<ASSIS> DISTRIBVTIO, ITEM VOCABVLA AC NOTAE
|
|
PARTIVM IN REBVS, PECVNIA <IN AERE NVMERATA>,
|
|
PONDERE, MENSVRA.
|
|
Saepenumero, Caesar, animaduerti aegre ferentem
|
pr.1
|
te, quod assis distributionem et in heredum institu-
|
|
tione et in aliis multis necessariam ignotam haberes.
|
|
quare ne tam exigua res ingenium tuum ullo modo
|
|
moraretur, cum partes ipsas, tum uocabula et notas
|
5
|
proponendas existimaui; et deprehendes distributionem
|
|
quidem partium infinitam, oppido autem quam exigua
|
|
uocabula et notas.
|
|
Prima diuisio solidi [id est librae], quod as
|
1.1
|
uocatur, in duas partes dimidias diducitur; pars di-
|
|
midia semis uocatur; nota eius S.
|
|
Sequens diuisio
|
2.1
|
fit in tres tertias partes; pars tertia triens uocatur;
|
|
nota eius #¹¹⁰⁹ #¹¹⁰⁹.
|
|
Sequitur diuisio in quattuor quar-
|
3.1
|
tas partes; pars quarta quadrans uocatur, nota eius
|
|
#¹¹⁰⁹ #¹¹¹⁰.
|
|
Deinceps fit diuisio in sex sextas partes;
|
4.1
|
sextae partis nomen est sextans, cuius nota #¹¹⁰⁹.
|
|
Deinde diuiditur in octo octauas, quae sescunciae
|
5.1
|
uocantur, quarum est nota #¹¹³⁶ #¹¹¹⁰.
|
|
Item in nouem
|
6.1
|
nonas; nona pars uocatur uncia duae sextulae; nota #¹¹¹⁰ #¹¹³¹.
|
|
Diuiditur item as in duodecim partes duodecimas;
|
7.1
|
uocantur singulae unciae, cuius nota #¹¹¹⁰.
|
|
Haec uelut elementa primae de asse distributio-
|
8.1
|
nis aequalitatem seruant. si quid quibusdam earum
|
|
detrahas uel conferas, fient dispares.
|
|
Quare si
|
9.1
|
<semissi unciam detrahas uel si> quadranti sextantem
|
|
uel trienti unciam applices, facies quincuncem, qui
|
|
constat ex quinque unciis, hoc est quinque duodecimis;
|
|
nota quincuncis #¹¹⁰⁹ #¹¹⁰⁹ #¹¹¹⁰.
|
5
|
Si semissi applices un-
|
10.1
|
ciam uel quincunci sextantem uel trienti quadrantem,
|
|
efficies septuncem, hoc est septem duodecimas; nota
|
|
septuncis S #¹¹¹⁰.
|
|
Si septunci applicueris unciam
|
11.1
|
uel semissi sextantem uel quincunci quadrantem uel
|
|
trienti tantundem, facies bessem, id est duodecimas
|
|
octo; nota bessis S #¹¹⁰⁹.
|
|
Si bessi applicueris un-
|
12.1
|
ciam uel septunci sextantem uel semissi quadrantem
|
|
uel quincunci trientem, dodrantem efficies, hoc est
|
|
nouem duodecimas; nota dodrantis S #¹¹⁰⁹ #¹¹¹⁰.
|
|
Si
|
13.1
|
dodranti applicueris unciam uel bessi sextantem uel
|
|
septunci quadrantem uel semissi trientem uel quincunci
|
|
tantundem, facies dextantem, hoc est decem partes
|
|
duodecimas; nota dextantis S #¹¹⁰⁹ #¹¹⁰⁹.
|
5
|
Si dextanti
|
14.1
|
applicueris unciam uel dodranti sextantem uel bessi
|
|
quadrantem uel septunci trientem uel semissi quin-
|
|
cuncem, facies deuncem, id est undecim duodecimas;
|
|
nota deuncis S #¹¹⁰⁹ #¹¹⁰⁹ #¹¹¹⁰.
|
5
|
Ex his apparet, in quas partes aequaliter, in
|
15.1
|
quas dispares as diuidatur. quo tamen facilius et me-
|
|
moria res teneatur, summa diuisionis haec est. in
|
|
asse sunt unciae xii, hoc est partes duodecimae duo-
|
|
decim, unciae et binae sextulae nouem, hoc est nouem
|
5
|
nonae; sescunciae octo, id est octo octauae; sextantes
|
|
sex, id est sex partes sextae; quadrantes quattuor, id
|
|
est quattuor partes quartae; trientes tres, id est tres
|
|
partes tertiae; semisses duo, id est duae partes dimi-
|
|
diae.
|
10
|
Ceterae partes inaequalem faciunt diuisionem.
|
16.1
|
in deunce sunt unciae undecim, sextantes quinque et
|
|
uncia, quadrantes tres et sextans, trientes duo et qua-
|
|
drans, quincunces duo et uncia, semis et quincunx,
|
|
septunx et triens, bes et quadrans, dodrans et sextans,
|
5
|
dextans et uncia; deest assi uncia.
|
|
In dextante
|
17.1
|
sunt unciae decem, sextantes quinque, quadrantes tres
|
|
et uncia, trientes duo et sextans, quincunces duo, se-
|
|
mis et triens, septunx et quadrans, bes et sextans, do-
|
|
drans et uncia; deest assi sextans.
|
5
|
In dodrante
|
18.1
|
sunt unciae nouem, sextantes quattuor et uncia, qua-
|
|
drantes tres, trientes duo et uncia, quincunx et triens,
|
|
semis et quadrans, septunx et sextans, bes et uncia;
|
|
deest assi quadrans.
|
5
|
In besse sunt unciae octo,
|
19.1
|
sextantes quattuor, quadrantes duo et sextans, trientes
|
|
duo, quincunx et quadrans, semis et sextans, septunx
|
|
et uncia; deest assi triens.
|
|
In septunce sunt un-
|
20.1
|
ciae septem, sextantes tres et uncia, quadrantes duo et
|
|
uncia, triens et quadrans, quincunx et sextans, semis
|
|
et uncia; deest assi quincunx.
|
|
In semisse sunt
|
21.1
|
unciae sex, sextantes tres, quadrantes duo, triens et
|
|
sextans, quincunx et uncia; deest assi alter semis.
|
|
In quincunce sunt unciae quinque, sextantes duo
|
22.1
|
et uncia, quadrans et sextans, triens et uncia; deest
|
|
assi septunx.
|
|
In triente sunt unciae quattuor,
|
23.1
|
sextantes duo, quadrans et uncia; deest assi bes.
|
|
In
|
24.1
|
quadrante sunt unciae tres, sextans et uncia; deest assi do-
|
|
drans.
|
|
In sextante sunt unciae duae; deest assi dextans.
|
25.1
|
Huc usque diuisio maiorum . . . . , ut ita dic-
|
26.1
|
tum sit, partium et celebris et nota est. sed cum rei
|
|
natura infinitam partiendi praestet facultatem, succedit
|
|
unciae quoque, quae est assis, ut supra dictum est,
|
|
pars duodecima, diuisio non tam celebris quidem, sed
|
5
|
tamen non adeo ignota.
|
|
Ut assis, ita unciae prima
|
27.1
|
diuisio fit in duas partes dimidias, quae uocantur semun-
|
|
ciae; nota semunciae #¹¹³⁶.
|
|
Item diuiditur uncia
|
28.1
|
in tres partes, quae uocantur binae sextulae; nota bi-
|
|
narum sextularum #¹¹³¹.
|
|
Item diuiditur uncia in quat-
|
29.1
|
tuor sicilicos, id est quattuor quartas; nota sicilici ↄ.
|
|
Item in sextulas sex, id est sex sextas; nota sex-
|
30.1
|
tulae #¹¹³⁰.
|
|
Item in duodecimas duodecim, quas sin-
|
31.1
|
gulas partes dimidias sextulas uocamus; nota dimidiae
|
|
sextulae #¹¹³².
|
|
Item in scriptula uiginti quattuor;
|
32.1
|
scriptuli nota #¹¹³³.
|
|
Est autem assis semuncia pars
|
33.1
|
uicesima quarta, duae sextulae pars tricesima sexta,
|
|
sicilicus quadragesima octaua, sextula septuagesima
|
|
secunda, dimidia sextula centesima quadragesima
|
|
quarta, scriptulum ducentesima octogesima octaua.
|
5
|
Semuncia habet sicilicos duos, sextulas tres, dimi-
|
34.1
|
dias sextulas sex, scriptula duodecim.
|
|
Duae sex-
|
35.1
|
tulae habent sicilicum et dimidiam sextulam, sextulas
|
|
duas, dimidias sextulas iiii, scriptula viii.
|
|
Sicili-
|
36.1
|
cus habet sextulam et dimidiam, dimidias sextulas tres,
|
|
scriptula sex.
|
|
Sextula habet dimidias sextulas
|
37.1
|
duas, scriptula quattuor.
|
|
Dimidia sextula habet
|
38.1
|
scriptula duo.
|
|
Has quoque partes, in quantum libet, diuidere
|
39.1
|
possis; uerum infra eas neque notas neque propria
|
|
uocabula inuenies praeterea. dimidium scriptulum
|
|
audio quosdam ratiocinatores simplium uocare: quod
|
|
erit totius assis quingentesima septuagesima sexta;
|
5
|
quam et ipsam partem infinito separare possis.
|
|
Nec
|
40.1
|
mirum, si infra has partes partitio facta et nominibus
|
|
et notis caret, cum etiam inter superiores primasque
|
|
diuisiones pleraeque partes et nominibus et notis ca-
|
|
reant: statim namque undecim undecimae assem effi-
|
5
|
ciunt nec aut nomen proprium aut notam habent;
|
|
perinde decem decimae; nam nona assis facit unciam
|
|
duas sextulas; octaua, ut supra redditum est, sescuncia
|
|
uocatur; septem septimae, quae et ipsae assem implent,
|
|
nec nomen proprium nec notam habent; sextae sex-
|
10
|
tantes uocantur; nec quintae quidem aut nomen pro-
|
|
prium aut notam habent; iam uero tertias trientes,
|
|
quartas quadrantes, sicut duodecimas uncias uocari
|
|
ostensum est.
|
|
Infra has ceterae usque ad sextam
|
41.1
|
decimam nomine proprio notaque carent; sed sexta
|
|
decima semuncia sicilicus dicetur; nam sedecim semun-
|
|
ciae octo sunt unciae, sedecim sicilici quattuor unciae
|
|
fiunt, iunctae unciis octo assem implent. septima de-
|
5
|
cima deinde interiecta nomine notaque caret. octaua
|
|
decima uocabitur semuncia sextula: nam hae decies
|
|
octies ductae assem efficiunt.
|
|
Post has inferiores
|
42.1
|
partes, excepta semuncia, duabus sextulis, sicilico, sex-
|
|
tula, dimidia sextula, scriptulo, neque uocabula propria
|
|
neque notas habent.
|
|
Centesima, quae commodi
|
43.1
|
aut usurarum nomine ad sortem applicaretur, sicilico,
|
|
id est C auerso co<epit> notari, quod cum C centum
|
|
significaret, conuertebatur ad eam summam, cuius cen-
|
|
tesima futura erat, et siue una conuenerat, unus sici-
|
5
|
licus, siue plures, tot sicilici ponebantur.
|
|
Sicut autem assis appellatio ad rerum solida-
|
44.1
|
rum hereditatisque totius, diuisio autem eius ad par-
|
|
tium demonstrationem pertinet, ita etiam ad pecuniam
|
|
numeratam refertur, quae olim in aere erat, postea et
|
|
in argento feriri coepit, ita ut omnis nummus argen-
|
5
|
teus ex numero aeris potestatem haberet.
|
|
Eo in
|
45.1
|
numero sunt hi argentei nummi: denarius, cuius est
|
|
nota 𐆖, quinarius, cuius est nota #¹¹²⁷, sestertius, cuius
|
|
nota est #¹¹²⁸. uictoriatus enim nunc tantundem ualet
|
|
quantum quinarius, olim ut peregrinus nummus loco
|
5
|
mercis, ut nunc tetrachmum et drachma, habebatur.
|
|
Denarius primo asses decem ualebat, unde et nomen
|
46.1
|
traxit; quinarius dimidium eius, id est quinque asses,
|
|
unde et ipse uocatur; sestertius duos asses et semissem,
|
|
quasi semis tertius, Graeca figura ἕβδομον ἡμιτάλαν-
|
|
τον. nam sex talenta et semitalentum eo uerbo signi-
|
5
|
ficant. lex etiam duodecim tabularum argumento est,
|
|
in qua duo pedes et semis sestertius pes uocatur.
|
|
Nunc denarius xvi, uictoriatus et quinarius viii,
|
47.1
|
sestertius quattuor asses ualet.
|
|
Infra quam diuisionem sequitur alia quaedam
|
48.1
|
subdiuisio, notas aeque et propria uocabula habens.
|
|
quare si ad denarium rationem conficias, assem hac
|
|
nota scribas ac uoces semuncia sicilicus 𐆖 #¹¹³⁶ ↄ;
|
|
semunciae enim sedecim et sicilici sedecim assem effi-
|
5
|
ciunt.
|
|
Dupundium hac nota scribas ac uoces:
|
49.1
|
sescuncia 𐆖 #¹¹³⁶ #¹¹¹⁰, nam sedecim sescunciae du-
|
|
pundium efficiunt.
|
|
Tressis hac nota scribas ac
|
50.1
|
uoces: sextans sicilicus 𐆖 #¹¹⁰⁹ ↄ; aeque enim sedecim
|
|
sextantes totidemque sicilici tres asses efficiunt.
|
|
Qua-
|
51.1
|
trussis hac nota scribas uocesque: quadrans 𐆖 #¹¹⁰⁹ #¹¹¹⁰;
|
|
sedecim enim quadrantes quatrussis efficiunt.
|
|
Quin-
|
52.1
|
ques hac nota scribas uocesque: quadrans semuncia
|
|
sicilicus 𐆖 #¹¹⁰⁹ #¹¹¹⁰ #¹¹³⁶ ↄ; nam sedecim quadrantes ac to-
|
|
tidem semunciae sicilicique faciunt quinques.
|
|
Sexis
|
53.1
|
hac nota scribas nominesque: triens semuncia 𐆖 #¹¹⁰⁹ #¹¹⁰⁹ #¹¹³⁶;
|
|
aeque enim trientes et semunciae sedecies ducti sexis
|
|
efficiunt.
|
|
Septus hac nota scribas ac nomines:
|
54.1
|
quincunx sicilicus 𐆖 #¹¹⁰⁹ #¹¹⁰⁹ #¹¹¹⁰ ↄ; simili enim modo
|
|
quincunces ac sicilici multiplicati septus efficiunt.
|
|
Octus hac nota scribas ac nomines: semis 𐆖 S,
|
55.1
|
quibus eodem modo multiplicatis octus reperies.
|
|
Nonus hac nota scribas appellesque: semis semun-
|
56.1
|
cia sicilicus 𐆖 S #¹¹³⁶ ↄ; ut sedecies [hanc quoque no-
|
|
tam, quae uocatur] semissem semunciam sicilicum si
|
|
multiplicaueris, nonus inuenias.
|
|
Decus hac nota
|
57.1
|
scribas atque nomines: septunx semuncia 𐆖 S #¹¹¹⁰ #¹¹³⁶;
|
|
septuncem quoque ac semunciam totiens si duxeris,
|
|
decus efficies.
|
|
Undeciaere hac nota scribas appel-
|
58.1
|
lesque: bes sicilicus 𐆖 S #¹¹⁰⁹ ↄ; nam bes sicilicus totiens
|
|
ducti undeciaere efficiunt.
|
|
Duodeciaere hac nota
|
59.1
|
scribas ac uoces: dodrans 𐆖 S #¹¹⁰⁹ #¹¹¹⁰; dodrantes eodem
|
|
modo computati duodeciaere efficiunt.
|
|
Tredeciaere
|
60.1
|
hac nota scribas uocesque: dodrans semuncia sicilicus
|
|
𐆖 S #¹¹⁰⁹ #¹¹¹⁰ #¹¹³⁶ ↄ, dodrantibus semunciis sicilicis eadem
|
|
ratione multiplicatis tredecim asses efficias.
|
|
Quat-
|
61.1
|
tuordeciaere hac nota scribas ac uoces: dextans se-
|
|
muncia 𐆖 S #¹¹⁰⁹ #¹¹⁰⁹ #¹¹³⁶; dextantes semunciaeque sedecim
|
|
aeque quattuordeciaere efficiunt.
|
|
Quindeciaere hac
|
62.1
|
nota scribas et appelles: deunx sicilicus 𐆖 S #¹¹⁰⁹ #¹¹⁰⁹ #¹¹¹⁰ ↄ;
|
|
deunx quoque ac sicilicus sedecies ducti quindeciaere
|
|
efficiunt.
|
|
Ingeniosissime autem, cum ad denarium ratio
|
63.1
|
conficeretur, excurrentis aeris nota inuenta est, quae
|
|
sedecies multiplicata id efficeret: nam cum denarii
|
|
nota praescribatur eique subiniungatur aeris excur-
|
|
rentis nota, manifestum est eam sedeciens ducendam
|
5
|
ex adnotatione denarii.
|
|
Ad quinarium et uictoriatum rationem Romae
|
64.1
|
confici nescio: quemadmodum tamen, si uelis, conficias,
|
|
facilius apparebit, si prius inspexeris, ad quem modum
|
|
sestertiaria ratio confiat; tunc enim excurrentis aeris
|
|
leges exemplum denariariae rationis, et dimidiam
|
5
|
duces; uel sestertiariae, et duplicabis.
|
|
Ad sestertium ratio si confiat, semis hac nota
|
65.1
|
scribitur #¹¹¹⁰ T; uocatur libella teruncius. est autem
|
|
libella sestertii decima pars, teruncius quadragesima,
|
|
quae duae iunctae octauam sestertii, id est, semissem,
|
|
efficiunt; nam octo libellis, id est octo decimis, teruncii
|
5
|
octo, id est octo quadragesimae (quae fiunt quattuor
|
|
uicesimae, hoc est duae decimae) adiectae complent
|
|
sestertium.
|
|
Sunt enim in sestertio libellae decem,
|
66.1
|
singulae uiginti, teruncii quadraginta.
|
|
Infra se-
|
67.1
|
missem nemo temere rationem sestertiariam ducit.
|
|
potest tamen: nam quadrans, qui est pars sexta decima
|
|
sestertii, poterit notari singula, quae est uicesima
|
|
sestertii, et dimidio teruncio, qui est octogesima ses-
|
5
|
tertii; nam utraque haec pars iuncta efficit sextam
|
|
decimam.
|
|
As notari debet #¹¹⁰⁹ #¹¹³⁶; haec ad sester-
|
68.1
|
tium nota uocatur duae libellae singula; fiunt duae
|
|
decimae et uicesima, hoc est quarta pars sestertii;
|
|
nam quater binae libellae octo fiunt decimae, quattuor
|
|
singulae quattuor fiunt uicesimae, hoc est duae deci-
|
5
|
mae, quae superioribus iunctae sestertium complent.
|
|
As semis notari debet #¹¹⁰⁹ #¹¹¹⁰ #¹¹³⁶ T; uocatur tres
|
69.1
|
libellae singula teruncius et sunt tres decimae, una
|
|
uicesima, una quadragesima, hoc est quarta et octaua
|
|
sestertii; supersunt octauae quinque, id est semisses
|
|
quinque, ut compleant sestertium.
|
5
|
Dupundius hac
|
70.1
|
nota S; uocantur quinque libellae, quae sunt quinque
|
|
decimae; hae duplicatae sestertium implent.
|
|
Du-
|
71.1
|
pundius semis hac nota S #¹¹¹⁰ T; uocatur sex libellae
|
|
teruncius; sunt autem sex decimae et quadragesima,
|
|
id est dimidia et octaua totius; supersunt octauae tres,
|
|
id est semisses tres, ut sestertium compleant.
|
5
|
Tressis
|
72.1
|
hac nota S #¹¹⁰⁹ #¹¹³⁶; uocatur septem libellae singula; sunt
|
|
autem pars dimidia et duae decimae et uicesima, hoc
|
|
est pars dimidia et quarta; desunt duae octauae, id
|
|
est quarta, quae iuncta impleat sestertium.
|
5
|
Tressis
|
73.1
|
semis hac nota S #¹¹⁰⁹ #¹¹¹⁰ #¹¹³⁶ T; uocatur octo libellae singula
|
|
teruncius; sunt pars dimidia et tres decimae et uicesima
|
|
et quadragesima, hoc est pars dimidia et quarta et oc-
|
|
taua; superest octaua, quae adiecta sestertium compleat.
|
5
|
Libella dicta creditur quasi pusilla libra. nam
|
74.1
|
cum olim asses libriles essent et denarius decem asses
|
|
ualeret et decima pars denarii libram, quae eadem as
|
|
erat, singula selibram, quae eadem semis erat, terun-
|
|
cius quadrantem haberet, siue denariaria siue sester-
|
5
|
tiaria ratio conficeretur, iisdem notis, id est libellarum
|
|
et singularum et terunciorum, praeposita nota denarii
|
|
uel sestertii, ut erat ratio, aera exprimebantur.
|
|
Posteaquam in sedecim asses denarius distributus
|
75.1
|
est, denariaria ratio expeditius confici coepit, ut supra
|
|
dictum est; sestertiaria mansit sub iisdem notis, aucta
|
|
tamen computatione.
|
|
Haec quoque libella exemplo
|
76.1
|
maiorum in duos uelut semisses, qui singulae uocan-
|
|
tur, et quattuor uelut quadrantes, qui teruncii uocan-
|
|
tur, diuiditur.
|
|
Ponderis eadem diuisio est, quae aeris; nam in
|
77.1
|
quas partes as diuiditur, in has et libra dispenditur.
|
|
<Et dicitur> as quidem, seu de diuisione solidi seu
|
78.1
|
de pondere seu de numerata in aere pecunia agatur,
|
|
libra autem in pondere: nummi uero argentei in pe-
|
|
cunia forma publica dumtaxat nomen accipiunt.
|
|
Mensurarum liquoris atque grani expeditior et
|
79.1
|
forma et appellatio est. nam quadrantal, quod nunc
|
|
plerique amphoram uocant, habet urnas duas, modios
|
|
tres, semodios sex, congios octo, sextarios quadraginta
|
|
octo, heminas nonaginta sex, quartarios centum nona-
|
5
|
ginta duo, cyathos quingentos septuaginta sex.
|
|
Notae mensurarum:
|
80.1
|
quadrantalis #¹¹³⁴i
|
|
urnae #¹¹³⁴s
|
|
modii #¹¹⁰⁵i
|
|
semodii #¹¹⁰⁵s
|
5
|
congii
|
|
sextarii ad uinum ↄ
|
|
ad granum #¹¹³⁶ↄ
|
|
heminae #¹¹³⁵
|
|
quartarii tm
|
10
|
cyathi TI
|
|
Partium et numeri naturalis causa durat, quam-
|
81.1
|
uis nominibus apud quasque gentes differant. ponde-
|
|
ris et mensurarum modus incertus est, nam eius dis-
|
|
pensio ac dimensio . . .
|
|