<DE GENERIBVS CONTROVERSIARVM>
  Nunc de generibus controuersiarum perscribam, quae 20
solent in quaestione<m> deduci. sunt autem haec de
alluuione atque <a>bl<u>uione, de fine, de loco, de modo, 87.1
de iure subsiciuorum, de iure territorii. [Item genera
controuersiarum.]
  De alluuione obseruatio haec <es>t: [non] quod de
occupatoriis age[re]tur agris, [sed] quidquid uis aquae 5
abstulerit, repetitionem nemo habebit. quae res necessi-
tatem ripae muniendae iniungit, ita tamen ne alterius
damno quicquam faciat qui ripam muniet. si uero in
diuisa et adsignata regione tractabitur, nihil amittet
possessor, quoniam formis per centurias certus cuique 10
modus adscriptus est.
  Circa Padum autem cum ageretur, quod flumen tor-
rens et aliquando tam uiolentum decurrit, ut alueum
mutet et multorum late agros trans ripam, ut ita dicam,
transferat, saepe etiam insulas effici<a>t, [ad] Cassius Longi- 15
nus, prudentissimus uir, iuris auctor, hoc statuit, ut quid-
quid aqua lambis<c>endo abstulerit, id possessor amittat,
quoniam scilicet ripam suam sine alterius damno tueri
debet; si uero maiore ui decurrens alueum mutasset, suum
quisque modum agnosceret, quoniam non possessoris 20
neglegentia sed tempestatis uiolentia abreptum apparet; 88.1
si uero insulam fecisset, a cuius agro fecisset, is possi-
deret; aut si ex communi, quisque suum reciperet.
  Scio enim quibusdam regionibus, cum adsignarentur
agri, adscriptum aliquid per centurias et flumini. quod 5
ipsum prouidit auctor diuidendorum agrorum, ut quotiens
tempestas concitasset fluuium, quo[d] excedens [alpes] al-
ueum per regionem uagaretur, sine iniuria cuiusquam
deflueret; cum uero ripis suis curreret, proximus quis-
que uteretur modum flumini adscriptum. nec erat ini- 10
quum, quoniam maiores imbres aliquando excedere
aquam iubent ultra modum flumini adscriptum et proxi-
mos cuiusque uicini agros inundare. di<c>tos tamen agros,
id est hunc omnem modum qui flumini per centurias
ascriptus erat, res publica populi quorundam uendidit: 15
in qua regione si de alluuione age[re]tur, magnae quae-
stiones er<u>nt, ut secundum <a>es quidquid uenditum
est restituatur emptori.
  In quaestori<is> uectigalibus agris fere eadem obser-
uatio est quae et in adsignatis, quoniam secundum for- 20
mas disputa[n]tur.
  De fine si age[re]tur—quae res intra pedum quin- 89.1
que aut sex latitudine<m> quaestion<e>m hab[er]et quoniam
hanc latitudinem uel iter culturas acc<e>dentium occupat
uel circumactus aratri; quod usu capi non potest: iter
enim non, quia ad culturas perueniatur, capitur usu [id 5
est quod in usu biennio fuit]—<finis enim multis docu-
mentis seruabitur, in quo intuendum>, utrum terminibus,
aut arboribus notatis, aut fossis, aut uiis, aut riuis, aut
iugis montium, aut diuergiis <a>quarum, aut, ut solet,
uepribus, aut superciliis, aut rigoribus et saepe normali- 10
bus, aut, ut conperi aliquibus locis, inter arua margini-
bus quibusdam tamquam [puluini sunt ex glar<e>a Ti-
b<e>ris limites constituti] puluinis, saepe etiam limitibus.
[item petras notat<a>s, quae in finibus sunt, pro terminis
habebitis] his enim fere generibus solent fines obser- 15
uari. [in quo intuendum.]
  Si terminibus finem ui<des> der<igi>, quales sint ter-
mini, considerandum est. solent plerique lapide<i> esse.
<a>t uide <e> quo lapide, quoniam qu<i>que consuetudines fere
per regiones suas habent. alii ponunt silice<o>s, alii 90.1
Tiburtinos, alii enchor<i>os, alii peregrinos, alii autem
politos et scriptos, alii aut robure<o>s aut ex certa ma-
teria ligneos, quidam etiam hos quos sacrificales <uo-
cant>. et obserua[n]t sua<m> quaeque regio, ut dixi, 5
consuetudinem, uti conueniat fides. item solent etiam
terminos scribere litteris singularibus. quidam etiam
numeros per ordinem scribunt, quidam et signa defo-
diunt pro terminis. quidquid ergo fuerit [pro] loco ter-
mini et obserue[n]tur, custodiri debetur, ut ab uno ad 10
unum derigatur; et si notae sunt, a nota ad notam:
saepe enim plures et in uno r<i>gore sunt. quidquid fuerit
et quem admodum cumque obseruari solit<u>m fuerit, ita
erit derigendum; quoniam, ut dixi, extrem<u>s fin<i>s intra
quinque aut sex <pedes> quaestionem habet: nam intra 15
ped<u>m VI possessionem usu nemo capit; itinera saepe
ad culturas peruenientibus tam latum locum occupant,
aut in arat[r]is intra tot pedes aratrum circum arat.
  Si arboribus notatis fines obseruabuntur, uidendum
quae partes arborum notatae sint. notae enim in pro- 20
priis arboribus a foris ponuntur, ut arbores liberas in
parte s<u>a nota relinquat. si communes sunt arbores
mediae, notantur utrimque, <u>t <notae> ad utrumque per-
tineant, et ut appareant esse communes. et in hoc genere
finitionis similiter dirigendum est. sunt et illae arbores 91.1
aliquando loco finitionis, quae ante missae dicuntur.
et omnia genera quae insunt finition<u>m (ut puta in uno
agro esse omnia) persequenda erunt.
  Nam si fossa erit finalis, uidendum utrum unius 5
aut utrius[que sit] partis, et si in extremo fine facta;
  itemque <uia> utrum publica aut uicinalis aut duum
communis aut priuata alterius;
  item riuis si obseruabitur fin<i>s, utrum naturalis sit
riuus aut ex fossis arcessita aqua riuum fecerit, et utrum 10
priuatus obseruari aut communis debeat;
  [si] iugis autem montium, quae ex eo nomine acci-
piuntur, quod continuatione ipsa iugantur;
  nam et his quae summis montibus excelsissima sunt
diuergia aquarum, ex quo summo loco aqua in inferio- 15
r<e>m partem diuergit;
  si uepribus, a[u]t quali<bu>s, priu<a>t<i>s aut com-
munibus;
  superciliis, quae loca sunt ex plano in breui cliuo d<e>-
uex<a> intra pedes <al>titudinis XXX: alioquin iam collis 20
est. quae obseruationem hanc habe<n>t, ut <ex> eis
superior possessor in planum usque descendat et sibi 92.1
defendat omnem locum deuexum;
  si rigoribus, cuiusque rigores obseruantur, et a<n> nor-
mal<e>s. quod saepe in agris adsignatis inueni[un]tur: et
aliquando unus quisque rigor inter multos uicinos finem 5
facit;
  si marginibus, quae res oculorum est, nequid ma-
lignitate exar<e>tur, similiter nequid a uicinis a<c>cersiri
possit, [a]ut marginibus coepti finitique loci inueniri
possint; 10
  si <limit>ibus, quod fuerit ex communibus, a medio, ex
priuatis, ab extremis rigor obseruandus constituendusque.
  <Sed consuetudines usque> region<um no>b<i>s intuen-
dae, nequid noui a nobis fieri uideatur: ita enim fides
professioni[s] constabit, si maxime secundum morem 15
regionis et nosmet quaestiones tractauerimus.
  De loco si agitur—quae res hanc habet quaestionem,
ut nec ad formam nec ad ullum scripturae reuertatur
exemplum, sed tantum 'hunc locum [nam] hinc dico
esse', et alter ex contrario similiter. quae res ex simili- 20
tudine fere culturae comparationem accipit: si incultus
erit, id est si silua, cuius sit aetatis; et si par caesurae
aetas, nequid arbores, ut solent, relicta<e>, quas ante mis-
sas uocant, et siluarum quoque aetates an sint pares. 93.1
et si uineae, similiter in comparatione: an ordines aequi-
distantes, an pari condicione, et an simili s<int> genere
uitium.
  Constabit tamen rem magis esse iuris quam nostri 5
operis, quoniam saepe usu capiuntur loca quae in bien-
nio possessa fuerint. respiciendum erit tamen, quem
admodum solemus uidere quibusdam regionibus parti-
culas quasdam in mediis aliorum agris, nequis similis
huic interueniat. quod in agro diuiso accidere non potest, 10
quoniam continuae possessiones et adsignantur et red-
duntur; et si forte incidit tale aliquid, commutatur locus
pro loco, ut continua sit possessio. ita, ut dixi, in ad-
signatis fieri non potest. argumentum itaque prudentiae
est quam professionis. 15
  Praeterea solent quidam complurium fundorum con-
tinuorum domini, ut fere fit, duos aut tres agros uni
uillae contribuere et terminos qui finiebant singulos
agros relinquere: desertisque uillis ceteris praeter ea<m>,
cui contributi sunt, uicini non contenti suis finibus tol- 20
lunt terminos, quibus possessio ipsorum finitur, et eos,
quibus inter fundos unius domini fines obserua<n>tur, 94.1
sibi defendunt. ita et haec respicienda erunt.
  Item quidam curant in extremis finibus fundorum
suorum ponere per circuitum aliquod genus arborum,
ut quidam pinos aut fraxinos, alii ulmos, alii cypressos, 5
item alii soliti sunt relinquere qualecumque genus in
extremo fine intacta<s>, ex quibus neque frondem neque
lignum neque <c>remium caedant. ita et hoc obseruandum.
  Praeterea consuetudines finitionum inspecta<e> cum
fuer<in>t, nouitas habet suspicionem. ut puta si terminus 10
finem faciet per alium tractum, quare subito ad aliud
genus finitionis transeatur, aut ad fossam aut ad ueprem
aut uiam aut genus quod appellamus supercilium aut
arbores quae ante missae sunt, suspicio <est>. si<c> tamen
constabit <fides> * * * 15
  De modo quaestiones fere in agris diuisis et ad-
signatis nascuntur, item quaestoriis, [et] uectigalibus
subiectis, quoniam scilicet in aere <et> in scriptura mo-
dus conprehensus est. quod semper erit ad formam.
  Respiciendum et hoc, si duobus possessoribus con- 20
ueniat aliquid ex modo illo, qui aere et in scriptura
formae continetur, licet dominus aliquid uendidit. nam- 95.1
que hoc comperi in Samnio, uti quos agros ueteranis
diuus Vespasianus adsignauerat, eos iam ab ipsis quibus
adsignati erant aliter possideri. quidam enim emerunt
aliqua loca, adieceruntque suis finibus et ipsum, uel uia 5
finiente uel flumine uel aliquo[d]libet genere: sed nec
uendentes ex acceptis suis aut ementes adicientesque
ad acceptas suas certum modum taxauerunt, sed ut quis-
que modus aliqua, ut dixi, aut uia aut flumine aut ali-
quo genere finiri potuit, ita uendiderunt emeruntque. 10
ergo ad aes quomodo perueniri potest, s<i> a<d> posses-
siones, sicut dixi, duobus, inter quos controuersia est,
conuenerit?
  In eis autem qui uectigalibus subiecti sunt, fere
proximus quisque possessioni[s] suae iunxit. ita e<x> 15
hoc genere agrorum magnae quaestiones * * * emptionis
s<i>ue conductionis ad se pertinere probauerint, ut fere
fit: nisi utra pars hoc faciat, pene<s> possessor<em> re-
manebit. solent uero modum quidam in locationibus
agrorum comprehendere, atque ita cauere, FVNDVM 20
ILLVM, IVGERA TOT, IN SINGVLIS IVGERIBVS TANTVM.
ita si in ea regione age[re]tur, ubi haec erit consuetudo, 96.1
ad cautiones scilicet respiciendum erit. inter quos dispu-
tabitur acta utriusque mensura: si nihil ad cautionem
conueniat, id est neutrius possessio modum cautione
comprehensum inpleat, magna erit rei confusio, quae- 5
rendumque n<e>quid in uniuersa regione magis opinione
quam mensura modum complecti soliti sint. item qui-
dam uendentes ementesque agros soliti sunt modum cau-
tione[m] complecti; quod ipsum uidendum, <ne>quid, ut
supra dixi, opinione, non mensura, modum taxent. 10
  De iure subsiciuorum subinde quaestiones mouen-
tur. subsiciua autem ea dicuntur quae adsignari non
potuerunt, id est, cum sit ager centuriatus, aliqu<a>
inculta loca quae in<tra> centurias erant, non sunt ad-
signata. haec ergo subsiciua aliquando auctor diuisionis 15
aut sibi reseruauit, aut [alicui, id est aut] aliquibus con-
cessit aut r(ebus) p(ublicis) aut priuatis personis; quae
subsiciua quidam uendiderunt, quidam uectigalibus certo
tempore locant. inspectis ergo perscrutatisque omnibus
condicionibus inueniri poterit, quid sequi debeamus. 20
  Sed et illud memi<ne>r<i>mus. cum diuus Vespasianus
subsiciua omnia, quae non uendidissent aut aliquibus 97.1
personis concessa essent, sibi uindicasse[n]t, itemque
diuus Titus a patre[m] coe[m]ptum hunc r[ed]itum te-
neret, Domitianus [imp.] per totam Italiam subsiciua
possidentibus donauit, edictoque hoc notum uniuersis 5
fecit. cuius edicti uerba, itemque constitution<e>s qua<s>-
dam aliorum principum itemque diui Neruae, in uno
libello contulimus.
  De iure territoriorum paene omnem percunctatio-
nem tractauimus, cum de condicionibus generatim perscri- 10
ber<e>mus. de quibus quid possimus aliud suadere, quam
ut leges, ut supra dixeram, perlegamus, <et> ut interpre-
te<n>tur secundum singula momenta? utrum suis con-
dicionibus remaneant fines ab antiquis obserua<ti>, an ali-
quid adiectum <a>ut ablatum sit; et quomodo obseruata 15
sint territoria, aliquando summis monti<um> iugis et di-
uergiis aquarum, aliquando limitibus p<er>d<u>ctis, aliquando
ipsius diuisionis de<re>ction<e>. ita, ut diximus, leges semper
curiose perlegendae interpretandaeque erunt per singula
uerba. et [si] ita uim legum perscrutanda[ru]m suadeo, 20
ac si[c], ut ita dixer<i>m, per articulamenta membrorum
pertemptari solent corpora.
  De uia e<t> actu et itinere et ambitu et accessu et
ruius et uallibus fossis fontibus saepe mouentur conten-
tiones. quae omnes partes non nostra<m> sed forens<i>s 98.1
officii, id es<t> iuris ciuilis, operam exigunt: nos uero
tunc e<is> interuenimus, cum aut de<r>igendum aliquid est
quaestionibus aut, si forma aliqua aliquid notatum in-
uenitur, repetendum est. 5