COMMENTARIVS QVARTVS
  <Superest, ut de actionibus loquamur. et si quae- 4.1.1
ramus>, quot genera actionum sint, uerius uidetur
duo esse, in rem et in personam. nam qui iiii esse
dixerunt ex sponsionum generibus, non animaduerte-
runt quasdam species actionum inter genera se rettu- 5
lisse.
In personam actio est, qua agimus, quotiens 2.1
<litigamus> cum aliquo, qui nobis uel ex contractu uel
ex delicto obligatus est, id est, cum intendimus dare
facere praestare oportere.
In rem actio est, 3.1
cum aut corporalem rem intendimus nostram esse aut
ius aliquod nobis conpetere, uelut utendi aut utendi
fruendi, eundi, agendi aquamue ducendi uel altius tol-
lendi prospiciendiue, <aut cum> actio ex diuerso aduer- 5
sario est negatiua.
Sic itaque discretis actionibus 4.1
certum est non posse nos rem nostram ab alio ita
petere: si paret evm dare oportere; nec enim
quod nostrum est, nobis dari potest, cum scilicet id
dari nobis intellegatur, quod <ita datur, ut> nostrum 5
fiat; nec res, quae <nostra iam est>, nostra amplius fieri
potest. plane odio furum, quo magis pluribus actioni-
bus teneantur, receptum est, ut extra poenam dupli
aut quadrupli rei recipiendae nomine fures etiam hac
actione teneantur: si paret eos dare oportere, 10
quamuis sit etiam aduersus eos haec actio, qua rem
nostram esse petimus.
Appellantur autem in rem 5.1
quidem actiones uindicationes, in personam uero actio-
nes, quibus dari fieriue oportere intendimus, con-
dictiones.
  Agimus autem interdum, ut rem tantum con- 6.1
sequamur, interdum ut poenam tantum, alias ut rem
et poenam.
Rem tantum persequimur uelut actio- 7.1
nibus, <quibus> ex contractu agimus.
Poenam tan- 8.1
tum persequimur uelut actione furti et iniuriarum et
secundum quorundam opinionem actione ui bonorum
raptorum; nam ipsius rei et uindicatio et condictio
nobis conpetit. 5
Rem uero et poenam persequimur 9.1
uelut ex his causis, ex quibus aduersus infitiantem in
duplum agimus; quod accidit per actionem iudicati,
depensi, damni in<iuri>ae <legis> Aqu<il>ia<e>, aut legatorum
nomine, quae per damnationem certa relicta sunt. 5
  Quaedam praeterea sunt actiones, quae ad legis 10.1
actionem exprimuntur, quaedam sua ui ac potestate
constant. quod ut manifestum fiat, opus est, ut prius
de legis actionibus loquamur.
  Actiones, quas in usu ueteres habuerunt, legis 11.1
actiones appellabantur uel ideo, quod legibus proditae
erant, quippe tunc edicta praetoris, quibus conplures
actiones introductae sunt, nondum in usu habebantur,
uel ideo, quia ipsarum legum uerbis accommodatae 5
erant et ideo immutabiles proinde atque leges obser-
ua<ba>ntur. unde eum, qui de uitibus succisis ita egisset,
ut in actione uites nominaret, responsum est rem
perdidisse, quia debuisset arbores nominare, eo quod
lex xii tabularum, ex qua de uitibus succisis actio 10
conpeteret, generaliter de arboribus succisis loquere-
tur.
Lege autem agebatur modis quinque: sacra- 12.1
mento, per iudicis postulationem, per condictionem,
per manus iniectionem, per pignoris capionem.
  Sacramenti actio generalis erat. de quibus 13.1
enim rebus ut aliter ageretur, lege cautum non erat,
de his sacramento agebatur: eaque actio proinde peri-
culosa erat falsi . . . . . . . . atque hoc tempore peri-
culosa est actio certae creditae pecuniae propter spon- 5
sionem, qua periclitatur reus, si temere neget, <et>
restipulationem, qua periclitatur actor, si non debitum
petat. nam qui uictus erat, summam sacramenti prae-
stabat poenae nomine; eaque in publicum cedebat
praedesque eo nomine praetor<i> dabantur, non ut nunc 10
sponsionis et restipulationis poena lucro cedit aduer-
sarii, qui uicerit.
Poena autem sacramenti aut 14.1
quingenaria erat aut quinquagenaria. nam de rebus
mille aeris plurisue quingentis assibus, de minoris uero
quinquaginta assibus sacramento contendebatur; nam
ita lege xii tabularum cautum erat. <at> si de libertate 5
hominis controuersia erat, etiamsi pretiosissimus homo
esset, tamen ut l assibus sacramento contenderetur,
eadem lege cautum est fauore scilicet libertatis, ne
o<ne>rarentur adsertor<es>. * * *
* * * 10
* * * <i>stae omnes actiones * * * 15.1
* * *
* * * captus * * *
* * *
* * * ad iudicem accipiundum ueni- 5
rent. postea uero reuersis dabatur. ut autem <die>
xxx. iudex detur, per legem Pinariam factum est;
ante eam autem legem <stati>m dabatur iudex. illud
ex superioribus intellegimus, si de re minoris quam
<m> aeris agebatur, quinquagenario sacramento, non quin- 10
genario eos contendere solitos fuisse. postea tamen
quam iudex datus esset, comperendinum diem, ut ad
iudicem uenirent, denuntiabant; deinde cum ad iudicem
uenerant, antequam apud eum causam perorarent, sole-
bant breuiter ei et quasi per indicem rem exponere; 15
quae dicebatur causae coniectio quasi causae suae in
breue coactio.
  Si in rem agebatur, mobilia quidem et mouen- 16.1
tia, quae modo in ius adferri adduciue possent, in iure
uindicabantur ad hunc modum: qui uindicabat, festu-
cam tenebat; deinde ipsam rem adprehendebat, uelut
hominem, et ita dicebat: hvnc ego hominem ex ivre 5
qviritivm mevm esse aio secvndvm svam cavsam;
sicvt dixi, ecce tibi, vindictam inposvi, et simul
homini festucam inponebat. aduersarius eadem simi-
liter dicebat et faciebat. cum uterque uindicasset,
praetor dicebat: mit<ti>te ambo hominem, illi mitte- 10
bant. qui prior uindica<uerat, ita alterum interroga>bat:
postvlo, anne dicas, qva ex cavsa vindicaveris?
ille respondebat: ivs feci, sicvt vindictam in-
posvi. deinde qui prior uindicauerat, dicebat: qvando
tv inivria vindicavisti, qvingentis assibvs sacra- 15
mento te provoco; aduersarius quoque dicebat simi-
liter: et ego te; aut si res infra mille asses erat, quin-
quagenarium scilicet sacramentum nominabant. deinde
eadem sequebantur, quae cum in persona<m> ageretur.
postea praetor secundum alterum eorum uindicias dice- 20
bat, id est interim aliquem possessorem constituebat,
eumque iubebat praedes aduersario dare litis et uin-
diciarum, id est rei et fructuum; alios autem praedes ipse
praetor ab utroque accipiebat sacramenti causa, quia
id in publicum cedebat. festuca autem utebantur quasi 25
hastae loco, signo quodam iusti dominii, quando iusto
dominio ea maxime sua esse credebant, quae ex
hostibus cepissent; unde in centumuiralibus iudiciis
hasta proponitur.
Si qua res talis erat, ut sine 17.1
incommodo non posset in ius adferri uel adduci, uerbi-
gratia si columna aut nauis aut grex alicuius peco-
ris esset, pars aliqua inde sumebatur eaque in ius ad-
ferebatur, deinde in eam partem quasi in totam rem 5
praesentem fiebat uindicatio; itaque ex grege uel una
ouis siue capra in ius adducebatur, uel et<iam> pilus
inde sumebatur et in ius adferebatur; ex naue uero
et columna aliqua pars defringebatur; similiter si de
fundo uel de aedibus siue de hereditate controuersia 10
erat, pars aliqua inde sumebatur et in ius adferebatur,
et in eam partem proinde atque in totam rem
praesentem fiebat uindicatio, uelut ex fundo gleba
sumebatur et ex aedibus tegula, et si de hereditate
controuersia erat, aeque <res uel rei pars aliqua inde 15
sumebatur>.
* * *
  Qua leg<is> act<ione re>stitu<tu>m est.
  Per iudici<s p>ostulat<i>onem ageba<tur, si> q<u>a de re 17a.1
ut ita ager<et>ur lex ius<si>sset sicu<ti> lex xii <t>abularum de <eo>
quod ex stipu<l>at<i>one petitur. eaque res talis fere erat.
qui agebat sic dicebat: ex sponsione te mi<h>i x milia
sestertiorvm dare oportere aio: id postvlo aias 5
an neges. aduersarius dicebat non oportere. actor
dicebat: qvando tv negas, te praetor ivdicem sive
arbitrvm postvlo vti des. itaque in eo genere
actionis sine poena quisque negabat. item de heredi-
tate diuidenda inter coheredes eadem lex per iudicis 10
postulationem agi ius<sit>. idem fecit lex Licinn<i>a, si
de a<li>qua re comm<u>ni diuid<e>nda ageretur. itaque no-
<min>ata causa ex qua agebat<ur> statim arb<i>ter pete-
batu<r>.
  Per condi<c>ti<o>nem ita a<g>ebatur: aio te mihi 17b.1
sestertiorvm x milia dare oportere: id postvlo,
aias avt neges. aduersarius dicebat non oportere.
actor dicebat: qvando tv negas, in diem trigensi-
mvm tibi ivdicis capiendi causa condico. deinde 5
die tricensimo ad iudicem capiendum praesto esse
debebant. condicere autem denuntiare est prisca lingua.
Itaque haec quidem actio proprie condictio uoca- 18.1
batur. nam actor aduersario denuntiabat, ut ad
iudicem capiendum die xxx. adesset; nunc uero non
proprie condictionem dicimus actionem in personam
<esse, qua> intendimus dari nobis oportere. nulla enim 5
hoc tempore eo nomine denuntiatio fit.
Haec 19.1
autem legis actio constituta est per legem Siliam et
Calpurniam, lege quidem Silia certae pecuniae, lege
uero Calpurnia de omni certa re.
Quare autem 20.1
haec actio desiderata sit, cum de eo, quod nobis dari
oportet, potuerit aut sacramento aut per iudicis postu-
lationem agi, ualde quaeritur.
  Per manus iniectionem aeque <de> his rebus 21.1
agebatur, de quibus ut ita ageretur, lege aliqua cau-
tum est, uelut iudicati lege xii tabularum. quae actio
talis erat: qui agebat, sic dicebat: qvod tv mihi ivdi-
catvs siue damnatvs es sestertivm x milia, qvan- 5
doc non solvisti, ob eam rem ego tibi sester-
tivm x milivm ivdicati manvm inicio, et simul
aliquam partem corporis eius prendebat; nec licebat
iudicato manum sibi depellere et pro se lege agere,
sed uindicem dabat, qui pro se causam agere solebat. 10
qui uindicem non dabat, domum ducebatur ab ac-
tore et uinciebatur.
Postea quaedam leges ex 22.1
aliis quibusdam causis pro iudicato manus iniectio-
nem in quosdam dederunt, sicut lex Publilia in eum,
pro quo sponsor dependisset, si in sex mensibus
proximis, quam pro eo depensum esset, non soluisset 5
sponsori pecuniam; item lex Furia de sponsu aduersus
eum, qui a sponsore plus quam uirilem partem exe-
gisset, et denique conplures aliae leges in multis causis
talem actionem dederunt.
Sed aliae leges ex qui- 23.1
busdam causis constituerunt quasdam actiones per
manus iniectionem, sed puram, id est non pro iudi-
cato, uelut le<x Furia> testamentaria aduers<us e>um, qui
legatorum nomine mortisue causa plus m assibus ce- 5
pisset, cum ea lege non esset exceptus, ut ei plus
capere liceret; item lex Marcia aduersus faeneratores,
ut si usuras exegissent, de his reddendis per manus
iniectionem cum eis ageretur.
Ex quibus legibus 24.1
et si quae aliae similes essent cum agebatur, manum
sibi depellere et pro se lege agere <reo licebat>. nam
et actor in ipsa legis actione non adiciebat hoc uer-
bum pro ivdicato, sed nominata causa, ex qua age- 5
bat, ita dicebat: ob eam rem ego tibi manvm inicio;
cum hi, quibus pro iudicato actio data erat, nominata
causa, ex qua agebant, ita inferebant: ob eam rem
ego tibi pro ivdicato manvm inicio. nec me prae-
terit in forma legis Furiae testamentariae pro ivdi- 10
cato uerbum inseri, cum in ipsa lege non sit; quod
uidetur nulla ratione factum.
Sed postea lege 25.1
Vallia, excepto iudicato et eo, pro quo depensum est,
ceteris omnibus, cum quibus per manus iniectionem
agebatur, permissum est sibi manum depellere et pro
se agere. itaque iudicatus et is, pro quo depensum est, 5
etiam post hanc legem uindicem dare debebant et,
nisi darent, domum ducebantur. istaque, quamdiu legis
actiones in usu erant, semper ita obseruabantur; unde
nostris temporibus is, cum quo iudicati depensiue agi-
tur, iudicatum solui satisdare cogitur. 10
  Per pignoris capionem lege agebatur de qui- 26.1
busdam rebus moribus, <de quibusdam rebus> lege.
Introducta est moribus rei militaris. nam [et] 27.1
propter stipendium licebat militi ab eo, qui aes tribue-
bat, nisi daret, pignus capere; dicebatur autem ea
pecunia, quae stipendii nomine dabatur, aes militare.
item propter eam pecuniam licebat pignus capere, ex 5
qua equus emendus erat; quae pecunia dicebatur aes
equestre. item propter eam pecuniam, ex qua hor-
deum equis erat conparandum; quae pecunia dicebatur
aes hordiarium.
Lege autem introducta est pigno- 28.1
ris capio uelut lege xii tabularum aduersus eum, qui
hostiam emisset nec pretium redderet; item aduersus
eum, qui mercedem non redderet pro eo iumento, quod
quis ideo locasset, ut inde pecuniam acceptam in 5
dapem, id est in sacrificium, inpenderet; item lege
censoria data est pignoris capio publicanis uectigalium
publicorum populi Romani aduersus eos, qui aliqua
lege uectigalia deberent.
Ex omnibus autem istis 29.1
causis certis uerbis pignus capiebatur, et ob id pleris-
que placebat hanc quoque actionem legis actionem
esse; quibusdam autem placebat <legis actionem non
esse>, primum quod pignoris capio extra ius perage- 5
batur, id est non apud praetorem, plerumque etiam
absente aduersario, cum alioquin ceteris actionibus
non aliter uti <quis> posset quam apud praetorem prae-
sente aduersario; praeterea quod nefasto quoque die,
id est, quo non licebat lege agere, pignus capi poterat. 10
  Sed istae omnes legis actiones paulatim in 30.1
odium uenerunt. namque ex nimia subtilitate uete-
rum, qui tunc iura condiderunt, eo res perducta est,
ut uel qui minimum errasset, litem perderet; itaque
per legem Aebutiam et duas Iulias sublatae sunt istae 5
legis actiones, effectumque est, ut per concepta uerba,
id est per formulas, litigaremus.
Tantum ex dua- 31.1
bus causis permissum est [id legis actionem facere]
lege agere, damni infecti et si centumuirale iudicium
futurum <est>; sane cum ad centumuiros itur, ante
lege agitur sacramento apud praetorem urbanum uel 5
peregrinum; damni uero infecti nemo uult lege agere,
sed potius stipulatione, quae in edicto proposita est,
obligat aduersarium suum, idque et commodius ius
et plenius est. per pignoris <capionem> * * *
* * * 10
apparet.
Contra in ea forma, quae publicano 32.1
proponitur, talis fictio est, ut quanta pecunia olim,
si pignus captum esset, id pignus is, a quo captum
erat, luere deberet, tantam pecuniam condemnetur.
Nulla autem formula ad condictionis fictionem ex- 33.1
primitur. siue enim pecuniam siue rem aliquam cer-
tam debitam nobis petamus, eam ipsam dari nobis
oportere intendimus nec ullam adiungimus condictio-
nis fictionem; itaque simul intellegimus eas formulas, 5
quibus pecuniam aut rem aliquam nobis dari oportere
intendimus, sua ui ac potestate ualere. eiusdem naturae
sunt actiones commodati, fiduciae, negotiorum gesto-
rum et aliae innumerabiles.
  Habemus adhuc alterius generis fictiones <i>n 34.1
quibusdam formulis, uelut cum is, qui ex edicto bono-
rum possessionem petiit, ficto se herede agit. cum
enim praetorio iure is, non legitimo, succedat in
locum defuncti, non habet directas actiones et neque 5
id, quod defuncti fuit, potest intendere suum <esse
neque id, quod e>i debebatur, potest intendere <dari>
sibi oportere; itaque ficto se herede intendit, uelut hoc
modo: ivdex esto. si avlvs agerivs, id es<t> si ipse
actor, <lvcio titio> heres <esset, tvm si> fvnd<vm>, de 10
qvo agitvr, ex ivre qviritivm <eivs e>sse <oportere>t;
et si * * * praeposita simili <f>ic<t>ion<e> heredis ita sub-
icitur: tvm si nvmerivm negidivm avlo <agerio>
sestertivm x milia dare oporteret.
Simi- 35.1
liter et bonorum emptor ficto se herede agit. sed
interdum et alio modo agere solet. nam ex persona
eius, cuius bona emerit, sumpta intentione conuertit
condemnationem in suam personam, id est, ut quod 5
illius esset uel illi dari oporteret, eo nomine aduer-
sarius huic condemnetur. quae spe<c>ies actionis appella-
tur Rutiliana, quia a praetore Publio Rutilio, qui et
bonorum uenditionem introduxisse dicitur, conparata
est. superior autem species actionis, qua ficto se herede 10
bonorum emptor agit, Seruiana uocatur.
<Item 36.1
usucapio fingitur in ea actione, quae Publiciana uoca-
tur>. datur autem haec actio ei, qui ex iusta causa
traditam sibi rem nondum usu cepit eamque amissa
possessione petit; nam quia non potest eam ex iure 5
Quiritium suam esse intendere, fingitur rem usu cepisse,
et ita, quas<i> ex iure Quiritium dominus factus esset,
intendit <uel>ut hoc modo: ivdex esto. si qvem ho-
minem avlvs agerivs emit <et> is ei traditvs est,
anno possedisset, tvm si evm hominem, de qvo 10
agitvr, eivs ex ivre qviritivm esse oporteret
et reliqua.
Item ciuitas Romana peregrino fingi- 37.1
tur, si eo nomine agat aut cum eo agatur, quo nomine
nostris legibus actio constituta est, si modo iustum sit
eam actionem etiam ad peregrinum extendi. uelut si furti
agat peregrinus aut cum eo agatur, formula ita concipi- 5
tur: ivdex esto. si paret <lvcio titio a dione hermaei
filio opeve> consilio dionis herm<a>ei filii fvrtvm
factvm esse paterae avreae, qvam ob rem evm, si
civis romanvs esset, pro fvre damnvm decidere
oporteret et reliqua; item si peregrinus furti agat, 10
ciuitas ei Romana fingitur. similiter si ex lege Aquilia
peregrinus damni iniuriae agat aut cum eo agatur,
ficta ciuitate Romana iudicium datur.
Praeterea 38.1
aliquando fingimus aduersarium nostrum kapite demi-
nutum non esse. nam si ex contractu nobis obligatus
obligataue sit et kapite deminutus deminutaue fuerit,
uelut mulier per coemptionem, masculus per adro- 5
gationem, desinit iure ciuili debere nobis, nec directo
intendi potest sibi dare eum eamue oportere; sed ne
in potestate eius sit ius nostrum corrumpere, intro-
ducta est contra eum eamue actio utilis rescissa ka-
pitis deminutione, id est, in qua fingitur kapite demi- 10
nutus deminutaue non esse.
  Partes autem formularum hae sunt: demon- 39.1
stratio, intentio, adiudicatio, condemnatio.
Demon- 40.1
stratio est ea pars formulae, quae principio id<eo i>n-
seritur, ut demonstretur res, de qua agitur, uelut
haec pars formulae: qvod avlvs agerivs nvmerio
negidio hominem vendidit, item haec: qvod avlvs 5
agerivs <apvd> nvmerivm negidivm hominem depo-
svit.
Intentio est ea pars formulae, qua actor 41.1
desiderium suum concludit, uelut haec pars formulae:
si paret nvmerivm negidivm avlo agerio sester-
tivm x milia dare oportere; item haec: qvidqvid
paret nvmerivm negidivm avlo agerio dare fa- 5
cere <oportere>; item haec: si paret hominem ex
ivre qviritivm avli agerii esse.
Adiudicatio 42.1
est ea pars formulae, qua permittitur iudici rem ali-
cui ex litigatoribus adiudicare, uelut si inter coheredes
familiae erciscundae agatur aut inter socios communi
diuidundo aut inter uicinos finium regundorum. nam 5
illic ita est: qvantvm adivdicari oportet, ivdex,
Titio adivdicato.
Condemnatio est ea pars for- 43.1
mulae, qua iudici condemnandi absoluendiue potestas
permittitur, uelut haec pars formulae: ivdex, nvme-
rivm negidivm avlo agerio sestertivm x milia
condemna. si non paret, absolve; item haec: 5
ivdex, nvmerivm negidivm avlo agerio dvmtaxat
<x milia> condemna, si non paret, absolvito;
item haec: ivdex, nvmerivm negidivm avlo agerio
condemnato et reliqua, ut non adiciatur dvmtaxat
<x milia>. 10
Non tamen istae omnes partes simul 44.1
inueniuntur; sed quaedam inueniuntur, quaedam non
inueniuntur. certe intentio aliquando sola inuenitur,
sicut in praeiudicialibus formulis, qualis est, qua quae-
ritur, aliquis libertus sit, uel quanta dos sit, et aliae 5
complures; demonstratio autem et adiudicatio et con-
demnatio numquam solae inueniuntur; nihil enim
omnino <demonstratio> sine intentione uel condemna-
tione ualet; item condemnatio sine intentione uel ad-
iudicatio sine demonstratione nullas uires habet <et> 10
ob id numquam solae inueniuntur.
  Sed eas quidem formulas, in quibus de iure 45.1
quaeritur, in ius conceptas uocamus, quales sunt, qui-
bus intendimus nostrum esse aliquid ex iure Quiritium
au<t> nobis dari oportere aut pro fure damnum <decidi
oportere; sunt et> aliae, in quibus iuris ciuilis intentio 5
est.
Ceteras uero in factum conceptas uocamus, 46.1
id est, in quibus nulla talis intentio concepta est, <sed>
initio formulae nominato eo, quod factum est, adiciun-
tur ea uerba, per quae iudici damnandi absoluendiue
potestas datur; qualis est formula, qua utitur patronus 5
contra libertum, qui eum contra edictum praetoris in
ius uocauit. nam in ea ita est: recvperatore<s>
svnt<o>. si paret illvm patronvm ab illo [patrono]
liberto contra edictvm illivs praetoris in ivs
vocatvm esse, recvperatores, illvm libertvm illi 10
patrono sestertivm x milia condemnate. si non
paret, absolvite. ceterae quoque formulae, quae sub
titulo de in ivs vocando propositae sunt, in factum
conceptae sunt, uelut aduersus eum, qui in ius uoca-
tus neque uenerit neque uindicem dederit; item contra 15
eum, qui ui exemerit eum, qui in ius uocaretur; et
denique innumerabiles eius modi aliae formulae in
albo proponuntur.
Sed ex quibusdam causis prae- 47.1
tor et in ius et in factum conceptas formulas pro-
ponit, ueluti depositi et commodati. illa enim formula,
quae ita concepta est: ivdex esto. qvod avlvs
agerivs apvd nvmerivm negidivm mensam argen- 5
team deposvit, qva de re agitvr, qvidqvid ob
eam rem nvmerivm negidivm avlo agerio dare
facere oportet ex fide bona, eivs, ivdex,
nvmerivm negidivm avlo agerio condemnato.
si non paret, absolvito, in ius concepta est. 10
at illa formula, quae ita concepta est: ivdex esto.
si paret avlvm agerivm apvd nvmerivm negidivm
mensam argenteam deposvisse eamqve dolo malo
nvmerii negidii avlo agerio redditam non esse,
qvanti ea res erit, tantam pecvniam, ivdex, 15
nvmerivm negidivm avlo agerio condemnato.
si non paret, absolvito, in factum concepta est.
similes etiam commodati formulae sunt.
  Omnium autem formularum, quae condem- 48.1
nationem habent, ad pecuniariam aestimationem con-
demnatio concepta est. itaque et si corpus aliquod
petamus, uelut fundum, hominem, uestem, <aurum>,
argentum, iudex non ipsam rem condemnat <e>um, cum 5
quo actum est, sicut olim fieri solebat, <sed> aestimata
re pecuniam eum condemnat.
Condemnatio autem 49.1
uel certae pecuniae in formula proponitur uel incertae.
Certae pecuniae uelut in ea formula, qua certam 50.1
pecuniam petimus; nam illic ima parte formulae ita
est: ivdex, nvmerivm negidivm avlo agerio sester-
tivm x milia condemna. si non paret, absolve.
Incertae uero condemnatio pecuniae duplicem signi- 51.1
ficationem habet. est enim una cum aliqua praefini-
tione, quae uulgo dicitur cum taxatione, uelut si in-
certum aliquid petamus; nam illic ima parte formulae
ita est: <eivs>, ivdex, nvmerivm negidivm avlo agerio 5
dvmtaxat sestertivm x milia condemna. si non
paret, absolve. uel incerta est et infinita, <uel>ut
si rem aliquam a possidente nostram esse petamus, id
est, si in rem agamus uel ad exhibendum. nam illic
ita est: qvanti <ea> r<es e>rit, tantam pecvniam, 10
ivdex, nvmerivm negidivm avlo agerio condemna.
si non paret, absolvito. quid er<go> est? iudex,
si condemnet, certam pecuniam condemnare debet,
etsi certa pecunia in condemnatione posita non sit.
Debet autem iudex attendere, <ut> cum certae pecu- 52.1
niae condemnatio posita sit, neque maioris neque mi-
noris summa posita condemnet, alioquin litem suam
facit; item si taxatio posita sit, ne pluris condemnet
quam taxatum sit; ali<a>s enim similiter litem suam facit. 5
minoris autem damnare ei permissum est. at si etiam
* * *
* * * qui formulam acci-
<pit,> intendere debet, nec am<plius> * * *
certa condemnatione constringi * * * 10
* * *
* * * usque uelit.
  Si quis intentione plus conplexus fuerit, <causa 53.1
cadit>, id est rem perdit, nec a praetore in integrum
restituitur, excep<tis> quibusdam casibus, in qui<bus
p>raetor non patitur * * *
* * * 5
<Plus autem quattuor> modis petitur: re, tempore, 53a.1
loco, causa. re, uel<ut si quis pro x> milibus, quae ei
debentur, xx milia petierit, <aut> si <is, cuius> ex parte
res esset, totam eam aut maiore ex part<e suam> esse
intender<it>. 5
<Tempore, ueluti si quis ante diem uel> ante 53b.1
<condicionem petierit>.
<Loco, ueluti si, quod certo loco> 53c.1
dari promissum est, id <alio loco sine commemoratio>ne
eius loci petatur, uelut si <is, qui ita stipulatus fuerit:
ephesi> dare spondes? <deinde> Romae p<ure intendat
dari sibi oportere>. * * * 5
* * *
dare mihi opor<t>ere * * *
* * *
petere, id est non adiecto loco.
Causa plus peti- 53d.1
tur, uelut si quis in intentione tollat electionem debi-
toris, quam is habet obligationis iure, uelut si quis
ita stipulatus sit: sestertivm x milia avt hominem
stichvm dare spondes? deinde alterutrum eorum [ex 5
his] petat; nam quamuis petat, quod minus est, plus
tamen petere uidetur, quia potest aduersarius interdum
facilius id praestare, quod non petitur. similiter si
quis genus stipulatus sit, deinde speciem petat, uelut
si quis purpuram stipulatus sit generaliter, deinde 10
Tyriam specialiter petat; quin etiam licet uilissimam
petat, idem iuris est propter eam rationem, quam
proxime diximus. idem iuris est, si quis generaliter
hominem stipulatus sit, deinde nominatim aliquem
petat, uelut Stichum, quamuis uilissimum. itaque sicut 15
ipsa stipulatio concepta est, ita et intentio formulae
concipi debet.
Illud satis apparet in incertis for- 54.1
mulis plus peti non posse, quia cum certa quanti-
tas non petatur, sed qvidqvid <paret> aduersarium
dare facere oportere intendatur, nemo potest
plus intendere. idem iuris est, et si in rem incertae 5
partis actio data sit, uelut talis: qvantam partem
paret in eo fvndo, qvo de agitvr, actoris esse.
quod genus actionis in paucissimis causis dari solet.
Item palam est, si quis aliud pro alio intenderit, 55.1
nihil eum periclitari eumque ex integro agere posse,
quia nihil ante uidetur egisse, uelut si is, qui hominem
Stichum petere deberet, Erotem petierit, aut si quis
ex testamento dari sibi oportere intenderit, cui ex 5
stipulatu debebatur, aut si cognitor aut procurator
intenderit sibi dari oportere.
Sed plus quidem 56.1
intendere, sicut supra diximus, periculosum est; minus
autem intendere licet. sed de reliquo intra eiusdem
praeturam agere non permittitur; nam qui ita agit,
per exceptionem excluditur, quae exceptio appellatur 5
litis diuiduae.
At si in condemnatione plus posi- 57.1
tum sit, quam oportet, actoris quidem periculum
nullum est; sed <reus, cum> iniquam formulam acceperit,
in integrum restituitur, ut minuatur condemnatio. si
uero minus positum fuerit, quam oportet, hoc solum 5
consequitur <actor>, quod posuit; nam tota quidem res
in iudicium deducitur, constringitur autem condemna-
tionis fine, quam iudex egredi non potest. nec ex ea
parte praetor in integrum restituit; facilius enim reis
praetor succurrit quam actoribus. loquimur autem 10
exceptis minoribus xxv annorum; nam huius aetatis
hominibus in omnibus rebus lapsis praetor succurrit.
Si in demonstratione plus aut minus positum sit, 58.1
nihil in iudicium deducitur, et ideo res in integro
manet; et hoc est, quod dicitur falsa demonstratione
rem non perimi.
Sed sunt, qui putant minus recte 59.1
conprehendi, ut qui forte Stichum et Erotem <em>erit,
recte uideatur ita demonstrare: quod ego de te homi-
nem Erotem emi, et si uelit, de Sticho alia formula
iterum agat, quia uerum est eum, qui duos emerit, 5
singulos quoque emisse; idque ita maxime Labeoni
uisum est. sed si is, qui unum emerit, de duobus
egerit, falsum demonstrat. idem et in aliis actionibus
est, uelut commodati et depositi.
Sed nos apud 60.1
quosdam scriptum inuenimus in actione depositi et
denique in ceteris omnibus, ex quibus damnatus unus-
quisque ignominia notatur, eum, qui plus quam opor-
teret demonstrauerit, litem perdere, uelut si quis una 5
re deposita duas pluresue <se de>posuisse demonstra-
uerit, aut si is, cui pugno mala percussa est, in actione
iniuriarum etiam aliam partem corporis percussam
sibi demonstrauerit; quod an debeamus credere uerius
esse, diligentius requiremus. certe cum duae sint de- 10
positi formulae, alia in ius concepta, alia in factum,
sicut supra quoque notauimus, et in ea quidem for-
mula, quae in ius concepta est, initio res, de qua agi-
tur, demonstratorio modo designetur, deinde inferatur
iuris inte<n>tio his uerbis: qvidqvid ob eam rem 15
illvm illi dare facere oportet, in ea uero, quae
in factum concep<ta est, stat>im initio i<nt>entionis alio
modo res, de qua agitur, designetur his uerbis: si pa-
ret illvm apvd <illvm rem> illam deposvisse, dubi-
tare non debemus, quin si quis in formula, quae in 20
factum composita est, plures res designauerit, quam
deposuerit, litem perdat, quia in intentione plus po<su-
isse uidetur>. * * *
* * *
  * * * 61.1
continetur, ut habita ratione eius, quod inuicem acto-
rem ex eadem causa praestare oporteret, in reliquum
eum, cum quo actum est, condemnare.
Sunt autem 62.1
bonae fidei iudicia haec: ex empto uendito, locato con-
ducto, negotiorum gestorum, mandati, depositi, fiduciae,
pro socio, tutelae, rei uxoriae.
Liberum est 63.1
tamen iudici nullam omnino inuicem conpensationis
rationem habere; nec enim aperte formulae ue<r>bis
praecipitur, sed quia id bonae fidei iudicio conueniens
uidetur, id<eo> officio eius contineri creditur. 5
Alia 64.1
causa est illius actionis, qua argentarius experitur.
nam is cogitur cum conpensatione agere, et ea con-
pensatio uerbis formulae exprimitur, adeo quidem, ut
statim ab initio conpensatione facta minus intendat 5
sibi dari oportere. ecce enim si sestertium x milia
debeat Titio, atque ei xx debeantur, sic intendit: si
paret titivm sibi x milia dare oportere amplivs
qvam ipse titio debet.
Item bonorum emptor 65.1
cum deductione agere iube<tur, id est ut> in hoc solum
aduersarius eius condemnetur, quod superest deducto
eo, quod inuicem ei bonorum emptor defraudatoris
nomine debet. 5
Inter conpensationem autem, quae 66.1
argentario opponitur, et deductionem, quae obicitur
bonorum emptori, illa differentia est, quod in con-
pensationem hoc solum uocatur, quod eiusdem gene-
ris et naturae est; ueluti pecunia cum pecunia con- 5
pensatur, triticum cum tritico, uinum cum uino, adeo
ut quibusdam placeat non omni modo uinum cum
uino aut triticum cum tritico conpensandum, sed ita
si eiusdem naturae qualitatisque sit. in deductionem
autem uocatur et quod non est eiusdem generis; ita- 10
que si pecuniam petat bonorum emptor et inuicem
frumentum aut uinum is debeat, deducto quanti id
erit, in reliquum experitur.
Item uocatur in de- 67.1
ductionem et id, quod in diem debetur; conpensatur
autem hoc solum, quod praesenti die debetur.
Praeterea conpensationis quidem ratio in inten- 68.1
tione ponitur; quo fit, ut si facta conpensatione plus
nummo uno intendat argentarius, causa cadat et ob
id rem perdat. deductum uero ad condemnationem po-
nitur, quo loco plus petenti periculum non interuenit, 5
utique bonorum emptore agente, qui licet de certa
pecunia agat, incerti tamen condemnationem concipit.
  Quia tamen superius mentionem habuimus de 69.1
actione, qua in peculium filiorum familias seruorum-
que ageretur, opus est, ut de hac actione et de ceteris,
quae eorundem nomine in parentes dominosue dari
solent, diligentius admoneamus. 5
In primis itaque 70.1
si iussu patris dominiue negotium gestum erit, in so-
lidum praetor actionem in patrem dominumue com-
parauit, et recte, quia qui ita negotium gerit, magis
patris dominiue quam filii seruiue fidem sequitur. 5
Eadem ratione comparauit duas alias actiones, 71.1
exercitoriam et institoriam. tunc autem exercitoria
locum habet, cum pater dominusue filium seruumue
magistrum naui praeposuerit et quid cum eo eius rei
gratia, cui praepositu<s> fuerit, [negotium] gestum erit. 5
cum enim ea quoque res ex uoluntate patris dominiue
contrahi uideatur, aequissimum esse uisum est in soli-
dum actio<nem> dari; quin etiam licet extraneum quis-
que magistrum naui praeposuerit, siue seruum siue
liberum, exercitoria actio in eum redditur. ideo autem 10
exercitoria actio appellatur, quia exercitor uocatur
is, ad quem cotidianus nauis quaestus peruenit. in-
stitoria uero f<o>rmula tum locum habet, cum quis
tabernae aut cuilibet negotiationi filium seruumue suum
uel quemlibet extraneum, siue seruum siue liberum, 15
praeposuerit et quid cum eo eius rei gratia, cui prae-
positus est, contractum fuerit. ideo autem institoria
uocatur, quia qui tabernae praeponitur, institor appel-
latur. quae <e>t ipsa formula in solidum est.
Prae- 72.1
terea tributoria quoque actio in patrem dominumue
constituta est, cum filius seruusue in peculiari merce
sciente patre dominoue negotietur; nam si quid eius
rei gratia cum eo contra<ctum> fuerit, ita praetor ius 5
dicit, ut quidquid in <his> mercibus erit, quod inde
receptum erit, id p<ater d>ominusue inter s<e>, si quid debe-
bitur, et ceteros c<re>ditores pro rata portione distri-
buant et si cre<dito>res querantur minus sibi distri-
butum, quam opor<te>ret, in id quod deest hanc eis 10
actionem pollicetur, <quae u>t diximus, tributoria uoca-
tur.
Est etiam de p<eculio e>t de in rem uerso 72a.1
actio a praetore constitu<ta. lice>t enim negotium ita
gestum sit cu<m> filio ser<uoue, ut> neque uoluntas neque
consens<us> patri<s dominiue inte>ruenerit, si quid tam<en
ex e>a re, q<uae cum illis gest>a est, in rem patris dom<i- 5
niue u>ersu<m sit, quatenus in rem eius> uers<u>m fuerit,
eate<nus datur actio.> [<uersum autem quid sit, eget pl>ena
interpr<e>t<a>t<i>o<ne>]. <at si nihil sit uersum, praeto>r dat
action<em dvmtaxat de pecvlio, et edictum ut>itur his
uer<bis>. quod ed<ictum loquitur et de eo, qui dolo malo 10
peculium a>demerit. si igitur uerbi gratia ex hs · x,
quae seruus tuus a me <mutua accepit, creditori tuo
hs · v soluerit> aut rem <necessariam, puta familiae cibaria,
hs · v emerit> et re<l>i<qua v quolibet modo consumpserit,
pro v quidem in solidum damnari debes, pro ceteris v 15
eatenus, quatenus in peculio sit. ex quo scilicet apparet, si
tota hs · x in rem tuam uersa fuerint, tota te hs · x consequi
posse; licet enim una est formula, qua de peculio de-
que eo, quod in rem (patris) domini(ue) uersum sit,
agitur, tamen duas habet condemnationes. itaque iudex, 20
apud quem ea formula agitur, ante dispicere solet, an
in rem (patris) domini(ue) uersum sit, nec aliter ad
peculii aestimationem transit, quam si aut nihil in rem
(patris) domini(ue) uersum intellegatur aut non totum>.
<Cum autem quaeri>t<ur, quantum in peculio sit, ante 73.1
de>ducitur, quod patri dominoue quique in eius pote-
state sit, a filio seruoue debetur, et quod superest,
hoc solum peculium esse intellegitur. aliquando tamen
id, quod ei debet filius seruusue, qui in potestate pa- 5
tris dominiue sit, non deducitur ex peculio, uelut si
is, cui debet, in huius ipsius peculio sit.
Ceterum 74.1
dubium non est, quin et is, qui iussu patris dominiue
contraxit cuique exercitoria uel institoria formula
competit, de peculio aut de in rem uerso agere possit;
sed nemo tam stultus erit, ut qui aliqua illarum actio- 5
num sine dubio solidum consequi possit, uel in diffi-
cultatem se deducat probandi habere peculium eum,
cum quo contraxerit, exque eo peculio posse sibi satis
fieri uel id, quod persequitur, in rem patris dominiue
uersum esse. 10
Is quoque, cui tributoria actio con- 74a.1
petit, de peculio uel de in rem uerso agere potest.
sed huic sane plerumque expedit hac potius actione
uti quam tributoria. nam in tributoria eius solius
peculii ratio habetur, quod in his mercibus est, in qui- 5
bus negotiatur filius seruusue quodque inde receptum
erit, at in actione peculii, totius. et potest quisque
tertia forte aut quarta uel etiam minore parte peculii
negotiari, maximam uero partem peculii in aliis re-
bus habere; longe magis, si potest adprobari id, quod 10
<dederit qui> contraxit, in rem patris dominiue uersum
esse, ad hanc actionem transire debet; nam, ut supra
diximus, eadem formula et de peculio et de in rem
uerso agitur.
  Ex maleficio filiorum familias seruorumque, 75.1
ueluti si furtum fecerint aut iniuriam commiserint,
noxales actiones proditae sunt, uti liceret patri domi-
noue aut litis aestimationem suffer<r>e aut noxae dedere.
erat enim iniquum nequitiam eorum ultra ipsorum 5
corpora parentibus dominisue damnosam esse.
Con- 76.1
stitutae sunt autem noxales actiones aut legibus aut
edicto praetoris: legibus, uelut furti lege xii tabula-
rum, damni iniuriae lege Aquilia; edicto praetoris,
uelut iniuriarum et ui bonorum raptorum. 5
Omnes 77.1
autem noxales actiones caput sequuntur. nam si filius
tuus seruusue noxam commiserit, quamdiu in tua po-
testate est, tecum est actio; si in alterius potestatem
peruenerit, cum illo incipit actio esse; si sui iuris coe- 5
perit esse, directa actio cum ipso est, et noxae deditio
extinguitur. ex diuerso quoque directa actio noxalis
esse incipit. nam si pater familias noxam commiserit
et is se in adrogationem tibi dederit aut seruus tuus
esse coeperit, <quod> quibusdam casibus accidere primo 10
commentario tradidimus, incipit tecum noxalis actio
esse, quae ante directa fuit.
Sed si filius patri 78.1
aut seruus domino noxam commiserit, nulla actio
nascitur. nulla enim omnino inter me et eum, qui in
potestate mea est, obligatio nasci potest; ideoque et
si in alienam potestatem peruenerit aut sui iuris esse 5
coeperit, neque cum ipso neque cum eo, cuius nunc
in potestate est, agi potest. unde quaeritur, si alienus
seruus filiusue noxam commiserit mihi et is postea
in mea esse coeperit potestate, utrum intercidat actio
an quiescat. nostri praeceptores intercidere putant, 10
quia in eum casum deducta sit, in quo ab initio con-
sistere non potuerit, ideoque licet exierit de mea po-
testate, agere me non posse. diuersae scholae auctores,
quamdiu in mea potestate sit, quiescere actionem
putant, quia ipse mecum agere non possum, cum 15
uero exierit de mea potestate, tunc eam resuscitari.
Cum autem filius familias ex noxali causa man- 79.1
cipio datur, diuersae scholae auctores putant ter eum
mancipio dari debere, quia lege xii tabularum cautum
sit, <ne aliter filius de potestate patris> exeat, quam si
ter fuerit mancipatus; Sabinus et Cassius ceterique 5
nostrae scholae auctores sufficere unam mancipatio-
nem crediderunt et illas tres legis xii tabularum ad
uoluntarias mancipationes pertinere.
  Haec ita de his personis, quae in potestate 80.1
<sunt>, siue ex contractu siue ex <ma>leficio earum <contro-
uer>sia <si>t. quod uero ad <e>a<s> personas, quae in manu
mancipioue sunt, ita ius dicitur, ut cum ex <contr>actu
earum ag<a>tur, nisi ab eo, cuius iuri subiectae sint, in 5
solidum defendantur, bona, quae earum f<u>tura forent,
si e<ius> iuri subiectae non essent, ueneant. sed cum
resciss<a capitis deminutione cum iis> imperio continenti
iud<i>c<io> agit<ur>, * * *
* * * 10
* * *
<Quid> ergo <est?> etiamsi . . , de 81.1
qua re modo diximus, quoque non permissum fuerit
ei mortuos homines dedere, tamen et si quis eum de-
derit, qui fato suo uita excesserit, aeque liberatur.
  Nunc admonendi sumus age<re> nos aut nostro 82.1
nomine aut alieno, ueluti cognitorio, procuratorio, tu-
torio, curatorio, cum olim, quo tempore legis actiones
in usu fuissent, alieno nomine agere non liceret, prae-
terquam ex ce<r>tis causis. 5
Cognitor autem certis 83.1
uerbis in litem coram aduersario substituitur. nam
actor ita cognitorem dat: qvod ego a te uerbi
gratia fvndvm peto, in eam rem lvcivm titivm
tibi cognitorem do; aduersarius ita: qvia tv a me 5
fvndvm petis, in eam <rem> tibi pvblivm mevivm
cognitorem do. potest, ut actor ita dicat: qvod
ego tecvm agere volo, in eam rem cognitorem
do; aduersarius ita: qvia tv mecvm agere vis, in
eam rem cognitorem do; nec interest, praesens an 10
absens cognitor detur. sed si absens datus fu<er>it,
cognitor ita erit, si cognouerit et susceperit officium
cognitoris.
Procurator uero nullis certis uerbis 84.1
in litem substituitur, sed ex solo mandato et absente
et ignorante aduersario constituitur; quin etiam sunt,
qui putant eum quoque procuratorem uideri, cui non
sit mandatum, si modo bona fide accedat ad negotium 5
et caueat ratam rem dominum habiturum; quamquam
et ille, cui mandatum <est>, plerumque satisdare debet,
quia saepe mandatum initio litis in obscuro est et
postea apud iudicem ostenditur.
Tutores autem 85.1
et curatores quemadmodum constituantur, primo com-
mentario rettulimus.
Qui autem alieno nomine 86.1
agit, intentionem quidem ex persona domini sumit,
condemnationem autem in suam personam conuertit.
nam si uerbi gratia L. Titius pro P. Meuio agat, ita
formula concipitur: si paret nvmerivm negidivm 5
pvblio mevio sestertivm x milia dare oportere,
ivdex, nvmerivm negidivm lvcio titio sestertivm
x milia condemna. si non paret, absolve; in rem
quoque si agat, intendit: pvblii mevii rem esse ex
ivre qviritivm, et condemnationem in suam personam 10
conuertit.
Ab aduersarii quoque parte si interueniat 87.1
aliquis, cum quo actio constituitur, intenditur domi-
num dare oportere, condemnatio autem in eius
personam conuertitur, qui iudicium acceperit; sed
cum in rem agitur, nihil in <in>tentione facit eius per- 5
sona, cum quo agitur, siue suo nomine siue alieno
aliquis iudicio interueniat; tantum enim intenditur
rem actoris esse.
  Videamus nunc, quibus ex causis is, cum quo 88.1
agitur, uel hic, qui a<git, co>gat<ur> satisdare.
Igitur 89.1
si uerbi gratia in rem tecum agam, satis mihi dare
debes; aequum enim uisum est <te i>deo, quod interea
tibi rem, quae an ad te pertineat dubium est, possi-
dere conceditur, cum satisdatione mihi cauere, ut si 5
uictus sis nec rem ipsam restituas nec litis aesti-
mationem sufferas, sit mihi potestas aut tecum agendi
aut cum sponsoribus tuis.
Multoque magis debes 90.1
satisdare mihi, si alieno nomine iudicium accipias.
Ceterum cum in rem actio duplex sit, aut enim 91.1
per formulam petitoriam agitur aut per sponsionem,
si quidem per formulam petitoriam agitur, illa stipu-
latio locum habet, quae appellatur ivdicatvm solvi,
si uero per sponsionem, illa, quae appellatur pro 5
praede litis et vindiciarvm.
Petitoria autem 92.1
formula haec est, qua actor intendit rem suam esse.
Per sponsionem uero hoc modo agimus: prouoca- 93.1
mus aduersarium tali sponsione: si homo, qvo de
agitvr, ex ivre qviritivm mevs est, sestertios
xxv nvmmos dare spondes? deinde formulam edi-
mus, qua intendimus sponsionis summam nobis dari 5
oportere; qua formula ita demum uincimus, si proba-
uerimus rem nostram esse.
Non tamen haec 94.1
summa sponsionis exigitur. non enim poenalis est,
sed praeiudicialis, et propter hoc solum fit, ut per
eam de re iudicetur; unde etiam is, cum quo agitur,
non restipulatur. ideo autem appellata est pro 5
praede litis vindiciarvm stipulatio, quia in locum
praedium successit, quia olim, cum lege agebatur,
pro lite et u<in>diciis, id est pro re et fructibus, a
possessore petitori dabantur praedes.
Ceterum si 95.1
apud centumuiros agitur, summam sponsionis non per
formulam petimus, sed per legis actionem sacramento
. . . reo prouocato; eaque sponsio sestertiorum cxxv
nummum fieri solet propter legem Crepereiam. 5
Ipse autem, qui in rem agit, si suo nomine agat, 96.1
satis non dat.
Ac nec si per cognitorem quidem 97.1
agat, ulla satisdatio uel ab ipso uel a domino
desideratur. cum enim certis et quasi sollemnibus
uerbis in locum domini substituatur cognitor, merito
domini loco habetur. 5
Procurator uero si agat, 98.1
satisdare iubetur ratam rem dominum habiturum.
periculum enim est, ne iterum dominus de eadem re
experiatur; quod periculum <non> interuenit, si per
cognitorem actum fu<er>it, quia de qua re quisque per 5
cognitorem egerit, de ea non magis amplius actionem
habet, quam si ipse egerit.
Tutores et curatores 99.1
eo modo, quo et procuratores, satisdare debere uerba
edicti faciunt; sed aliquando illis satisdatio remittitur.
Haec ita, si in rem agatur; si uero in personam, 100.1
ab actoris quidem parte, quando satisdari debeat,
quaerentes eadem repetemus, quae diximus in actione,
qua in rem agitur.
Ab eius uero parte, cum quo 101.1
agitur, si quidem alieno nomine aliquis interueniat,
omni modo satisdari debet, quia nemo alienae rei sine
satisdatione defensor idoneus intellegitur; sed si quidem
cum cognitore agatur, dominus satisdare iubetur, si 5
uero cum procuratore, ipse procurator. idem et de
tutore et de curatore iuris est.
Quod si proprio 102.1
nomine aliquis iudicium aliquid accipiat in per-
sonam, certis ex causis satisdare solet, quas ipse
praetor significat. quarum satisdationum duplex causa
est; nam aut propter genus actionis satisdatur aut 5
propter personam, quia suspecta sit: propter genus
actionis, uelut iudicati depensiue aut cum de moribus
mulieris agitur; propter personam, uelut si cum eo
agitur, qui decoxerit cuiusue bona <a> creditoribus
possessa proscriptaue sunt, siue cum eo herede aga- 10
tur, quem praetor suspectum aestimauerit.
  Omnia autem iudicia aut legitimo iure con- 103.1
sistunt aut imperio continentur.
Legitima sunt 104.1
iudicia, quae in urbe Roma uel intra primum urbis
Romae miliarium inter omnes ciues Romanos sub uno
iudice accipiuntur; eaque <e> lege Iulia iudicia<ria>, nisi
in anno et sex mensibus iudicata fuerint, expirant. et 5
hoc est, quod uulgo dicitur e lege Iulia litem anno
et sex mensibus mori.
Imperio uero continentur 105.1
recuperatoria et quae sub uno iudice accipiuntur inter-
ueniente peregrini persona iudicis aut litigatoris; in
eadem causa sunt, quaecumque extra primum urbis
Romae miliarium tam inter ciues Romanos quam 5
inter peregrinos accipiuntur. ideo autem imperio con-
tineri iudicia dicuntur, quia tamdiu ualent, quamdiu is,
qui ea praecepit, imperium habebit.
Et si quidem 106.1
imperio continenti iudicio actum fuerit, siue in rem
siue in personam, siue ea formula, quae in factum
concepta est, siue ea, quae in ius habet intentionem,
postea nihilo minus ipso iure de eadem re agi potest; 5
et ideo necessaria est exceptio rei iudicatae uel in
iudicium deductae.
Si uero legitimo iudicio in 107.1
personam actum sit ea formula, quae iuris ciuilis
habet intentionem, postea ipso iure de eadem re agi
non potest, et ob id exceptio superuacua est; si uero
uel in rem uel in factum actum fuerit, ipso iure nihilo 5
minus postea agi potest, et ob id exceptio necessaria
est rei iudicatae uel in iudicium deductae.
Alia 108.1
causa fuit olim legis actionum. nam qua de re actum
semel erat, de ea postea ipso iure agi non poterat;
nec omnino ita, ut nunc, usus erat illis temporibus
exceptionum. 5
Ceterum potest ex lege quidem esse 109.1
iudicium, sed legitimum non esse; et contra ex lege
non esse, sed legitimum esse. nam si uerbi gratia
ex lege Aquilia uel Ollinia uel Furia in prouinciis
agatur, imperio continebitur iudicium; idemque iuris 5
est, et si Romae apud recuperatores agamus uel apud
unum iudicem interueniente peregrini persona; et ex
diuerso si ex ea causa, ex qua nobis edicto praetoris
datur actio, Romae sub uno iudice inter omnes ciues
Romanos accipiatur iudicium, legitimum est. 10
  Quo loco admonendi sumus eas quidem actio- 110.1
nes, quae ex lege senatusue consultis proficiscuntur,
perpetuo solere praetorem accommodare, eas uero,
quae ex propria ipsius iurisdictione pendent, plerum-
que intra annum dare. 5
Aliquando tamen <et> per- 111.1
<petuo eas dat, uelut quibus> imitatur ius legitimum,
quales sunt eae, quas <bonorum posse>ssoribus ceterisque,
qui heredis loco sunt, <accommodat. fur>ti quoque mani-
festi actio, quamuis ex ipsius praetoris iurisdictione 5
proficiscatur, perpetuo datur; et merito, cum pro capi-
tali poena pecuniaria constituta sit.
  Non omnes <autem> actiones, quae in aliquem 112.1
aut ipso iure <conpe>tunt aut a praetore dantur, etiam
in heredem aeque conpetunt aut dari solent. est enim
certissima iuris regula ex malefici<is> poenales actiones
in heredem nec conpetere nec dari sol<ere>, uelut furti, 5
ui bonorum raptorum, iniuriarum, damni iniuriae. sed
heredi . . . . dem [uidelicet actoris] huiusmodi actio-
nes competunt nec denegantur, excepta iniuriarum
actione et si qua alia similis inueniatur actio.
Ali- 113.1
quando tamen <etiam> ex contractu actio neque heredi
neque in heredem conpetit. nam adstipulatoris heres
non habet actionem, sed <et> sponsoris et fidepromisso-
ris heres non tenetur. 5
  Superest, ut dispiciamus, si ante rem iudicatam 114.1
is, cum quo agitur, post acceptum iudicium satisfaciat
actori, quid officio iudicis conueniat, utrum absoluere
an ideo potius damnare, quia iudicii accipiendi tempore
in ea causa fuerit, ut damnari debeat. nostri prae- 5
ceptores absoluere eum debere existimant; nec inter-
esse, cuius generis sit iudicium. et hoc est, quod
uolgo dicitur Sabino et Cassio placere omnia iudicia
absolutoria esse. * * * de bonae
fidei autem iudiciis idem sentiunt, quia in eiusmodi 10
iudiciis liberum est officium iudicis. tantumdem e<t> de
<in> rem actionibus putant, quia <formulae uerb>is id ip<su>m
exp<rimatur> * * *
* * *
sunt etia<m> in personam tales actiones in quibus <ex-> 15
pr<i>mit<ur> * * *
* * *
actum fuit.
  Sequitur, ut de exceptionibus dispiciamus. 115.1
Conparatae sunt autem exceptiones defendendo- 116.1
rum eorum gratia, cum quibus agitur. saepe enim
accidit, ut quis iure ciuili teneatur, sed iniquum sit
eum iudicio condemnari. uelut <si> stipulatus sim a
te pecuniam tamquam credendi causa numeraturus nec 5
numerauerim. nam eam pecuniam a te peti posse
certum est. dare enim te oportet, cum ex stipulatu
tenearis; sed quia iniquum est te eo nomine condem-
nari, placet per exceptionem doli mali te defendi de-
bere. item si pactus fuero tecum, ne id, quod mihi 10
debeas, a te petam, nihilo minus id ipsum a te petere
possum dari mihi oportere, quia obligatio pacto con-
uento non tollitur; sed placet debere me petentem per
exceptionem pacti conuenti repelli.
In his quo- 117.1
que actionibus, quae <non> in personam sunt, exceptio-
nes locum habent. uelut si metu me co<e>geris aut dolo
induxeris, ut tibi rem aliquam mancipio dem, tua
est; sin eam rem a me petas, datur mihi exceptio, 5
per quam, si metus causa te fecisse uel dolo malo
arguero, repelleris. item si fundum litigiosum sciens
a non possidente emeris eumque a possidente petas,
opponitur tibi exceptio, per quam omni modo summo-
ueris. 10
Exceptiones autem alias in edicto praetor 118.1
habet propositas, alias causa cognita accommodat.
quae omnes uel ex legibus uel ex his, quae legis
uicem optinent, substantiam cap<i>unt uel ex iurisdictione
praetoris proditae sunt. 5
Omnes autem exceptiones 119.1
in contrarium concipiuntur, quam adfirmat is, cum
quo agitur. nam si uerbi gratia reus dolo malo ali-
quid actorem facere dicat, qui forte pecuniam petit,
quam non numerauit, sic exceptio concipitur: si in ea 5
re nihil dolo malo avli agerii factvm sit neqve
fiat; item si dicat contra pactionem pecuniam peti,
ita concipitur exceptio: si inter avlvm agerivm et
nvmerivm negidivm non convenit, ne ea pecvnia
peteretvr; et denique in ceteris causis similiter con- 10
cipi solet, ideo scilicet, quia omnis exceptio obicitur
quidem a reo, sed ita formulae inseritur, ut condicio-
nalem faciat condemnationem, id est, ne aliter iudex
eum, cum quo agitur, condemnet, quam si nihil in ea
re, qua de agitur, dolo actoris factum sit; item ne 15
aliter iudex eum condemnet, quam si nullum pactum
conuentum de non petenda pecunia factum fuerit.
  Dicuntur autem exceptiones aut peremptoriae 120.1
aut dilatoriae.
Peremptoriae sunt, quae perpetuo 121.1
ualent nec euitari possunt, uelut quod metus causa
aut dolo malo aut quod contra legem senatusue con-
sultum factum est aut quod res iudicata est uel in
iudicium deducta est, item pacti conuenti, quod fac- 5
tum est, ne omnino pecunia peteretur.
Dilatoriae 122.1
sunt exceptiones, quae ad tempus ualent, ueluti illius
pacti conuenti, quod factum est uerbi gratia, ne intra
quinquennium peteretur; finito enim eo tempore
non habet locum exceptio. cui similis exceptio est 5
litis diuiduae et rei residuae. nam si quis partem rei
petierit et intra eiusdem praeturam reliquam partem
petat, hac exceptione summouetur, quae appellatur
litis diuiduae; item si is, qui cum eodem plures lites
habebat, de quibusdam egerit, de quibusdam distulerit, 10
ut ad alios iudices eant, si intra eiusdem praeturam
de his, quas distulerit, agat, per hanc exceptionem,
quae appellatur rei residuae, summouetur.
Ob- 123.1
seruandum est autem ei, cui dilatoria obicitur ex-
ceptio, ut differat actionem; alioquin si obiecta ex-
ceptione egerit, rem perdit; non enim post illud tempus,
quo integra re <eam> euitare poterat, adhuc ei potestas 5
agendi superest re in iudicium deducta et per ex-
ceptionem perempta.
Non solum autem ex 124.1
tempore, sed etiam ex persona dilatoriae exceptiones
intelleguntur, quales sunt cognitoriae, uelut si is, qui
per edictum cognitorem dare non potest, per cogni-
torem agat, uel dandi quidem cognitoris ius habeat, 5
sed eum det, cui non licet cognituram suscipere. nam
si obiciatur exceptio cognitoria, si ipse talis erit, ut
ei non liceat cognitorem dare, ipse agere potest; si
uero cognitori non liceat cognituram suscipere, per
alium cognitorem aut per semet ipsum liberam habet 10
agendi potestatem, et tam hoc quam illo modo euitare
<potest> exceptionem. quod si dissimulauerit eam
et per cognitorem egerit, rem perdit.
Sed per- 125.1
emptoria quidem exceptione si reus per errorem non
fuerit usus, in integrum restituitur adiciendae ex-
ceptionis gratia. dilatoria uero si non fuerit usus,
an in integrum restituatur, quaeritur. 5
  Interdum euenit, ut exceptio, quae prima facie 126.1
iusta uideatur, inique noceat actori. quod cum accidit,
alia adiectione opus est adiuuandi actoris gratia. quae
adiectio replicatio uocatur, quia per eam replicatur
atque resoluitur uis exceptionis. nam si uerbi gratia 5
pactus sum tecum, ne pecuniam, quam mihi debes, a te
peterem, deinde postea in contrarium pacti sumus, id
est ut petere mihi liceat, et, si agam tecum, excipias
tu, ut ita demum mihi condemneris, si non conuenerit,
ne eam pecuniam peterem, nocet mihi exceptio pacti 10
conuenti; namque nihilo minus hoc uerum manet,
etiam si postea in contrarium pacti sumus; sed quia
iniquum est me excludi exceptione, replicatio mihi
datur ex posteriore pacto hoc modo: <avt si> postea
convenit, vt mihi eam pecvniam petere liceret. 15
Item si argentarius pretium rei, quae in auctio- 126a.1
nem uenerit, persequatur, obicitur ei exceptio, ut ita
demum emptor damnetur, si ei res, quam emerit, tra-
dita est, et est iusta exceptio. sed si in auctione prae-
dictum est, ne ante emptori <res> traderetur, quam si 5
pretium soluerit, replicatione tali argentarius adiuua-
tur: avt si praedictvm est, ne aliter emptori
res traderetvr, qvam si pretivm emptor sol-
verit.
Interdum autem euenit, ut rursus repli- 127.1
catio, quae prima facie iusta sit, inique reo noceat;
quod cum accidit, adiectione opus est adiuuandi rei
gratia, quae duplicatio uocatur.
Et si rursus ea 128.1
prima facie iusta uideatur, sed propter aliquam causam
inique actori noceat, rursus adiectione opus est, qua
actor adiuuetur, quae dicitur triplicatio.
Quarum 129.1
omnium adiectionum usum interdum etiam ulterius,
quam diximus, uarietas negotiorum introduxit.
  Videamus etiam de praescriptionibus, quae 130.1
receptae sunt pro actore.
Saepe enim ex una 131.1
eademque obligatione aliquid iam praestari oportet,
aliquid in futura praestatione est, uelut cum in singulos
annos uel menses certam pecuniam stipulati fuerimus.
nam finitis quibusdam annis aut mensibus huius qui- 5
dem temporis pecuniam praestari oportet, futurorum
autem annorum sane quidem obligatio contracta in-
tellegitur, praestatio uero adhuc nulla est; si ergo
uelimus id quidem, quod praestari oportet, petere et in
iudicium deducere, futuram uero obligationis praesta- 10
tionem in integro relinquere, necesse est, ut cum hac
praescriptione agamus: ea res agatvr, cvivs rei
dies fvit. alioquin si sine hac praescriptione egeri-
mus, ea scilicet formula, qua incertum petimus, cuius
intentio his uerbis concepta est: qvidqvid paret 15
nvmerivm negidivm avlo agerio dare facere
oportere, totam obligationem, id est etiam futuram, in
hoc iudicium deducimus, et quae ante tempus obligat<i>
* * *
Item si uerbi gratia ex empto agamus, <ut> nobis 131a.1
fundu<s> mancipio detur, debemus <hoc modo> praescri-
bere: ea res agatvr de fvndo mancipando, ut
postea, si uelimus uacuam possessionem nobis tradi,
* * * 5
re sumus, totius illius iuris obligatio illa inc<er>ta actione:
qvidqvid ob eam rem nvmerivm negidivm avlo
agerio dare facere oportet, <per inten>tione<m> con-
sumitur, ut postea nobis agere uolentibus de ua<c>ua
possessione tradenda nulla supersit actio. 10
Prae- 132.1
scriptiones s<cilicet> appellatas esse ab eo, quod <a>nte
formulas praescribuntur, plus quam manifestum est.
Sed his quidem temporibus, sicut supra quoque 133.1
notauimus, omnes praescriptiones ab actore proficiscun-
tur. olim autem quaedam et pro reo opponebantur,
qualis illa erat praescriptio: ea res agatvr, s<i in ea
re praeiv>dicivm hereditati non fiat, quae nunc 5
in speciem exceptionis deducta est et locum habet,
cum petitor hereditatis alio genere iudicii praeiudicium
hereditati faciat, uelut cum singulas res pet<at>; est
enim iniquum per unius * * *
* * * 10
* * * <in inten>tione formulae de i<ure quaeritur>, id 134.1
est, cui dari oporteat; et sane domino dari oportet,
quod seruus stipulatur; at in praescriptione de facto
quaeritur, quod secundum naturalem significationem
uerum esse debet. 5
Quaecumque autem diximus 135.1
de seruis, eadem de ceteris quoque personis, quae
nostro iuri subiectae sunt, dicta intellegemus.
Item 136.1
admonendi sumus, si cum ipso agamus, qui incertum
promiserit, ita nobis formulam esse propositam, ut
praescriptio inserta sit formulae loco demonstrationis
hoc modo: ivdex esto. qvod avlvs agerivs de 5
nvmerio negidio incertvm stipvlatvs est, cvivs
rei dies fvit, qvidqvid ob eam rem nvmerivm
negidivm avlo <agerio> dare facere oportet et
reliqua.
At si cum sponsore aut fideiussore 137.1
agatur, praescribi solet in persona quidem sponsoris
hoc modo: ea res agatvr, qvod avlvs agerivs
de lvcio titio incertvm stipvlatvs est, qvo no-
mine nvmerivs negidivs sponsor est, cvivs rei 5
dies fvit; in persona uero fideiussoris: ea res aga-
tvr, qvod nvmerivs negidivs pro lvcio ti<ti>o in-
certvm fide sva esse ivssit, cvivs rei dies fvit;
deinde formula subicitur.
  Superest, ut de interdictis dispiciamus. 138.1
  Certis igitur ex causis praetor aut proconsul 139.1
principaliter auctoritatem suam finiendis controuersiis
interponit. quod tum maxime facit, cum de posses-
sione aut quasi possessione inter aliquos contenditur;
et in summa aut iubet aliquid fieri aut fieri prohibet. 5
formulae autem et uerborum conceptiones, quibus in
ea re utitur, interdicta dec<retaue uocantur>.
Vo- 140.1
cantur autem decreta, cum fieri aliquid iubet, uelut
cum praecipit, ut aliquid exhibeatur aut restituatur,
interdicta uero, cum prohibet fieri, uelut cum prae-
cipit, ne sine uitio possidenti uis fiat, neue in loco 5
sacro aliquid fiat. unde omnia interdicta aut restituto-
ria aut exhibitoria aut prohibitoria uocantur.
Nec 141.1
tamen cum quid iusserit fieri aut fieri prohibuerit,
statim peractum est negotium, sed ad iudicem re-
cuperatoresue itur et ibi editis formulis quaeritur, an
aliquid aduersus praetoris edictum factum sit uel an 5
factum non sit, quod is fieri iusserit. et modo cum
poena agitur modo sine poena: cum poena, uelut cum
per sponsionem agitur, sine poena, uelut cu<m> arbiter
petitur; et quidem ex prohibitoriis interdictis semper
per sponsionem agi solet, ex restitutoriis uero uel ex- 10
hibitoriis modo per sponsionem, modo per formulam
agitur, quae arbitraria uocatur.
  Principalis igitur diuisio in eo est, quod aut 142.1
prohibitoria sunt interdicta aut restitutoria aut exhibi-
toria.
Sequens in eo est diuisio, quod uel ad- 143.1
ipiscendae possessionis causa conparata sunt uel reti-
nendae uel reciperandae.
Adipiscendae posses- 144.1
sionis causa interdictum accommodatur bonorum posses-
sori, cuius principium est qvorvm bonorvm; eiusque
uis et potestas haec est, ut quod quisque ex his bonis,
quorum possessio alicui data est, pro herede aut pro 5
possessore <possidet doloue fecit, quo minus> possideret,
id ei, cui bonorum possessio data est, restituatur. pro
herede autem possidere uidetur tam is, qui heres est,
quam is, qui putat se heredem esse; pro possessore
is possidet, qui sine causa aliquam rem hereditariam 10
uel etiam totam hereditatem sciens ad se non per-
tinere possidet. ideo autem adipiscendae possessionis
uocatur, quia ei tantum utile est, qui nunc primum
conatur adipisci rei possessionem; itaque si quis
adeptus possessionem amiserit, desinit ei id interdictum 15
utile esse.
Bonorum quoque emptori similiter 145.1
proponitur interdictum, quod quidam possessorium
uocant.
Item ei, qui publica bona emerit, eius- 146.1
dem condicionis interdictum proponitur, quod appella-
tur sectorium, quod sectores uocantur, qui publice bona
mercantur.
Interdictum quoque, quod appellatur 147.1
Saluianum, apiscendae possessionis <causa> comparatum
est, eoque utitur dominus fundi de rebus coloni, quas
is pro mercedibus fundi pignori futuras pepigisset.
Retinendae possessionis causa solet interdictum 148.1
reddi, cum ab utraque parte de proprietate alicuius
rei controuersia est et ante quaeritur, uter ex litiga-
toribus possidere et uter petere debeat. cuius rei gratia
comparata sunt vti possidetis et vtrvbi. 5
Et 149.1
quidem vti possidetis interdictum de fundi uel
aedium possessione redditur, vtrvbi uero de rerum
mobilium possessione.
Et si quidem de fundo uel 150.1
aedibus interdicitur, eum potiorem esse praetor iubet,
qui eo tempore, quo interdictum redditur, nec ui nec
clam nec precario ab aduersario possideat; si uero de
re mobili, eum potiorem esse iubet, qui maiore parte 5
eius anni nec ui nec clam nec precario ab aduersario
possederit; idque satis ipsis uerbis interdictorum
significatur.
Sed in vtrvbi interdicto non solum 151.1
sua cuique possessio prodest, sed etiam alteri<u>s, quam
iustum est ei accedere, uelut eius, cui heres extiterit,
eiusque, a quo emerit uel ex donatione aut dotis
nomine acceperit. itaque si nostrae possessioni iuncta 5
alterius iusta possessio exsuperat aduersarii possessio-
nem, nos eo interdicto uincimus. nullam autem pro-
priam possessionem habenti accessio temporis nec
datur nec dari potest. nam ei, quod nullum est, nihil
accedere potest. sed et si uitiosam habeat possessio- 10
nem, id est aut ui aut clam aut precario ab aduersario
adquisitam, non datur accessio; nam ei <possessio>
sua nihil prodest.
Annus autem retrorsus nume- 152.1
ratur. itaque si tu uerbi gratia viii mensibus posse-
deris prioribus et ego vii posterioribus, ego potior
ero, quod trium priorum mensium possessio nihil tibi
in hoc interdicto prodest, quod alterius anni possessio 5
est.
Possidere autem uidemur non solum, si ipsi 153.1
possideamus, sed etiam si nostro nomine aliquis in
possessione sit, licet is nostro iuri subiectus non
sit, qualis est colonus et inquilinus. per eos quoque,
apud quos deposuerimus aut quibu<s> commodauerimus 5
aut quibus gratuitam habitationem praestiterimus,
ipsi possidere uidemur. et hoc est, quod uolgo dicitur
retineri possessionem posse per quemlibet, qui nostro
nomine sit in possessione. quin etiam plerique putant
animo quoque <retine>ri possessio<nem, id est ut, quamuis 10
neque ipsi simus in possessione> neque nostro nomine
alius, tamen si non relinquendae possessionis animo,
sed postea reuersuri inde discesserimus, retinere pos-
sessionem uideamur. apisci uero possessionem per
quos possimus, secundo commentario rettulimus; nec 15
ulla dubitatio est, quin animo possessionem apisci non
possimus.
Reciperandae possessionis causa solet 154.1
interdictum dari, si quis ex possessione ui deiectus
sit. nam ei proponitur interdictum, cuius principium
est vnde tv illvm vi deiecisti, per quod is, qui
deiecit, cogitur ei restituere rei possessionem, si modo 5
is, qui deiectus est, nec ui nec clam nec precario <ab
eo> possideret. <nam>que eum, qui a me ui aut clam
aut precario possidet, inpune deici<o>.
Interdum 155.1
tamen etsi eum ui deiecerim, qui a me ui aut clam
aut precario possideret, cogor ei restituere possessio-
nem, uelut si armis eum ui deiecerim. nam propter
atrocitatem delicti in tantum patior actionem, ut omni 5
modo debeam ei restituere possessionem. armorum
autem appellatione non solum scuta et gladios et
galeas significari intellegemus, sed et fustes et la-
pides.
  Tertia diuisio interdictorum in hoc est, quod 156.1
aut simplicia sunt aut duplicia.
Simplicia <sunt>, 157.1
[uelut] in quibus alter actor, alter reus est, qualia
sunt omnia restitutoria aut exhibitoria. namque actor
est, qui desiderat aut exhiberi aut restitui, reus is est,
a quo desideratur, ut exhibeat aut restituat. 5
Pro- 158.1
hibitoriorum autem interdictorum [interdum] alia du-
plicia, alia simplicia sunt.
Simplicia sunt, uelut 159.1
quibus prohibet praetor in loco sacro aut in flumine
publico ripaue eius aliquid facere reum. nam actor
est, qui desiderat, ne quid fiat, reus is, qui aliquid
facere conatur. 5
Duplicia sunt uelut vti possi- 160.1
detis interdictum et vtrvbi. ideo autem duplicia
uocantur, quod par utriusque litigatoris in his condi-
cio est, nec quisquam praecipue reus uel actor intel-
legitur, sed unusquisque tam rei quam actoris partes 5
sustinet; quippe praetor pari sermone cum utroque
loquitur. nam summa conceptio eorum interdictorum
haec est: vti nvnc possidetis, qvo minvs ita pos-
sideatis, vim fieri veto; item alterius: vtrvbi hic
homo, de qvo agitvr, [apvd qvem] maiore parte 10
hvivs anni fvit, qvo minvs is evm dvcat, vim
fieri veto.
  Expositis generibus interdictorum sequitur, ut 161.1
de ordine et de exitu eorum dispiciamus; et incipia-
mus a simplicibus.
<Si> igitur restitutorium uel 162.1
exhibitorium interdictum redditur, uelut ut restituatur
ei possessio, qui ui deiectus est, aut exhibeatur liber-
tus, cui patronus operas indicere uellet, modo sine
periculo res ad exitum perducitur, modo cum periculo. 5
Namque si arbitrum postulauerit is, cum quo 163.1
agitur, accipit formulam, quae appellatur arbitraria,
et iudicis arbitrio si quid restitui uel exhiberi debeat,
id sine periculo exhibet aut restituit et ita absolui-
tur; quod si nec restituat neque exhibeat, quanti ea 5
res est, condemnatur. sed et actor sine poena ex-
peritur cum eo, q<uem> neque exhibere neque restituere
quicquam oportet, praeterquam si calumniae iudicium
ei oppositum fuerit decimae partis. quamquam Pro-
culo placu<it non esse permitten>dum calumniae iudicio 10
uti ei, qui arbitrum postulaue<rit>, quasi hoc ipso con-
fessus uideatur restituere se uel exhibere debere. sed
alio iure utimur et recte; potius enim ut modestiore
uia litiget, arbitrum quisque petit, quam quia con-
fitetur. 15
<Ceterum> obseruare debet is, qui uult 164.1
arbitrum petere, ut statim petat, antequam ex iure
exeat, [id est antequam a praetore <dis>cedat]; sero
enim petentibus non indulgetur.
I<ta>que si arbi- 165.1
trum non petierit, sed tacitus de iure exierit, cum
periculo res ad exitum perducitur. nam actor prouocat
aduersarium sponsione, <quod> contra edictum prae-
toris non exhibuerit aut non restituerit; ille autem ad- 5
uersus sponsionem aduersarii restipulatur; deinde actor
quidem sponsionis formulam edit aduersario, ille huic
inuicem restipulationis. sed actor sponsionis f<ormulae>
s<ubicit> et aliud iudicium de re restituenda uel ex-
hibenda, ut si sponsione uicerit, nisi ei res exhibeatur 10
aut restituatur, * * *
* * *
* * * fructus licitando, is tantisper in pos- 166.1
sessione constituitur, si modo aduersario suo fructuaria
stipu<latione cau>erit, cuius uis et potestas haec est, ut
si contra eum <de poss>ess<ione> pronun<tiatum f>uer<it, e>am
summam aduersario soluat. haec autem licendi con- 5
tentio fructus licitatio uocatur, scilicet quia * * *
* * *
postea alter alterum sponsione prouocat, quod aduersus
edictum praetoris possidenti sibi uis facta sit, et
inuicem ambo restipulantur aduersus sponsionem: 10
* * * una inter eos spon-
sio item<que re>stipulatio u<na> * * * ad eam fit.
* * *
* * *
* * * 166a.1
iudex, apud quem de ea re agitur, illud scilicet requirit,
<quod> praetor interdicto conplexus est, id est, uter eorum
eum fundum easue aedes per id tempus, quo interdictum
redditur, nec ui nec clam nec precario possideret. 5
cum iudex id explorauerit et forte secundum me iudi-
catum sit, aduersarium mihi et sponsionis et restipu-
lationis summas, quas cum eo feci, condemnat et
conuenienter me sponsionis et restipulationis, quae
mecum factae sunt, absoluit; et hoc amplius si apud 10
aduersarium meum possessio <e>st, quia is fructus lici-
tatione uicit, nisi restituat mihi possessionem, Cascel-
liano siue secutorio iudicio condemnatur.
Ergo 167.1
is, qui fructus licitatione uicit, si non probat ad se
pertinere possessionem, sponsionis et restipulationis
et fructus licitationis summam poenae nomine soluere
et praeterea possessionem restituere iubetur et hoc 5
amplius fructus, quos interea percepit, reddit; summa
enim fructus licitationis non pretium est fructuum,
sed poenae nomine soluitur, quod quis alienam pos-
sessionem per hoc tempus retinere et facultatem fruendi
nancisci conatus est. 10
Ille autem, qui fructus lici- 168.1
tatione uictus est, si non probauerit ad se pertinere
possessionem, tantum sponsionis et restipulationis sum-
mam poenae nomine debet.
Admonendi tamen 169.1
sumus liberum esse ei, qui fructus licitatione uictus
erit, omissa fructuaria stipulatione, sicut Cascelliano
siue secutorio iudicio de p<ossess>ione reciperanda ex-
peritur, ita s<imiliter> de fructus licitatione agere. in 5
quam rem proprium iudicium conparatum est, quod
appellatur fructuarium, quo nomine actor iudicatum
solui satis accipit. dicitur autem et hoc iudicium
secutorium, quod sequitur sponsionis uictoriam; sed
non aeque Cascellianum uocatur. 10
Sed quia non- 170.1
nulli interdicto reddito cetera ex interdicto facere no-
lebant atque ob id non poterat res expediri, praetor
in eam rem prospexit et comparauit interdicta, quae
secundaria appellamus, quod secundo loco redduntur. 5
quorum u<is et potest>as haec est, ut qui cetera ex
interdicto non faciat, uelut qui uim non faciat aut
fructus non liceatur aut qui fructus licitationis satis
non det aut si sponsiones non faciat sponsionumue
iudicia non accipiat, siue possideat, restituat aduer- 10
sario possessionem, s<iue non> possideat, uim illi possi-
denti non faciat. itaque etsi alias potue<rit> interdicto
vti possidetis uincere, si cetera ex interdicto
<fecisset> * * * , tamen per interdictum se-
cundarium u<incitur. * * * 15
* * *
* * * Sabi>nus et Cassius secuti fuerint * * *
* * *
* * *
* * * 171.1
pecuniaria poena modo iurisiurandi religione <coer>cen
* * *. eaque praetor * * * ideo * * * ad-
uersus in<fitiantes ex quibusdam> causis dupli actio
constituitur, uelut si iudicati aut depensi aut damni 5
iniuriae aut legatorum per damnationem relictorum
nomine agitur. ex quibusdam causis sponsionem facere
permittitur, uelut de pecunia certa credita et pecunia
constituta, sed certae quidem creditae pecuniae tertiae
partis, constitutae uero pecuniae partis dimidiae. 10
Quod si neque sponsionis neque dupli actionis peri- 172.1
culum ei, cum quo agitur, iniungatur ac ne statim
quidem ab initio pluris quam simpli sit actio, per-
mittit praetor iusiurandum exigere non calvmniae
cavsa infitias ire. unde quamuis heredes uel qui 5
heredum loco habentur * * * obligati sint, item
feminae pupillique ex<iman>t<ur> periculo sponsionis,
iubet tamen eos i<u>rare.
Statim autem ab initio 173.1
pluris quam simpli actio est uelut furti manifesti qua-
drupli, nec manifesti dupli, concepti et oblati tripli:
nam ex his causis et aliis quibusdam, siue quis neget
siue fateatur, pluris quam simpli est actio. 5
  Actoris quoque calumnia coercetur modo 174.1
calumniae iudicio, modo contrario, modo iureiurando,
modo restipulatione.
Et quidem calumniae iudi- 175.1
cium aduersus omnes actiones locum habet et est de-
cimae partis, <praeterquam quod> aduersus adsertorem
tertiae partis est.
Liberum est autem ei, cum 176.1
quo agitur, aut calumniae iudicium opponere aut
iusiurandum exigere non calvmniae cavsa agere.
Contrarium autem iudicium ex certis causis con- 177.1
stitui<tur>, uelut si iniuriarum agatur et si cum muliere
eo nomine agatur, quod dic<a>tur uentris nomine in
possessionem missa dolo malo ad alium possessionem
transtulisse, et si quis eo nomine agat, quod dicat se 5
a praetore in possessionem missum ab alio quo ad-
missum non esse. sed aduersus iniuriarum quidem
actionem decimae partis datur, aduersus uero duas
istas quintae.
Seuerior autem coercitio est per 178.1
contrarium iudicium. nam calumniae iudicio x. partis
nemo damnatur nisi qui intellegit non recte se agere,
sed uexandi aduersarii gratia actionem instituit potius-
que ex iudicis errore uel iniquitate uictoriam sperat 5
quam ex causa ueritatis. calumnia enim in adfectu
est, sicut furti crimen. contrario uero iudicio omni
modo damnatur actor, si causam non tenuerit, licet
aliqua opinione inductus crediderit se recte agere.
Vtique autem ex quibus causis contrario iudicio 179.1
agi potest, etiam calumniae iudicium locum habet;
sed alterutro tantum iudicio agere permittitur. qua
ratione si iusiurandum de calumnia exactum fuerit,
quemadmodum calumniae iudicium non datur, ita et 5
contrarium non dari debet.
Restipulationis quo- 180.1
que poena ex certis causis fieri solet; et quemadmo-
dum contrario iudicio omni modo condemnatur actor,
si causam non tenuerit, nec requiritur, an scierit non
recte se agere, ita etiam restipulationis poena omni 5
modo damnatur actor, si uincere non potuerit.
Qui 181.1
autem restipulationis poenam patitur, ei neque calum-
niae iudicium opponitur neque iurisiurandi religio in-
iungitur; nam contrarium iudicium ex his causis
locum non habere palam est. 5
  Quibusdam iudiciis damnati ignominiosi fiunt, 182.1
uelut furti, ui bonorum raptorum, iniuriarum, item
pro socio, fiduciae, tutelae, mandati, depositi. sed furti
aut ui <bonorum> raptorum aut iniuriarum non solum
damnati notantur ignominia, sed etiam pacti, ut in 5
edicto praetoris scriptum est; et recte. plurimum enim
interest, utrum ex delicto aliquis an ex contractu debi-
tor sit. nec tamen ulla parte edicti id ipsum nomi-
natim exprimitur, ut aliquis ignominiosus sit, sed
qui prohibetur et pro alio postulare <et co>gn<i>torem 10
dare procuratoremue habere, item <pro>curatorio aut
cogni<to>rio nomine iudicio interuenire, ignominiosus
esse <dicitur>.
  In summa sciendum est eum, qui cum aliquo 183.1
consistere uelit, <in ius uocare> oportere et eum, qui
uocatus est, si non uenerit, poenam ex edicto prae-
toris committere. quasdam tamen personas sine per-
missu praetoris in ius uocare non licet, uelut parentes 5
patronos patronas, item liberos et parentes patroni
patronaeue; et in eum, qui aduersus ea egerit, poena
constituitur.
Cum autem in ius uocatus fuerit 184.1
aduersarius neque eo die finiri potuerit negotium,
uadimonium ei faciendum est, id est ut promittat se
certo die sisti.
Fiunt autem uadimonia quibus- 185.1
dam ex causis pura, id est sine satisdatione, quibus-
dam cum satisdatione, quibusdam iureiurando, quibus-
dam recuperatoribus suppositis, id est, ut qui non
steterit, is protinus a recuperatoribus in summam 5
uadimonii condemnetur; eaque singula diligenter prae-
toris edicto significantur.
Et si quidem iudicati 186.1
depensiue agetur, tanti fit uadimonium, quanti ea res
erit; si uero ex ceteris causis, quanti actor iurauerit
non calumniae causa postulare sibi uadimonium pro-
mitti: nec tamen <pluris quam partis dimidiae nec> 5
pluribus quam sestertium c milibus fit uadimonium.
itaque si centum milium res erit nec iudicati depen-
siue agetur, non plus quam sestertium quinquaginta
milium fit uadimonium.
Quas autem personas 187.1
sine permissu praetoris inpune in ius uocare non pos-
sumus, easdem nec uadimonio inuitas obligare nobis
possumus, praeterquam si praetor aditus permittat.