae ad 7.1
ipsam urbem pertinen<t>, [siue quod intra pomerium
eius urbis erit, quod a priuatis operibus optineri non
oportebit. eum dico locum quem nec ordo nullo iure
a publico poterit amouere]. habet autem condiciones 5
duas, unam urbani soli, alteram agrestis, quod in tu-
telam rei fuerit adsignatum urbanae; [urbani quod
operibus publicis datum fuerit aut destinatum]. huius
soli ius quamuis habita <o>ratione diuus Augustus de
statu municipiorum tractauerit, in proximas urbes per- 10
uenire dicitur, quarum ex uoluntate conditoris maxima
pars finium coloniae est adtributa, aliqua portio moenium
extremae perticae adsignatione inclusa; sicut in Piceno
fertur Inter<a>m<na>tium Prae<t>uttianorum quandam oppidi
partem Asculanorum fine circum dari. [quod si ad 15
haec reuertamur, hoc conciliabulum fuisse fertur et
postea in municipii ius relatum].—nam non omnia 8.1
antiqua municipia habent suum priuilegium. [quidquid
enim ad coloniae municipiiue priuilegium pertinet,
territorii iuris appellant. sed si rationem appellationis
huius tractemus, territorium est quidquid hostis ter- 5
rendi causa constitutum est].
  De subsicivis controuersia est, quotiens aliqua pars
centuriae siue tota non est adsignata et possidetur.
aut quidquid de extremitate perticae possessor proxi-
mus aliusue detinebit, ad subsiciuorum controuersiam 10
pertinebit.
  De locis publicis siue populi Romani siue coloniarum
municipiorumue controuersia est, quotiens ea loca, quae
neque adsignata neque uendita fuerint <um>quam, ali-
quis possederit; ut alueum fluminis ueterem populi 15
Romani, quem uis aquae interposita insula <exclusae>
proximi possessoris finibus reliquerit; aut siluas, quas
ad populum Romanum multis locis pertinere ex uete-
ribus instrumentis cognoscimus, ut ex proximo in
Sabinis in monte Mutela. Nam et coloniarum 20
aut municipiorum similis est condicio, quotiens loca,
quae rei publicae data adsignata fuerint, ab aliis ob- 9.1
tinebuntur, ut subsiciua concessa.
  De locis relictis et extraclusis controuersia est in agris
adsignatis. relicta autem loca sunt, quae siue locorum
iniquitate siue arbitrio conditoris [relicta] limites non 5
acceperunt. haec sunt iuris subsiciuorum. extra-
clusa loca sunt aeque iuris subsiciuorum, quae ultra limi-
tes et <in>tra finitimam lineam erint; finitima autem linea
aut mensuralis est aut aliqua obseruatione aut termi-
norum ordine seruatur. multis enim locis adsignationi 10
agrorum inmanitas superfuit, sicut in Lusitania finibus
Augustinorum.
  De locis sacris et religiosis controuersiae plurimae
nascuntur, quae iure ordinario finiuntur, nisi si de lo-
corum eorum modo agitur; ut l<u>corum publicorum in 15
montibus aut aedium, quibus secundum instrumentum
fines restituuntur; similiter locorum religiosorum, qui-
bus secundum cautiones modus est restituendus. habe<nt>
enim et moesilea iuris sui hortorum modos circum
iacentes aut praescriptum agri finem. 20
  De aquae pluuiae transitu controuersia est, in qua
si collectus pluuialis aquae transuersum secans finem
in alterius fundum influit, et disconuenit, ad ius ordi- 10.1
narium pertinebit: quod si per ordinationem finis ipsius
agitur, exigit mensoris interuentum [et controuersia
tollitur].
  De itineribus controuersia est quae in arcifiniis agris 5
iure ordinario finitur, in assignatis mensurarum ratione.
omnes enim limites secundum legem colonicam itineri
publico seruire debent: sed multi exigent<e> ratione per
<cl>iuia et confragosa loca eunt, qua iter fieri non potest,
et sunt in usu agrorum eorum locorum, ubi proximus 10
possessor [est], cuius forte silua limitem detinet, trans-
itum inuerecunde denegat, cum itineri limitem aut
locum limitis debeat.
  Est et controuersiae genus quod ad solum non
pertinet, de arborum fructibus, earum quae in fine 15
sunt siue intra, nec ullam ad radicem habent contro-
uersiam, quotiens inclinatae in alterutram partem fructum
iactauerunt, inter adfines mo<u>ent disputationem.