CONSTITVTIO <LIMITVM>
  Inter omnes mensurarum ritus siue actus eminentis- 131.1
sima traditur limitum constitutio. est enim illi origo
caelestis et perpetua continuatio, cum quadam latitudi-
ne[m] recturae diuidentibus ratio tractabilis, formarum
pulcher habitus, ipsorum etiam agrorum speciosa de- 5
signatio. constituti enim limites non sine mundi ratione,
quoniam decumani secundum solis decursum diriguntur,
kardines a poli axe. unde primum haec ratio mensurae
constituta ab Etruscorum haruspicum [uel auctorum
habet, quorum artificium] disciplina; quod illi orbem 10
terrarum in duas partes secundum solis cursum diuise-
runt, dextram appellauerunt quae septentrioni subiacebat,
sinistram quae ad meridianum terrae esset, <ab oriente 132.1
ad> occasum, quod eo sol et luna spectaret; alteram li-
neam duxerunt a meridiano in septentrionem, et a media
ultra antica[m] citra postica[m] nominauerunt. ex quo
haec constitutio liminibus templorum adscribitur. 5
  Ab hoc exemplo antiqui mensuras agrorum normali-
bus longitudinibus incluserunt. primum duos limites con-
stituerunt: unum, qui ab oriente in occidentem dirigeret.
hunc appellauerunt duo[de]cimanum ideo, quod terram
in duas partes diuidat et ab eo omnis ager nominetur. 10
alterum a meridiano ad septentrionem; quem kardinem
nominauerunt a mundi kardine[m].
  Duo[de]cimanum postea decimanum appellauerunt.
quare a decem potius quam a duobus? sicut dipundium
nunc dicimus duopondium, et quod dicebant antiqui 15
duouiginti nunc dicimus uiginti, similiter duo[de]cimanus
decimanus est factus.
  Reliquos limites fecerunt angustiores, et qui specta-
bant in orientem prorsos, qui ad meridianum, trans-
uersos appellauerunt. limites autem appellati 20
a limo, id est antiquo uerbo transuersi: nam et limum
cinctum ideo quod purpuram transuersam habeat, item 133.1
limina ostiorum. postea et prorsos et transuersos limites
appellauerunt a liminibus, quod per eos agrorum itinera
seruentur. postea apud quosdam nomina a loci natura
acceperunt, et qui ad mare spectant maritimi appellantur, 5
qui ad montem, montani. omnis ergo huius
[mensurae et] recturae longitudo rationaliter limes ap-
pellatur: nec interest quicquam, decimanum aut limitem
dicamus.
  Decimanus autem primus maximus appellatur, item 10
kardo: nam latitudine ceteros praecedunt. alii limites
sunt actuarii, atque alii linearii. actuarius limes est, qui
primus actus est, et ab eo quintus quisque; quem si nu-
meres cum primo, erit sextus, quoniam quinque centu-
rias sex limites cludunt. reliqui medii limites 15
linearii appellantur, in Italia subrunciui. actuarii autem,
extra maximos decimanum et kardinem, habent latitu-
dinem ped. XII. per hos iter populo sicut per uiam publi- 134.1
cam debetur: id enim cautum est lege Sempronia et Cor-
nelia et Iulia. quidam ex his latiores sunt quam ped. XII,
ut hi qui sunt per uiam publicam militarem acti: habent
enim latitudinem uiae publicae. linearii limites a quibus- 5
dam mensurae tantum disterminandae causa sunt consti-
tuti, et si finitimi interueniunt, latitudinem secundum
legem Mamiliam accipiunt. in Italia etiam itineri publico
seruiunt sub appellatione subrunciuorum: habent latitu-
dinem ped. VIII. hos conditores coloniarum fructus as- 10
portandi causa publicauerunt. nam et possessiones pro
aestimio ubertatis angustiores sunt adsignatae: ideoque
limites omnes non solum mensurae sed et publici itineris
causa latitudines acceperunt.
  Secundum antiquam consuetudinem limites diriguntur. 15
quare non omnis agrorum mensura in orientem potius
quam in occidentem spectat. in orientem sicut aedes
sacrae. nam antiqui architecti in occidentem templa
recte spectare scripserunt: postea placuit omnem reli-
gionem eo conuertere, ex qua parte caeli terra inlumi- 20
natur. sic et limites in orientem constituuntur.
  Multi ignorantes mundi rationem solem sunt secuti, 135.1
hoc est ortum et occasum, quod is semel conprehendi
ferramento non potest. quid ergo? posita auspicaliter
groma, ipso forte conditore praesente, proximum uero
ortum conprehenderunt, et in utramque partem limites 5
emiserunt, quibus kardo in horam sextam non conuenerit.
et quidam, ne proximarum coloniarum li-
mitibus ordinatos limites mitterent, relicta caeli ratione
mensuram constituerunt, qua tantum modus centuriarum
et limitum longitudo constaret. quidam agri 10
longitudinem secuti: et qua longior erat, fecerunt deci-
manum. quidam in totum conuerterunt, et
fecerunt decimanum in meridianum et kardinem in orien-
tem, sicut in agro Campano qui est circa Capuam.
  Modum autem centuriis quidam secundum agri ampli- 15
tudinem dederunt; in Italia triumuiri iugerum quinqua-
genum, aliubi ducenum; Cremonae iugerum CCX; diuus
Augustus in Veturia Emeritae iugerum CCCC, quibus
diuisionibus decimani habent longitudinis actus XL, kar-
dines actus XX, decimanus est in orientem. 20
  Quibusdam deinde coloniis perticae fines, hoc est 136.1
primae adsignationis, aliis limitibus, aliis praefecturae
continentur. in Emeritensium finibus aliquae sunt prae-
fecturae, quarum decimani aeque in orientem diriguntur,
kardines in meridianum: sed in praefecturis Mullicensis 5
et Turgaliensis regionis decimani habent actus XX, kar-
dines actus XL. nam et in alia praefectura
aliter conuersi sunt limites, ut habeant in aeris inscrip-
tionibus inter limitem nouum et ueterem iugera forte
CXX: haec sunt alterius partis subsiciua. 10
  Hae deinde agrorum diuisiones lapidum inscriptioni-
bus tam uariis continentur quam et limitum actibus.
alii uertices, alii latera, regionibus suis obsecundant<es>,
multi tantum decimani maximi et kardinis lapides in-
scripserunt, reliquos sine inscriptione ad parem posue- 15
runt; quos ideo quod nulla significatione appareat, a
quoto loco numerentur, mutos appellant diuus Augustus
in adsignationibus suis numero limitum inscriptos la-
pides omnibus centuriarum angulis defigi iussit: nam
locatione operis huius non solum quod ad publicos li- 137.1
mites pertineret iniunxit, uerum etiam inter acceptas
ne roborei deessent termini cauit. inscripserunt quidam
uertices lapidum et limitum tantum numerum significa-
uerunt; alii ipsarum centuriarum, sic quem ad modum 5
qui in lateribus inscripserunt. uel in uertice lapides sic
inscripserunt, quem ad modum in decimano maximo et
in kardine solet: sic et ulteriores secundum nu-
mer<or>um suorum postulationem inscripserunt. uolue-
runt autem limites inscriptionibus claudi ita, ut cuius 10
centuriae essent lapides intelligere[n]tur. sic quoque
haec inscriptio obscura est. lapis autem in regione s.
et u. hac ratione sic inscribitur [quemadmodum supra];
quarta enim illi lapidi portio clusaris uacat ab inscrip-
tione; est ergo talis inscriptio s.d.u.k. in re- 15
gione dextra et ultra <e>idem numeri sic inscribuntur.
[sic et] in regione sinistra et citra, in regione dextra et
citra eidem numeri sic inscribuntur. com-
paremus nunc omnes quattuor lapides in unum, et in- 138.1
tueamur eorum quartas partes uacantes, quae in suis
regionibus centurias litteris intra cludunt. sic
et in suo interuallo distantes centurias his inscriptioni-
bus cludunt. inspiciamus a maximo decimano et kar- 5
dine [singulorum] lapidum inscriptiones. la-
tera autem lapidum recte inscribuntur, quoniam amplio-
res numeros capiunt; nam [in] uerticibus inscribi non
facile [omnia] possunt. inscribitur [enim] lateribus D.
D. LXXXXVIII V.K. LXXV. quae inscriptio si ratione 10
ponatur, est optima; licet et quomodo cumque inscripta
sit, perito mensori non latebit, quoniam certus est lapis,
quo centuria cluditur.
  Multos limitum constitutiones in errorem deducunt,
dum aut inscriptionem parum intellegunt aut aliter 15
limites numerant. uolunt esse quidam decimanum alium
primum, alium maximum: et cum exierunt a decimano
maximo, peractis centuriae actibus primum limitem nu-
merant qui est secundus. deinde ad agrum de quo agitur
cum perueniunt, nouam controuersiam inueniunt et de 20
aliis quam de quibus agitur acceptis litigant, dum uo- 139.1
lunt esse primos decimanos duos et duos kardines. hoc
si esset, inter decimanum maximum et quem uolunt pri-
mum et centuria aliter appellaretur: forte diceretur 'inter
decimanum maximum et primum'. sed quoniam is ipse 5
primus est qui et maximus, continuo a decimano maximo
et kardine centuria inscribitur D.D.I V.K.I, et S.D.I
V.K.I, et D.D.I K.K.I, et S.D.I K.K.I. erit ergo
nobis is primus qui et maximus. Sed et de li-
mitibus quintariis quintum quemque quintarium uolunt. 10
porro autem inter quintum et quintarium interest ali-
quid: quintus est qui quinto loco numeratur, quintarius
qui quinque centurias cludit. hunc uolunt esse quintum,
qui est sextus. nam et legum lat<i>onibus, quem admodum
perlatum est, sic cauerunt, [ut] 'a decimano maximo quin- 15
tus quisque spatio itineris ampliaretur'.
erat sane interpretatio legis huius ambigua, nisi eorum
temporum formae sextum quemque limitem latiorem
haberent significatione qua solent minores. tractemus 140.1
nunc diligentius quid dixerint. A DECIMANO MAXIMO
QVINTVM QVEMQVE LATIOREM. a decimano: quoniam
decimanus erat, positi sunt deinde quinque limites, quo-
rum nouissimus factus est latior; his quom decimanus 5
accessit, sex fiunt. eandem obseruationem et
in reliqua limitum parte esse uoluerunt: quem ad modum
a decimano maximo quinque limites ducebantur, quo-
rum esset summus latior, sic et ab eo quintario, cui iam
spatium definitum erat, quinque adiectis limitibus summo 10
latitudinem suam seruari placuit.
  Quem ad modum ab antiquis acti sint limites, tractare
coepimus: itaque persequi omnia non alienum iudico.
foeda est enim culpa neglegentiae, cum de constitutione
disputemus, praeterire tot operum exemplaria. 15
  Finitis ergo ampliorum bellorum operibus, augendae
rei publicae causa inlustres Romanorum uiri urbes con-
stituerunt, quas aut uictoribus populi Romani ciuibus
aut emeritis militibus adsignauerunt et ab agrorum noua
dedicatione culturae colonias appellauerunt. uictoribus 20
autem adsignatae coloniae his qui temporis causa arma 141.1
acceperant: non enim tantum militum incremento r(ei)
p(ublicae) p(opulus) R(omanus) habuit; erat tunc prae-
mium terra et pro emerito habebatur. multis legionibus
contigit bella feliciter transigere et ad laboriosam agri 5
culturae requiem primo tirocinii gradu peruenire: nam
cum signis et aquila et primis ordinibus ac tribunis de-
ducebantur, modus agri pro portione officii dabatur.
ferunt quidam postea indictum modum belli, et expleta
centesima hostium congressione ad colendarum deductos 10
terrarum agros. diuus Iulius, uir acerrimus et multarum
gentium domitor, tam frequentibus bellis militem exer-
cuit, ut dum uictorias numeraret, congressionum multi-
tudinem obliuisceretur. nam milites ultra stipendia eme-
rita detinuit, recusantes deinde ueteranos dimisit, mox 15
eosdem ipsos ueniam commilitii rogantes recepit, et 142.1
post aliquot bella parta iam pace deduxit. aeque diuus
Augustus [in] adsignata orbi terrarum pace exercitus,
qui aut sub Antonio aut Lepido militauerant, pariter et
suarum legionum milites colonos fecit, alios in Italia, 5
alios in prouinciis: quibusdam deletis hostium ciuitati-
bus nouas urbes constituit, quosdam in ueteribus op-
pidis deduxit et colonos nominauit. illas quoque urbes,
quae deductae a regibus aut dictatoribus fuerant, quas
bellorum ciuilium interuentus exhauserat, dato iterum 10
coloniae nomine numero ciuium ampliauit, quasdam et
finibus. ideoque multis regionibus antiquae mensurae
actus in diuersum nouis limitibus inciditur: nam tetran-
tum ueterum lapides adhuc parent. sicut in Campania
finibus Minturnensium; quorum noua adsignatio trans 15
fluuium Lirem limitibus continetur: citra Lirem postea
adsignatum per professiones ueterum possessorum, ubi
iam opportunarum finium commutatione relictis primae
adsignationis terminis more arcifinio possidetur.
  Multis ergo generibus limitum constitutiones inchoatae 20
sunt. quibusdam coloniis kardo maximus et decimanus
non longe a ciuitate oriuntur. nam in proximo esse 143.1
debe<n>t, immo, si fieri potest, ex ipsa colonia inchoari:
sed quo[nia]m uetusta municipia in ius coloniae trans-
feruntur, stantibus iam muris et ceteris moenibus li-
mites primos nisi a foris accipere non possunt. 5
  Multi facilitatem agri secuti: et ubi plurimum erant
adsignaturi, ibi decimanum maximum et kardinem con-
stituerunt. antiqui enim propter subita bellorum peri-
cula non solum erant urbes contenti cingere muris, uerum
etiam loca aspera et excelsa saxis eligebant, ubi illis 10
maximum propugnaculum esset et ipsa loci natura. haec
uicina urbibus rupium multitudo limites accipere propter
loci difficultatem non potuit, sed relicta est, ut aut sil-
uas rei publicae praestaret, aut, si sterilis esset, uacaret.
his urbibus, ut haberent coloniarum uastitatem, uicina- 15
rum ciuitatium fines sunt adtributi, et in optimo solo
decimanus maximus et kardo constituti; sicut in Um-
bria finibus Spellatium.
  Quibusdam coloniis decumanum maximum ita consti- 144.1
tuerunt, ut uiam consularem transeuntem per coloniam
contineret; sicut in Campania coloniae Axurnati. deci-
manus maximus per uiam Appiam obseruatur: fines qui
culturam accipere potuerunt, et limites acceperunt: reli- 5
qua pars asperis rupibus continetur, terminata in extremi-
tate more arcifinio per demonstrationes et per locorum
uocabula.
  Quibusdam coloniis postea constitutis, sicut in Africa
Admederae, decimanus maximus et kardo a ciuitate 10
ori<un>tur et per quattuor portas in more<m> castro-
rum ut uiae amplissimae limitibus diriguntur. haec est
constituendorum limitum ratio pulcherrima. nam colo-
nia omnes quattuor perticae regiones continet et est
colentibus uicina undique, incolis quoque iter ad forum 15
ex omni parte aequale. sic et in castris groma ponitur
in tetrantem, qua uelut ad forum conueniatur.
  Hanc constituendorum limitum rationem seruare de-
bebimus, si huic postulationi uel locorum natura suffra-
gabit. saepe enim propter portum colonia ad mare po- 20
nitur. cuius fines aquam non possunt excedere, hoc est
litore terminantur; et cum sit colonia ipsa in litore,
fines a decimano maximo et kardine in omnes quattuor 145.1
partes aequaliter accipere non potest. quaedam
propter aquae commodum monti applicantur; quarum
aeque decimanus maximus aut kardo relictis locis inter-
ciditur ita, si trans montem coloniae fines perducuntur. 5
multas colonias et ipsi montes finiunt; propter
quod quattuor regionibus aequaliter pertica non potest
diuidi, sed in alteram partem tota limitum rectura ser-
uetur.
  Itaque si loci natura permittit, rationem seruare 10
debemus: sin autem, proximum rationi; non quo minus
aliquid de finibus fiat aut amissionis periculum habeat:
si aliter egerimus, mensura sua uni cuique constabit,
decimani suo nomine appellabuntur, tantundem kardines,
fines terminis obligabuntur, nihil operi deerit nisi ratio, 15
habebit tamen inter professores existimationem. nam nec
illis coloniis hoc nomine quicquam iniuriae factum est,
quod kardines loco decimanorum obseruantur, decimani
loco kardinum: omnis limitum co<n>nexio rectis angulis
continetur, extremitas mensuraliter obligata est, nihil res 20
publica, nihil possessor de finibus queritur; constat illis
ratio mensurae, limitum ratio non constat, et potest dici 146.1
mensura orbis alterius aut certe sinistra, hoc est inuersa.
cum ipsa kardinum appellatio a kardine mundi nomine-
tur, quare ab oriente in occidentem dirigatur, nulla est
ratio. quid ergo? licet exitum decimanus maximus non 5
habeat oppositis montibus aut mari, habeat tamen ra-
tionem, et ab eo in eam partem qua defecerit aeque suo
interuallo centuriae nominentur.
  Quaerenda est ergo huius rationis origo. multi ita
ut supra diximus solis ortum et occasum conprehende- 10
runt, qui est omni tempore mobilis nec potest secundum
cursum suum conprehendi, quoniam ortus et occasus
signa a locorum natura uarie ostenduntur. sic et limitum
ordinatio hac ratione conprehensa semper altera alteri
disconuenit. hos qui ad limites constituendos hac 15
ratione sunt usi, fefellit mundi magnitudo, qui [se]
ortum et occasum peruidere crediderunt: aut forte scie-
runt errorem et neglexerunt, ei contenti tantum regioni
ortum et occasum demetiri. immo contendisse feruntur
ortum eum esse singulis regionibus, unde primum sol 147.1
appareat, occasum, ubi nouissime desinat: hactenus diri-
gere mensuram laborauerunt. quid quod nec illa ipsa
regione solis conspectus recte potest deprehendi, nisi
aequalibus ab ortu et occasu diastematibus ferramentum 5
ponatur; quod in qua parte sit scire difficile est, quon-
iam in diuersis orbis terrarum partibus mensurae aguntur.
et illa ipsa regione, <si> sit illi forte ex altera parte
campus per multa milia, mons ex altera et propior ferra-
mento, necesse est ex illa parte apertiore sol longius 10
conspiciatur, ex hac deinde, qua mons inminet, parere
cito desinat. et si kardo a monte non longe nascatur
siue decimanus, quomodo potest cursus conprehendi
recte, cum ferramento sol occiderit et trans montem sol
adhuc luceat et eisdem ipsis adhuc campis in ulteriore 15
parte resplendeat?
  Quaerendum est primum quae sit mundi magnitudo,
quae ratio oriundi aut occidendi, quanta sit mundo terra.
aduocandum est nobis gnomonices summae ac diuinae
artis elementum: explicari enim desiderium nostrum ad 20
uerum nisi per umbrae momenta non potest. ortum enim
aut occasum ne ab extrema quidem parte orbis terrarum 148.1
peruidere quisquam potest, cum a sapientibus tradatur
terram punctum esse caeli et infra solem amplo dia-
stemate spiritum sumere. nam et Archimeden, uirum
praeclari ingenii et magnarum rerum inuentorem, ferunt 5
scripsisse, quantum arenarum capere posset mundus,
si repleretur. credamus ergo illum diuinarum rerum
magnitudinem ante oculos habuisse. qua ratione, dica-
mus, tot saeculis unus mortalium hoc scire potuerit?
unus propter hoc laborauit et per incrementa umbrarum 10
deprehendit.
  Caeli autem punctum terram esse [certam] sic de-
scribunt, quod dicant a polo ad Saturni circulum inter-
uallum esse quod Graeci hemitonion appellant; a Saturno
deiude ad Iouem hemitonion; ab hoc deinde ad Martem 15
tonon; a Marte deinde ad solem ter tantum esse quantum
a polo ad Saturnum, hoc est trihemitonion; a sole deinde
tantum esse ad Venerem, quantum a Saturno ad Io-
uem, hemitonion; a Venere deinde ad Mercurium hemi-
tonion; a Mercurio deinde ad lunam tantundem, hemi- 149.1
tonion; a luna ad terram tantum quantum a polo ad
Iouem, tonon. sic terram punctum caeli esse ostendunt:
nam et ars musica per haec diastemata constare fertur.
  Solem autem ampliorem aliquot partibus quam terram 5
describunt, et quod palam est ab eo inluminari diem,
noctem esse in dimidium ipsius terrae obumbrationem.
polum ipsum quinque circulis diuidunt in sex partes.
sicut ait Vergilius:
    quinque tenent caelum zonae. quarum una corusco 10
    semper sole rubens et torrida semper ab igni.
    quam circum extremae dextra laeuaque trahuntur
    caeruleae, glacie concretae atque imbribus atris.
    has inter mediamque duae mortalibus aegris
    munere concessae diuum, et uia secta per ambas, 15
    obliquus qua se signorum uerteret ordo.
  Quinque ergo circulis haec nomina adsignant. sum-
mum, frigidissimae partis finem, septentrionalem appel-
lant; secundum ab eo solistitialem; ab hoc deinde qui
medium polum diuidit, aequinoctialem, quod in eum sol 20
diei et noctis horas aequet. ab hoc deinde qui est aequi- 150.1
noctiali proximus, brumalem appellant: nam et solisti-
tiali est ordinatus. septentrionali deinde se<s>contrarium
austrinalem appellant. circulus autem zodiacus, cuius
fines sol negatur excedere, ex circulo aequinoctiali ad 5
brumalem per diagonum extenditur ita, ut meridianum
circulum ex utraque parte medium secet. per hunc sol, hoc
est intra, ire fertur et orbem terrarum uiginti et quattuor
horis circumire. harum ferunt XXIIII horarum iunctarum
semper unum esse interuallum: nam increscendi aut de- 10
crescendi inter ipsas horas alternam esse mutationem.
hoc ipsum per umbrarum motus ostenditur. nam cum sol
orbem medium conscendit, umbras omnium rerum in hoc
nostro tetartemorio meridiano axi facit ordinatas. ab
hoc enim exemplo sescontrariae partis, quae uidetur eis- 15
dem horis inluminari, umbra describitur. du-
bium fortasse esset de parallelo[n] nostri tetartemorii,
si secundum zodiaci circuli cursum oceanus meridianus 151.1
interueniret: nam totius terrae quattuor partes mari di-
uiduntur, nec ultra hominibus quartae partis ire per-
mittitur. sed quoniam oceanus meridianus subiacet cir-
culo meridiano, quem zodiacus medium secat, apparet, 5
inter aequinoctialem et meridianum circulum a media
terra quidquid est in oriente, ultra cursum solis esse,
quam regionem quidam sescontrariae partis appellant; et
quidquid a media terra in occidente inter brumalem et
meridianum circulum subiaceat, nostrae esse partis, si 10
solis cursum sequamur; quoniam omnibus terris in hac
parte in occidentem spectantibus umbras in dextrum emit-
tit, exceptis illis quae sunt ab Aegypti fine usque ad ocea-
num, qua finit circulus aequinoctialis. has terras ferunt in-
habitare Arabas Indos et alias gentes. apud hos in occiden- 15
tem spectantibus umbrae in sinistrum emittuntur; ex quo
apparet eos ultra solis cursum positos. sicut ait Lucanus:
    inuisum uobis, Arabes, uenistis in orbem,
    umbras mirati nemorum non ire sinistras.
nam et Aegypto medio die umbra consumitur. ex hoc 152.1
ibidem mediam terrae partem esse conprehendimus.
  Optimum est ergo umbram hora sexta deprehendere
et ab ea limites inchoare, ut sint semper meridiano or-
dinati: sequitur deinde ut et orientis occidentisque linea 5
huic normaliter conueniat. primum scribemus circulum
in loco plano in terra, et in puncto eius sciotherum po-
nemus, cuius umbra et intra circulum aliquando intret:
certius est enim quam orientis et occidentis deprehen-
dere. adtendemus quem ad modum a primo solis ortu 10
umbra cohibeatur. deinde cum ad circuli lineam per-
uenerit, notabimus eum circumferentiae locum. similiter
exeuntem umbram e circulo adtendemus, et circumferen-
tiam notabimus. notatis ergo duabus circuli
partibus intrantis umbrae et exeuntis loco, rectam li- 15
neam a signo ad signum circumferentiae ducemus, et
mediam notabimus. per quem locum recta linea exire
debebit a puncto circuli. per quam lineam kardinem
dirigemus, et ab ea normaliter in rectum decimanos emit-
temus: et ex quacumque eius lineae parte normaliter 20
interuerterimus, decimanum recte constituemus.
  Est et alia ratio, qua tribus umbris conprehensis me- 153.1
ridianum describamus. loco plano gnomonem consti-
tuemus A B, et umbras eius qualescumque tres enotabimus
CDE. has umbras normaliter conprehendemus, quanta
latitudine altera ab altera distent. si ante meridiem con- 5
stituemus, prima umbra erit longissima: si post meri-
diem, erit nouissima. has deinde umbras
pro portione ad multipedam in tabula describemus, et
sic in terra seruabimus. sit ergo gnomon AB, planitia B.
tollamus umbram maximam et in planitia notemus signo 10
C: secundam similiter in planitia notemus signo D; sic
et tertiam signo E; ut sint in basi pro portione longi-
tudinis suae BE<B>D<B>C. eiciamus hypotenusas ex C
in A et ex D in A. nunc puncto A et interuallo E cir-
culum scribamus. ordinatas deinde lineas basi, hoc est 15
planitiae, eiciamus in cathetum ex praecisuris hypotenu-
sarum et circumferentiae, ex F in G et ex
I in K. longissimam deinde lineam GF maximae um-
brae inprimemus, et ab signo B notabimus GF; secun- 154.1
dam lineam umbrae secundae, notabimus KI. deinde ex
signo F et I rectam lineam eiciemus; itemque ex CD,
finibus umbrarum. hae duae lineae altera alteram con-
praecident signo T. eiciemus deinde rectam lineam ex T 5
et E; quae erit ortus et occasus. ex hac in rectum rec-
tam lineam eiciemus, hoc est normaliter: haec erit me-
ridiano ordinata. eisdem signis <t>e-
t<rantem> ipsum constituemus, et intuebimur quattuor
caeli partes, quibus limitum ordinatio hac ratione con- 10
stituta omni tempore conuenit.
  Si locus, in quo colonia constituitur, cultus erit, ex
ipsa ciuitate maximum decimanum et kardinem incipie-
mus, ita si colonia ab solo constituetur. decimanum
m(aximum) autem et kardinem optimi mensores agere de- 15
bebunt, idem et quintarios ad singula claudere, ne quis
error operi fiat, quod post amplum actum emendare sine
rubore difficile est. quod si aut ferramenti uitium aut
conspiciendi fuerit, uana contemplatio in uno quintario
statim paret et tolerabilem habet emendationem. sub- 20
runciui minus erroris habent periculum. hos tamen aeque 155.1
diligenter agere oportet, ne quam et hi recorrigendi mo-
ram praestent. multi perpetuos limites ege-
runt et in illa operis perseueratione peccauerunt, sicut
in ueterum coloniarum finibus inuenimus, frequentius in 5
prouinciis, ubi ferramento nisi ad interuersuram non
utuntur. lineam autem per metas extende-
mus, et per eam ad perpendiculum cultellabimus. actua-
rios palos suo quemque numero inscriptos inter cen-
tenos uicenos pedes defigemus, ut ad partitionem accep- 10
tarum mensura acta appareat. limitibus se-
cundum suam legem latitudines dabimus, et aperiri in
perpetuum cogemus. plurimum enim agentibus praestat
acti limitis perpetua rectura: ex hoc deuerti nisi per ne-
glegentiam non potest. cultis locis limitem sulcis optime 15
seruabimus. prensis tamen in conspectu longinquo signis
limitem agemus. si uero in propinquo
sint duo signa quae ex recta linea normaliter con-
spici possint, ut excussis longitudinibus longiorem li-
neam ad breuioris longitudinem signo posito aequemus, 20
ex quo ad interuersuram breuioris lineae rectam lineam 156.1
iniungamus, quae sit duorum signorum conspectorum
lineae ordinata, ferramento explicabimus.
sit ergo forma conspectus ABCD. nunc ex linea pri-
mum constituta, quae est inter B et D, conspiciamus 5
signum quod est inter B et A. prolato exiguum per ri-
gorem ferramento normaliter paucas dictabimus metas
ex signo E. prolato iterum exiguum ferramento in si-
gnum F, signum conspiciemus ita ut rigorem ex E mis-
sum secet signum G, et quicumque numeri fuerint sic 10
obseruabimus. quomodo fuerit FE ad EG, si et FB
tractabimus, erit longitudo conspectus inter B A. eadem
ratione et alteram partem conspiciemus. quanto deinde
longior fuerit, signo notabimus H, et ex hoc signo in B
rectam lineam iniungemus, quae erit ordinata AC. 15
  Si limites post urbem constitutam inchoabi-
mus, ex proximo decimanum maximum et kardinem in-
cipiemus, eisque latitudinem secundum legem suam da- 157.1
bimus.
  Si propter locorum difficultatem prope urbem li-
mites inchoari non poterint, tunc in ea regione, ubi
adsignaturi erimus, decimanum maximum et kardinem 5
[sic] constituemus sic, ut decimani ordinationem ortus
et occasus teneant, kardines meridiani et septentrionis.
  Limitibus latitudines secundum legem et constitutio-
nem diui Augusti debemus, decimano maximo pedes XL,
kardini maximo pedes XX, actuariis [autem] limitibus 10
omnibus decimanis [et] kardinibus pedes XII, subrunciuis
pedes VIII. [limitibus omnibus] in mediis tetrantibus
lapides defigemus ex saxo silice aut molari aut ne de-
teriore, politos, in rotundum crassos pedem, in terram
ne minus habeant pedes IIϛ, supra terram sesquipedem. 15
  Inscribendi nobis una sit ratio. hanc itaque ex omni
opere certissimam eligamus, et hac potissimum utamur.
decimano maximo et kardine maximo omnes lapides in
frontibus inscribamus, reliquos in lateribus clusaribus.
omnes enim centuriae singulos angulos habent clusares. 158.1
incipiamus ergo ponere lapides a decimano maximo et
kardine, inscriptione qua debet: DECIMANVS MAXIMVS.
KARDO MAXIMVS: DECIMANVS MAXIMVS. KARDO TOTVS.
applicemus nunc singulas centurias maximo 5
decimano siue kardini. hae omnes quattuor ternos lapi-
des iam positos habent: sequitur ut illis unus tantum
clusaris angulus uacet, hoc est singuli; quibus debebit
inscribi D.D.I V.K.I, et S.D.I V.K.I, et D.D.I
K.K.I, et S.D.I K.K.I. sic et in ceteris obseruare de- 10
bebimus. his angulis lapides defigamus, qui-
bus centuriarum appellationes [in] lateribus adscribemus
ad terram deorsum uersus. S.D.I V.K.I in ea parte
lapidis inscribemus quae erit s.d.I, aeque ultra <k.>
primum. [quod quoniam in latitudinem exponi in hac 15
planitia non potest, inscripturam lapidi adplicabimus,
qua[m] in re ipsa lapis habere debebit.] sic et D.D.I
V.K.I; sic et S.D.I K.K.I. quoniam ab uno 159.1
umbilico in quattuor partes omnis centuriarum ordo
conponitur, ab unius primae centuriae incremento omnes
inscriptiones singulis angulis cluduntur: quidquid enim
ultra primum kardinem nominatur, perseuerat usque ad 5
extremum finem ultra primum uocari. sic et k(itra); si-
militer d(extra) aut s(inistra). et cum d(ecumano) m(a-
ximo) siue kardine[s] omnes lapides positi fuerint, per
successionem singulis centuriis quartus lapis deerit,
cui posito centuriae appellationem inscribere debemus. 10
his deinde cum quartum lapidem posuerimus,
sequenti loco centuriae quartus angulus tantum uacabit,
quo numerus inscribatur ipsius. ad summam omnes clu-
sares angulos centuriarum lineis diagonalibus conprehen-
demus. sic et in toto opere exteriores 15
anguli centurias cludunt ab inscriptione decimani ma-
ximi et kardinis maximi.
  Cum centurias omnes inscriptis lapidibus terminaue-
rimus, illa quae rei publicae adsignabunt, quamuis limi-
tibus haereant, priuata terminatione circumibimus, et in 20
forma ita ut erit ostendemus, SILVAS siue PASCVA PV-
BLICA siue utrumque. quatenus erit, inscriptione reple- 160.1
bimus, ut et in forma loci latitudinem rarior litterarum
dispositio demonstret. harum siluarum extremitatem per
omnes angulos terminabimus.
  Eadem ratione terminabimus fundos exceptos siue 5
concessos, et in forma sicut loca publica inscriptionibus
demonstrabimus.
  Concessos fundos aeque similiter ostendemus, ut FVN-
DVS SEIANVS CONCESSVS LVCIO MANILIO SEI FILIO.
in adsignationibus enim diui Augusti diuersas habent 10
condiciones fundi excepti et concessi. excepti sunt fundi
bene meritorum, ut in totum priuati iuris essent, nec
ullam coloniae munificentiam deberent, et essent in solo
populi Romani. concessi sunt fundi ei quibus indultum
est, cum possidere uni cuique plus quam edictum con- 15
tinebat non liceret. quem ad modum ergo eorum uete-
rum possessorum relicta portio ad ius coloniae reuoca-
tur, sic eorum quibus plus possidere permissum est:
omnium enim fundos secundum reditus coemit et militi
adsignauit. inscribemus ergo concessos sic, ut in aere 20
permaneant.
  Aeque territorio siquid erit adsignatum, id ad ipsam
urbem pertinebit nec uenire aut abalienari a publico li- 161.1
cebit. id DATVM IN TVTELAM TERRITORIO adscribe-
mus, sicut siluas et pascua publica.
  Quod ordini coloniae datum fuerit, adscribemus in
forma SILVA ET PASCVA, ut puta SEMPRONIANA, ITA 5
VT FVERVNT ADSIGNATA IVLIENSIBVS. ex hoc appa-
rebit haec ad ordinem pertinere.
  Aeque lucus aut loca sacra aut aedes quibus locis
fuerint, mensura conprehendemus, et locorum uocabula
inscribemus. non exiguum uetustatis solet esse instru- 10
mentum, si locorum insignium mensurae et uocabula
aeris inscriptionibus constent.
  Siqua regio in extremitate limites non acceperit, eum
locum uacantem significabimus hac inscriptione: LOCVS
EXTRA CLVSVS. et extremitatem deinde terminis lapideis 15
obligabimus, interposito ampliore spatio, et aris inscriptis
conditoris nomine et coloniae finibus. extra
clusa regio ideo, quod ultra limites finitima linea cludi-
tur. linea autem finitima si limitibus conprehensa non
fuerit, optimum erit extremitatem ad ferramentum rectis 20
angulis obligare et sic terminos ponere. si
fuerit mons asper et confragosus, per singulas petras
finitimas notas inponemus et ubi potuerit inscriptiones:
sic et in forma significabimus. [praeterea in Sicilia, ubi
montium altitudo et asperitas est.] nam in 162.1
planis quamuis omnium centuriarum subsiciua lapidibus
inscriptis conprehendantur, certis tamen locis aras lapi-
deas ponere debebimus, quarum inscriptio ex uno la-
tere perticae applicato finem coloniae demonstret, ex al- 5
tero, qua foras erit, adfines. ubi fines angulum facient,
ternum angulorum aras ponemus. sic et in locis mon-
tuosis. et has utraeque ciuitates consti-
tuant: adfines enim eisdem locis nomine imperatoris et
finium earum inscriptione aras consecrare debebunt. 10
  Agro limitato accepturorum comparationem faciemus
ad modum acceptarum, quatenus centuria capere possit
aestimabimus, et in sortem mittemus. solent enim culti
agri ad pretium emeritorum aestimari. si in illa pertica
centurias ducenum iugerum fecerimus et accipientibus 15
dabuntur iugera sexagena sena besses, unam centuriam
tres [homines] accipere debebunt, in qua illis tres partes
aequis frontibus de terminabimus. omnium nomina
sortibus inscripta in urnam mittemus, et prout exierint
primam sortem centuriarum tollere debebunt. eodem 163.1
exemplo et ceteri. quod si illis conuenerit, ut conternati
sortiri debeant, qui tres primam centuriarum sortem
accipere debeant, conternationum factarum singula sor-
tibus nomina inscribemus. ut si conuenerit Lucio Titio 5
Luci filio, Seio Titi filio, Agerio Auli filio, ueteranis le-
gionis quintae Alaudae, ex eis unum sorti nomen inscri-
bemus et quoto loco exierit notabimus. si conternatio-
nem urna faciet, singulis sortibus singulorum nomina
inscribemus, et a primo usque ad tertium qui exierit 10
erit prima conternatio. sic et ceterae. has conternationes
sublata sorte quidam tabulas appellauerunt, quoniam
codicibus excipiebantur, et a prima cera primam tabu-
lam appellauerunt peracta deinde conternationum sor-
titione omnes centurias sortibus per singulas inscribe- 15
mus et in urnam mittemus: inde quae centuria primum
exierit, ad primam conternationem pertinebit. sit forte
centuria D.D. XXXV V.K. XLVII: hanc ex prima tabula
tres accipere debebunt. quod in aeris libris sic inscribe-
mus: TABVLA PRIMA.D.D. XXXV V.K.XLVII L. TE- 164.1
RENTIO L. FILIO POL(LIA) IVGERA LXVIϛ#¹¹¹⁷, G. NVMISIO
G.F. STE(LLATINA) IVGERA XLVIϛ#¹¹¹⁷, P. TARQVINIO CN.
F. TER(ENTINA) IVGERA LXVIϛ#¹¹¹⁷. eodem exemplo et ce-
teras sortes. 5
  Adsignare agrum secundum legem diui Augusti
eatenus debebimus, qua falx et arater exierit; nisi ex
hoc conditor aliquid immutauerit. primum adsignare
agrum circa extremitatem oportet, ut a possessoribus
uelut terminis fines optineantur; ex eo interiores perti- 10
cae partes. siqua compascua aut siluae fundis concessae
fuerint, quo iure datae sint formis inscribemus. multis
coloniis inmanitas agri uicit adsignationem, et cum plus
terrae quam datum erat superesset, proximis possessori-
bus datum est in commune nomine compascuorum. haec 15
in forma similiter conprehensa ostendemus.
haec amplius quam acceptas acceperunt, sed ut in com-
mune haberent. multis locis, quae in adsignatione sunt
concessa, et ex his compascua fundi acceperunt. haec
beneficio coloniae habent, in forma COMPASCVA PVBLICA 165.1
IVLIENSIVM inscribi debent: nam et uectigal quamuis
exiguum praestant.
  Subsiciuorum omnium librum facere [scire] debe-
bimus, ut quando uoluerit imperator, sciat quot in eum 5
locum homines deduci possint: aut si coloniae concessa
fuerint, CONCESSA COLONIAE in aere inscribemus. ita
si rei publicae concessa fuerint, in aere SVBSECIVA CON-
CESSA ut IVLIENSIBVS inscribemus.
  Omnes aeris significationes et formis et tabulis aeris 10
inscribemus, data adsignata, concessa, excepta, reddita
commutata pro suo, reddita ueteri possessori, et quae-
cumque alia inscriptio singularum litterarum in usu
fuerit, et in aere permaneat. libros aeris et typum per-
ticae totius lineis descriptum secundum suas determina- 15
tiones adscriptis adfinibus tabulario Caesaris inferemus.
et siqua beneficio concessa aut adsignata coloniae fuerint,
siue in proximo siue inter alias ciuitates, in libro bene-
ficiorum adscribemus. et quidquid aliud ad instrumen-
tum mensorum pertinebit, non solum colonia sed et ta- 20
bularium Caesaris manu conditoris subscriptum habere 166.1
debebit.
  Agrum rudem prouincialem sic adsignabimus, quem
ad modum supra diximus. si uero municipium in colo-
niae ius transferetur, condicionem regionis excutiemus 5
et secundum suam postulationem adsignabimus. multis
locis conditores uniuersum locum coemerunt, multis male
meritos fundorum possessione priuauerunt. ubi tamen
aliquid concessum est et gratiae, in eius modi condicioni-
bus interuenit C.V.P. ET REI PVBLICAE. hunc agrum 10
secundum datam legem aut si placebit secundum diui
Augusti adsignabimus eatenus QVA FALX ET ARATER
IERIT. haec lex habet suam interpretationem. quidam
putant tantum cultum nominari: ut mihi uidetur, uti-
le<m> ait agrum adsignare oportere. hoc erit ne acci- 15
pienti siluae uniuersus modus adsignetur aut pascui.
qui uero maiorem modum acceperit culti, optime secun-
dum legem accipiet aliquid [et] siluae ad inplendum [ac-
ceptae] modum. ita fiet ut alii sibi iunctas siluas acci-
piant, alii in montibus ultra quartum forte uicinum. 167.1
primum [ergo] agrum limitibus includemus, hoc est cen-
turiabimus. deinde acceptas terminabimus: quicumque
modus limitem excedit, commalliolari debet et sic in
aere incidi. sortes [autem] sic inscribes, ut si una ac- 5
cepta duas tres pluresue centurias continebit, has cen-
turias et quantum ex accepta habeant in una sorte in-
scribemus. ut si dabitur LXVIϛ<#¹¹¹⁷> et per tres centu-
rias separabitur, d.d.I k.k.I iugera VIϛ#¹¹¹⁷, d.d.I k.k.II
iugera XV, et d.d.II k.k.II iugera XLV, has una sors 10
continere debebit. sub hoc exemplo et cetera fient.
sortitos in agrum deducemus et fines assignabimus. fini-
bus assignatis et ceteris mensuris partitis formas et
quaecumque ad mensuras pertinebunt ita ut supra dixi
<a> conditore ordinata r(ei) p(ublicae) <in>feremus. 15
  Agrum arcifinium uectigalem ad mensuram sic
redigere debemus, ut et recturis et quadam terminatione
in perpetuum seruetur. multi huius modi agrum more 168.1
colonico decimanis et kardinibus diuiserunt, hoc est per
centurias, sicut in Pannonia: mihi [autem] uidetur huius
soli mensura alia ratione agenda. debet [enim aliquid]
interesse inter [agrum] inmunem et uectigalem. nam 5
quem ad modum illis condicio diuersa est, mensurarum
actus dissimilis esse debet. nec tam anguste professio
nostra concluditur, ut non etiam per singulas prouincias
priuatas limitum obseruationes dirigere possit. agri
[autem] uectigales multas habent constitutiones. in qui- 10
busdam [prouinciis] fructus partem praestant certam,
alii quintas alii septimas, alii pecuniam, et hoc per soli
aestimationem. certa [enim] pretia agris constituta sunt,
ut in Pannonia arui primi, arui secundi, prati, siluae
glandiferae, siluae uulgaris, pascuae. his omnibus agris 15
uectigal est ad modum ubertatis per singula iugera con-
stitutum. horum aestim[at]io nequa usurpatio per falsas 169.1
professiones fiat, adhibenda est mensuris diligentia. nam
et in Phrygia et tota Asia ex huius modi causis tam
frequenter disconuenit quam in Pannonia. propter quod
huius agri uectigalis mensuram a certis rigoribus con- 5
prehendere oportet ac singula terminis fundari. quibus-
dam interuersuris lapides politos quadratos inscriptos
lineatos defigere in eam partem qua res exiget oportebit.
omnium rigorum latitudines uelut limitum obseruabimus:
interstitione limitari mensuras per strigas et scamna 10
agemus. sicut antiqui latitudines dabimus, decimano
maximo et k. pedes XX, eis limitibus transuersis, inter
quos bina scamna et singulae strigae interueniunt, pedes
duodenos, itemque prorsis limitibus, inter quos scamna
†quattuor et quattuor strigae cluduntur, pedes duodenos, 15
reliquis rigoribus lineariis ped. octonos. omnem
mensurae huius quadraturam dimidio longiorem siue
latiorem facere debebimus: et quod in latitudinem lon- 170.1
gius fuerit, scamnum est, quod in longitudinem, striga.
primum constituemus decimanum maximum
et kardinem maximum, et ab his strigas et scamna clu-
demus. actuarios [autem] limites diligenter 5
agemus, et in eis lapides inscriptos defigemus adiecto
scamnorum numero. primum a d. m. et k. incipiemus
inscriptiones uelut in quintariis ponere. primo lapidi
inscribemus D M.K.M. ab hoc deinde sin-
gulis actuariis limitibus similiter per ipsos inscribemus 10
D.M. LIMES II, K.M. LIMES SECVNDVS. hac significa-
tione omnium quattuor regionum limites conprehende-
mus. his deinde quartis quadrarum angulis
lapides eius generis ponemus sub hac inscriptione
litteris singularibus D.D. V STRIGA PRIMA SCAMNO II. 15
et hoc in lateribus lapidum. in fronte autem regionis
indicium D.D.V.K. nunc quadrarum angulis
lapides inscriptos inspiciamus. intra has 171.1
strigas et scamna omnem agrum separabimus, cuius
totam positionem ad uerum formatam inspiciemus, secun-
dum quod rei praesentis formam describamus.