<DE CONDICIONIBVS AGRORVM>
* * * 74.3
  Territorii [aeque] iuris controuersia agitatur, quotiens
propter exigenda tributa de possessione litigatur, cum 5
dicat una pars in sui eam fine territorii constituta<m>,
et altera e contrario similiter. quae re<s> [haec autem
controuersia] territorialibus est finienda terminibus, nam
inuenimus saepe in publicis instrumentis significanter
inscripta territoria ita ut EX COLL<ICVL>O QVI APPEL- 10
LATVR ILLE, AD FLVMEN ILLVD, ET PER FLVMEN IL-
LVD AD RIVVM ILLVM aut VIAM ILLAM, ET PER VIAM
ILLAM AD INFIMA MONTIS ILLIVS, QVI LOCVS APPEL-
LATVR ILLE, ET INDE PER IVGVM MONTIS ILLIVS IN
SVMM<VM> ET PER SVMMVM MONTIS PER DIVERGIA AQVAE 15
AD LOCVM QVI APPELLATVR ILLE, ET INDE DEORSVM
VERSVS AD LOCVM ILLVM, ET INDE AD COMP<I>TVM IL-
LIVS, ET INDE PER MONVMENTVM ILLIVS AD locum
unde primum coepit scriptura esse.
* * * 20
 Quotiens qu<i>d inter uicin<os> extiteri[n]t qua<estionis>, 24
ab agrimensori<bu>s prompt<i>us hoc quaerendum. 25
  P<rim>um antiqui<s> mens<u>ris quemadmodum tenu- 75.1
eri<n>t aut teneant, ostendant uicinae possession<e>s,
quae sine lite possider<i> uidentur, ut quaera[n]tur quo
genere definitio uicinorum perseuera[n]t. e<a>dem quasi
m<ag>istra sit eorum, quae [est] in quaestione[m] sunt: 5
considerent, si cauis, si superciliis, cliuis, marginibus,
ante missis arboribus, ita ut ipsa, uicinitas termina-
tur, ut et his quae in quaestionem ueniunt praestet
exemplum.
  Sed si caua defecerit aut <supercilium, cliuus, ma>rgo, 10
arbores ante missae, solent termini occurrere. qui la-
pides qua[m] longior<e>s sunt quam qu<a> latior<e>s, sequendi,
hoc est aut si cursum dirigunt lineare<m> aut si gamma
faciunt <et> tran<s>uersi opponuntur, ut quam longitu-
dinem fecerint, hanc ut limitem sequantur. 15
  Sed ipsa positio terminorum pro regionibus inmuta-
tur: aut Tiburtini usque ad finem ex ordine[m] de omni
parte dolati (nam si superior pars tantum dolata est et
inferior sub<tus> inpolita derelicta, cippus [n]ominandus
est monumentalis esse, non termina<lis>) <aut> silices 20
pro sua natura ponuntur igniferique [aut] lapides, [a]ut
de Tiburtinis dictum est, per longitudinem.
  Iudicant<i si> petrae naturales occurrunt, ipsae natu-
rales petrae pro signis habentur: sed de ipsis excepta<e>
aut decus habent aut linea<s>. 25
  Sub terminis signa solent <esse>, quae sunt in imo 76.1
posita, eaqu[a]e exquiri iube<n>t, qu<i> art<e>s ed<i>derunt.
  Ante missae uero arbores solent etiam plagatam anti-
quitus † inflexuosam similem corticibus ostendere[m] ci-
catricem: licet hae terebris foratam etiam, torn<a>t<i>s intro 5
missis, sicut scriptum a ueteribus, habere dicantur.
  Sunt etiam et coronae plerumque <e> uepribus qua<e>
limitibus seruiunt; quarum et initium considerari oportet
et finem et, ut diximus, aliorum locorum similitudo uici-
norum si ta<libus> definitur. 10
  Solent etiam <arbor>es oliuarum, quotiens in utroque
agro sunt uel utriusqu<e> uicinae, ordines non habere ad
unam lineam constitutos: ut cum sibi <non> consentiunt
lineae, utriusque agri dominium sui iuris esse test<en>tur.
  Sunt et <cae>surarum et culturae discrimina, quae cum 15
discripseri<n>t, non unius qualitat<is> possessionem osten-
dunt sed diuidi omnia pollicentur.
  Diuergia aquarum etiam pro limitibus occurrunt.
  Saepe etiam euenit, ut in aliis possessionibus nec ad
proxima coniunctis in medio alterius agro seu siluae seu 20
pascuae seu uin<e>ae oliueti castaneti aliquid occurrat;
quo<d> cum sui iuris aliquis uindicet, dire<c>tum signis
<de>fossis aut terminis sequitur inspector; haec enim ue- 77.1
tustas illi qu<ae> ind<a>g<a>re<t> iniunxit.
  N<am> de qualitatibus, anti<qui>tati<bu>s, pos<sess>ionibus,
territori<i>s, terminibus, signis et his similibus conside-
rand<um est>, ab origine[m] quemadmodum tenuerint [coe- 5
perint]: deinde aliquid usque ad nostram aetatem d<e>scen-
derit aut permaneat, op<us est> exquiri.
  Qualitas in ha<s> species diuiditur, ut extremitati<bu>s
concludentibus aut quadrata sit aut circa flexa aut c<u>neata
aut triangularis aut modo cur<ui>s anfracta in flexu<r>am, 10
modo in <rectum> dirigentibus line<is> porrecta, modo artio-
re[m] latitudine[m] longior, modo minore[m] <long>itu-
dine[m] prolixior. quorum plera[s]que mens<u>ris con-
prehenduntur.
  Ex anti<qui>tate[m] recipiunt hoc [est], ut et nominibus 15
uetustis utantur, ut uectigalis ager uirginum Vestae, <et>
aris templis sepulchris et his similibus. qu<in> etiam
usu<i> [hoc est inc<e>p<t>o et incrementis] artis ordinem natu-
ralium rerum substituunt et geometricae exercitationi
s<u>bd<u>c<u>nt saepe; cred<o>, ut uetustatem reserue<n>t spe- 20
ciebus.
  Ali[a]qua quoque cum de agri qualitate[m] aut in-
curui aut angularis <ex>currunt et a[d] dire<ctis> lineis dis-
cerpuntur, subsiciua appellantur, hoc est quae a sub- 78.1
secantibus lineis remanent, natura<m> extremitatum
seruanti<a>. quae cum uel<ut> communis iuris aut publici
essent, possessionibus uicinis tunc Domitianus imp. pr<o>-
fudit, hoc est ut <laciniis> ar<ci>finalem uel occupatori<a>m 5
licentia<m> tribueret.
  Arcifinal<e>s agri dicuntur qui arcendo, hoc est pro-
hibendo, uicinum nomen acceper<un>t.
  Occupat<o>ri<i> uero ideo hoc [est] uocabulo utuntur,
quod, uicini urbium populi seu possessores, cum adhuc 10
nihil limitibus terminaretur, praesumptione certaminis
cum de locis aduersum se repugnant<e>s agerent, quo usque
pulsi uel cedere<n>t uel restitisse<nt>, uictoriae terminus
fieret, uictos aut praesidium collis aut riui interstitium
aut fossae munimen resistere pateretur et hoc genere 15
naturae aut cursus docti secu<rae> perpetuitatem posses-
sionis eff<i>cer<e>nt. * * *
  Quaestorii autem dicuntur agri, quos populus Ro-
manus deuictis pulsisque hostibus possedit, mandauitque
quaestoribus ut eos uenderent. quae centuriae nunc 20
appellantur, id est plinthides, hoc est laterculi. eosdem
in quinquagenis iugeribus quadratos cluserunt limitibus,
atque ita certum cuique modum uendiderunt. quibus
agris sunt condiciones uti p. R. <praestituit>; quod etiam
praestitutum obseruant. uetustas tamen longi temporis 79.1
plerumque paene similem reddidit occupatorum agrorum
condicionem: con<s>ta<t> e<nim> n<on> uniuersos paruisse
legibus quas a uenditoribus suis acceperant.
  Vectigales autem agri sunt obligati, quidam r(ei) 5
p(ublicae) p(opuli) R(omani), quidam coloniarum aut
municipiorum aut ciuitatium aliquarum. qui et ipsi
plerique ad populum Romanum pertinentes ex hoste
capti partitique ac diuisi sunt per centurias, ut ad-
signarentur militibus, quorum uitute capti erant, amplius 10
quam destinatio modi quamue[ro] militum exigebat nu-
merus: qui superfuerant agri, uectigalibus subiecti sunt,
alii per annos <quinos>, alii uero mancipibus ementibus,
id est conducentibus in annos centenos, plures uero finito
illo tempore iterum uen<e>unt locanturque ita ut uecti- 15
galibus est consuetudo.
  In quo tamen genere agrorum sunt aliquibus nomi-
natim redditae possessiones, <qui> id habeant inscriptum
[que] in formis, quantum cuique eorum restitutum sit.
hi agri qui redditi sunt, non obligantur uectigalibus, 20
quoniam scilicet prioribus dominis redditi sunt.
  Mancipes autem, qui emerunt lege dicta ius uectigalis,
ipsi per centurias locauerunt aut uendiderunt proximis
quibusque possessoribus. in his igitur agris quaedam
loca propter asperitatem aut sterilitatem non inuenerunt 25
emptores. itaque in formis locorum talis adscriptio, id 80.1
est IN MODVM CONPASCVAE, aliquando facta est, et
TANTVM CONPASCVAE; quae pertinerent ad proximos
quosque possessores, qui ad ea attingunt finibus suis.
quod[que] genus agrorum, id est conpascuorum, etiam 5
nunc in adsignationibus quibusdam incidere potest.
  Virginum quoque Vestalium et sacerdotum quidam
agri uectigalibus redditi sunt locatim. quorum agrorum
formae, ut comperi, plerumque habent quendam modum
adscriptum: sed in his extremis lineis conprehensae sunt 10
formae, sine ulla quidem norma rectoque angulo. solent
uero et hi agri accipere per singula lustra mancipem:
sed et annua conductione solent locari.
  Diuisi et adsignati agri sunt qui ueteranis aliisue
personis per centurias certo modo adscripto aut dati sunt 15
aut redditi qui<ue> ueteribus possessoribus redditi com-
mutatique pro suis sunt. hi agri leges accipiunt ab his
qui ueteranos deducunt, et ita propriam obseruationem
eorum lex data praestat.
  In his agris [sed] et subsiciua sunt; et aliquando com- 20
pascua, sicut in his qui uectigalibus seruiunt, et in hoc
genere sunt; quaedam autem uectigalia, quae intra per-
ticam in eam regionem conprehensa sunt. aut siquid
superfuit quod non adsignaretur, reseruatum aut reddi-
tum re<l>ocatum[q]ue est cuiquam coloniae. hi autem qui- 25
bus adsignati sunt, deducebantur intra centuriationem: 81.1
et quae superfuerant subsiciua his concessa <sunt>, id est
eorum rei publicae, ex quorum territorio sumpserant
agros, ita ut in eos quos donauerant r. p. agros, et in
eos qui redditi erant ueteribus possessoribus, iuris dictio 5
salua esset eis, ex quorum territorio sumpti erant agri.
  Ergo omnium coloniarum municipiorumque leges
semper respiciendae erunt, itemque exquirendum nequid
post legem datam aliquid, ut supra dixi, commentariis
aut epistulis aut edictis adiectum est aut ablatum. 10
  Sed et haec meminerimus in legibus saepe inueniri,
cum ager est centuriatus ex alieno territorio paratus-
que ut adsignaretur, inscriptum QVOS AGROS, QVAE
LOCA QVAEVE AEDIFICIA, INTRA FINES puta ILLOS ET
INTRA FLVMEN ILLVD, INTRA VIAM ILLAM, DEDERO 15
ADSIGNAVERO, IN EIS AGRIS IVRIS DICTIO COHERCITIO-
QVE ESTO COLONIAE ILLIVS, cuius ciuibus agri adsigna-
buntur. uolunt quidam sic interpretari, quidquid intra
fines supra memoratos fuerit, id iuris dictioni[s] colo-
niae accedat. quod non debet fieri. neque enim <ac>ceptum 20
aliud defendi potest iuris dictioni[s] coloniae, quam quod
datum adsignatumque erit. alioquin saepe et intra fines
dictos et oppidum est aliqu<o>d; quod <cum> in sua condi-
cione remaneat, <e>i<d>em est in id ipsum ius, quo<i> ante
fuit: ita illa interpretatione <oppi>dum ciuesque coloniae 25
pariter adsignaret. sed nec fuisse<t> necesse in legibus 82.1
ita complecti QVOS AGROS, QVAE LOCA QVAEVE AEDI-
FICIA, si uniuersa regio, quae cancellata erat, coloniae
iuris dictioni accederet: dixisset enim INTRA FINEM IL-
LVM ET FLVMEN ILLVD ET VIAM ILLAM IVRIS DICTIO 5
COHERCITIOQVE ESTO COLONIAE ILLIVS. ita excipitur
id quod non adsignatum est uocaturque subsiciuum.
ergo, ut saepius repetam, hoc ait, QVOS AGROS, QVAE
LOCA QVAEVE AEDIFICIA DEDERO ADSIGNA VERO, IN
EIS IVRIS DICTIO COHERCITIOQVE ESTO [COLONORVM] 10
COLONIAE ILLIVS, quo<ius> ciuibus adsignati erunt agri.
item quidam putauerunt, quod iam supra quidem dixe-
ram, sed iterum repetendum arbitror, ut eis agris, qui
redditi sunt ueteribus possessoribus, iuris dictio esset
coloniae eius, cuius ciues agros adsignatos accipiebant. 15
non autem uidetur; quoniam <ait>, ut dixi, in lege QVOS
AGROS, QVAE LOCA QVAEVE AEDIFICIA DEDERO AD-
SIGNAVERO, IN EIS IVRIS DICTIO COHERCITIOQVE ESTO,
quo ueterani deducti sunt, quibus hi agri adsignati sunt.
ali<o>qui<n>, cum ceter<o>s possessor<e>s expelleret et pararet 20
agros quos diuideret, quos domin<o>s in possessionibus
suis remanere passus est, eorum condicionem mutasse
non uidetur: nam neque ciues coloniae accedere iussit.
  Hoc quoque aspiciendum erit, quod aliquibus locis
inueni, u<t> cum ex alieno territorio sumpsisse<t> agros 25
quos adsignaret, proprietatem [quidem] daret scilicet cui
adsignabat, sed territorio, intra quod adsignabat, ius non
auferret. sunt quoque quaedam diui Augusti edicta,
quibus significa[n]t, quotiens ex alienis territoriis agros
sumpsisset et adsignasset ueteranis, nihil aliud ad co- 83.1
loniae iuris dictionem <pertine>at quam quod ueteranis
datum adsignatumque sit. ita non semper quidquid cen-
turiatum erit ad coloniam accedit, sed id tantum quod
datum adsignatumque fuerit. sunt nihilo minus quaedam 5
municipia, quibus extra murum nulla sit iuris dictio.
  Fluminum autem modus in aliquibus regionibus intra
centurias exceptus est, id est adscriptum FLVMINI TAN-
TVM, quod alue<u>s occuparet. aliquibus uero regionibus
non solum quod alueus occuparet, sed etiam agrorum 10
aliquem modum flumini adscripsit, quoniam torrens uio-
lentior excedit frequenter circa alueum centurias. Illud
uero obseruandum, quod semper auctores diuisionum
sanxerunt, uti quaecumque loca sacra, sepulchra, delubra,
aquae publicae a<c> ui<ci>nales, fontes fossaeque publicae 15
uicinalesque essent, item siqua conpascua, quamuis agri
diuiderentur, ex omnibus eiusdem condicionis essent cuius
ante fuissent. Adiectumque ius, ut et limites, id est de-
cumani et cardines, aperti populo essent. et statuerunt
decimanos et cardines maximos patentiores ceteris esse, 20
quintarios autem et subrunciuos minime patentes, non mi-
nus tamen quam <qua> uehiculo iter agi possit. in qui-
busdam regionibus cum limites late patere iuberent, modus
eorum limitum in adsignationem non uenit. saepe enim 84.1
et uiarum publicarum per centurias modus exceptus est.
item sanxerunt, sicubi limites in aedificium aliquod in-
ciderint, is cuius aedificium esset daret iter populo ido-
neum per agrum suum, quod semper esset peruium. in 5
quorundam uero uillis, qua limites transeunt, ianuae
sunt semper patentes praestantesque populo iter.
  Nuper ecce quidam euocatus Augusti, uir militaris
disciplinae, professionis quoque nostrae capacissimus, cum
in Pannonia[m] agros ueteranis ex uoluntate et liberali- 10
tate imperatoris Traiani Augusti Germanici adsignaret,
in aere, id est in formis, non tantum modum quem ad-
signabat adscripsit aut notauit, sed et extrema linea
unius cuiusque modum comprehendit: uti acta est men-
sura adsignationis, ita inscripsit longitudinis et latitu- 15
dinis modum. quo facto nullae inter ueteranos lites con-
tentionesque ex his terris nasci potuerunt. namque antiqui
plurimum uidebantur praestitisse, quod extremis in fini-
bus diuisionis non plenis centuriis modum formis ad-
scripserunt. paret autem quantum hoc plus sit, quod, 20
ut supra dixi, singularum adsignationum longitudinem
inscripseri[n]t, subsiciuorumque[m] qu<a>e in ceteris
regionibus loca ab adsignatione discerni non possunt,
<posse> effec<er>it diligentia et labore suo. unde nulla
quaestio est, quia, ut supra dixi, adsignatione<m> ex- 25
trema quoque linea demonstrauit.
  Hoc quoque non praetermittam, quod plerisque locis
inueni, ut modum agri non iugerum sed aliquo nomine 85.1
appella<re>nt, ut puta qu<o> in Dalmatia uersus appellant.
idem uersus habet p. VIIIDCXL. ita iugero sunt uersus
numero III #¹¹¹⁶#¹¹¹⁶. ego autem quotiens egeram mensura<m>,
ita renuntiabam, IVGERA TOT, VERSVS TOT; ut, si forte 5
controuersia esset uersum habere pedes VIIIDCXL, in
iugeribus tamen fides constaret. in prouincia quoque
Narbonense uaria sunt uocabula: alii appellant libram,
alii paralle<l>am; in Spania centurias. ita si[c], ut
dixi, in consuetudine alicuius regionis inuenimus, [sicut] 10
uidetur ita renuntiandum IVGERA TOT, VERSVS TOT,
siue LIBRAE TOT, siue quod aliud uocabulum aliquo
modo comprehensum fuerit. ita cum iugera adscripta
fuerint, licet peregrinis uocabulis possit <agi> aliquid,
iugerum nobis ratio <s>ui fidem seruabit. 15
  Neque hoc praetermittam, quod in prouincia[m] Cyre-
nensium conperi. in qua agri sunt regii, id est illi quos
Ptolomeus rex populo Romano reliquit; sunt plinthides,
<id est> laterculi quadrati uti centuriae, per sena milia
pedum limitibus inclusi, habentes singuli laterculi iugera 20
numero ∞ CCL; lapides uero inscripti nomine diui Vespa-
siani sub clausula tali, OCCVPATI A PRIVATIS FINES:
P. R. [P]RESTITVIT. praeterea pes eorum, qui Ptolomeicus 86.1
appellatur, habet monetalem pedem et semunciam. ita
iug(eribus) ∞ CCL, quae eorum mensura inueniuntur,
accedere debet pars [X]XXIIII, et ad effectum iterum
pars XXIIII: et <erunt> uniuerso effectu monetali pede iug. 5
∞ CCCLVI #¹¹¹⁶#¹¹¹⁶. hunc igitur modum quattuor limitibus
mensura s. s. inclusum uocamus medimna. quo app[el-
l]aret medimn<on> eorum mensura iuger<um> habere <I>,
monetali autem mensura I#¹¹¹⁰#¹¹⁰⁴.
  Item dicitur in Germania in Tungris pes Drusianus, 10
qui habet monetalem pedem et sescunciam.
  Ita ubicumque extra fines legesque Romanorum, id
est, ut sollicitius p<ro>feram, ubicumque extra Italiam ali-
quid agitatur, inquirendum et de hac ipsa condicione
diligenter praemoneo, nequid sit quod praeterisse ui- 15
deamur.
  Hae[c] sunt condiciones agrorum quas cognoscere
potui.