DE CONDICIONIBVS AGRORVM
  Condiciones agrorum per totam Italiam diuersas esse 98.8
plerisque etiam remotis a professione nostra hominibus
notum est; quod etiam in prouinciis frequenter inueni- 10
mus. accidit autem, ut ex similibus causis similes habe-
rent condiciones. ciuitates enim, quarum condiciones aliae
sunt, coloniae dicuntur, municipia, quaedam praefecturae:
habent uocabulorum differentias: qua<r>e uero non liceat
earum diuersas esse condiciones? regiones autem dici- 15
mus, intra quarum fines singularum coloniarum aut
municipiorum magistratibus iu<ri>s dicendi cohercendi-
que est libera potestas. ergo haec uocabula non sine
causa acciderunt. quidam enim populi pertinaciter ad-
uersus Romanos bella gesserunt, quidam experti uirtu- 20
tem eorum seruauerunt pacem, quidam cognita fide et
iustitia eorum se eis addixerunt et frequenter aduersus
hostes eorum arma tulerunt. leges itaque pro suo quis- 99.1
que merito acceperunt: neque enim erat iustum, ut his,
qui totiens ammisso periurio rupere pacem ac bellum
intulere Romanis, idem praestari quod fidelibus populis.
  Primum ergo referendum est, appellationes ut fierent 5
coloniae aut praefecturae.
  Municipia quidam putant a munitionibus dicta; alii
a munificentia, eo quod munificae essent ciuitates.
  Coloniae autem inde dictae sunt, quod [populi] Ro-
mani in ea municipia miserint colonos, uel ad ipsos 10
priores municipiorum populos cohercendos, uel ad hostium
incursus repellendos. colonias autem omnes maritimas
appellauerunt, uel quod mari in his deduceretur, uel,
quod pluribus placet, maritimas appellari existimant ideo,
quod Italia ab Alpibus in mare porrigatur a<c> tribus 15
lateribus exteras gentes intueatur. a Sicilia usque ad
Galliam omne litus Africae est contrarium: rursus a
Leucopetra pars, quae ad mare attingit Macedoniae, ad
aliquam Epiri partem spectat: Hadriaticum uero litus
Illyricum contra se habet. in his ergo litoribus Romani 20
colonos miserunt, ut supra diximus, qui ora<s> Italiae
tuerentur.
  Aliae deinde causae creuerunt, * * * Graccus colo-
nos dare municipiis uel ad supplendum ciuium nume- 100.1
rum, uel, ut supra dictum est, ad cohercendos tumultus
qui subinde mouebantur. praeterea legem tulit, nequis
in Italia amplius quam ducenta iugera possideret: in-
tellegebat enim contrarium esse m[in]orem, maiorem 5
modum possidere quam qui ab ipso possidente coli possit.
  Ut uero Romani omnium gentium potiti sunt, agros
ex hoste captos in uictorem populum partiti sunt. alios
uero agros uendiderunt, ut Sabinorum ager qui dicitur
quaestorius, eum limitibus actis diuiserunt, et denis 10
[quibusdam] quibusque actibus laterculis quinquagena
iugera incluserunt, atque ita per quaestores populi Ro-
mani uendiderunt. postquam ergo maiores regiones ex
hoste captae uacare coeperunt, alios agros diuiserunt ad-
signauerunt: alii ita remanserunt, ut tamen p(opuli) R(o- 15
mani) <terri>toria essent; ut est in Piceno, in regione
Reatina, in quibus regionibus montes Romani appellan-
tur. nam sunt p(opuli) R(omani) <terri>toria, quorum
uectigal ad aerarium pertinet.
  De municipiis itaque tractandum est. Prima origo op- 20
pidorum, quae ciuitates dictae sunt, municipia ex causa
supra dicta nominata sunt. Accidit autem <ut> inses-
sarum [earum] gentium populi saepe muta<re>nt sedem 101.1
in Italia[m] et in prouinciis, ut Fryges in Latio, ut Dio-
medes cum Graiis in Apulia, ut Macedones in Lybie[m],
Tyrreni qui dicuntur Etrurii <in> Galliae, in Asiae fini-
bus socii Gallorum insedere et multas [quas Frigiis Dio- 5
medis fines. quae etiam socii] constituere ciuitates. atque
in eas partiti sunt hi [ciues dicunt quidem ultro citro-
que aut bello reppulisse aut indig<e>nas], praemensum-
que quod uniuersis suffecturum uidebatur solum. territis
fugatisque inde ciuibus, territoria dixerunt. [contra hoc 10
aliud, de quo suo loco referemus.] singuli[s] deinde ter-
ram, nec tantum occupauerunt quod colere potuissent,
sed quantum in spe<m> colendi reseruauere. [hi ergo
agri occupatorii dicuntur. arcendo enim uicinos hanc
appellationem finxit.] itaque hi agri a quibusdam soluti 15
appellantur: soluti autem non sunt, quorum fines de-
prehendi possunt et finiuntur. [quos quidam arcifinales
uocant.] hi autem arcifinales dicuntur. Condiciones autem
agrorum uariae sunt ac diuersae, quae aut casibus bel-
lorum aut utilitatibus populi Romani aut ab iniustitia, 20
ut dicunt, inaequales sunt.
  Occupatorii autem dicuntur agri, quos quidam arci- 102.1
finales uocant, [hi autem arcifinales dici debent.] quibus
agris uictor populus occupando nomen dedit. bellis enim
gestis uictores populi terras omnes, ex quibus uictos
eiecerunt, publicauere, atque uniuersaliter territorium 5
dixerunt, intra quos fines iuris dicendi ius esset. deinde
ut quisque uirtute colendi quid occupauit, arcendo [uero]
uicinum arcifinale[m] dixit.
  Horum ergo agrorum nullum <est> aes, nulla forma,
quae publicae fidei possessoribus testimonium reddat, 10
quoniam non ex mensuris actis unus quisque modum ac-
cepit, sed quod aut excoluit aut in spem colendi occu-
pauit. quidam uero possessionum suarum priuatim for-
mas fecerunt, quae nec ipsos uicinis nec sibi uicinos
obligant, quoniam res est uoluntaria. 15
  Hi tamen finiuntur terminis et arboribus notatis et
ante missis et superciliis uepribus uiis et riuis et fossis.
in quibusdam uero regionibus palos pro terminis obser-
uant, alii iliceos, alii oleagineos, alii uero iuniperos. alii
congeries lapidum pro terminis obseruant, et scorpiones 20
[appellant], quidam in specie<m> maceriarum congerunt
lapides et attinas appellant, obseruantque pro terminis. 103.1
haec tamen omnia genera finitionum non solum in di-
uersis pluribusue regionibus, uerum etiam in uno agro
inueniri possunt. nam ubi supercilia naturalia finem
praestant, deficientibus eis necesse est aut terminum aut 5
arbores aut aliquid ex supra dictis generibus obseruari.
quidquid autem horum fuerit, ex conuenienti ad conue-
nientem [uiderit similiter] rectus finis obseruari debebit.
  Maxime autem intuendae erunt consuetudines regio-
num, et ex uicinis exempla sumenda. in quibusdam enim 10
regionibus alii terminos siliceos ponunt, alii diuersarum
materiarum: quidam uero curant inuehere qualescum-
que peregrinos lapides, ut manifestum sit, ex industria
terminos finales positos: quidam etiam politos, alii uero
inscriptos, alii etiam numeris enotatos ponunt, alii tan- 15
tum modo in coxis uel <m>inimis, alii in longioribus
spatiis, conplures alii etiam aequalibus interuallis. in
quibusdam uero regionibus in uersuris omnibus binos
posuerunt ita, ut suos quisque rigores intueretur. ergo,
ut supra dixi, consuetudines regionum maxime intuen- 104.1
dae sunt.
  Inspiciendum erit et illud, quoniam sepulchra in ex-
tremis finibus facere soliti sunt et cippos ponere, ne ali-
quando cippi pro terminis errorem faciant: nam in locis 5
saxuosis et in sterilibus etiam in mediis possessionibus
sepulchra faciunt. omnia ergo, ut supra diximus, diligenti
cura exquirenda erunt, ut et secundum consuetudinem
regionum et fidem terminorum finis constet.
  Aliquando etiam petras occurrentes in finibus notatas 10
inuenimus, et quasdam, si perseueret rigor, notas habentes,
in uersuris uero gammas, [sed et] spectantes suos rigores.
aliquas etiam decus<s>atas inuenimus.
  Quibusdam autem placet et uidetur, utique sub omni-
bus terminis signum inueniri oportere[t]. quod ipsud 15
uoluntarium est. si enim essent certae leges aut consue-
tudines aut obseruationes, semper simile signum sub
omnibus terminis inueniretur: nunc, quoniam uolunta-
rium est, aliquibus terminis nihil subditum est, aliquibus
uero aut cin<er>es aut carbones aut testea aut uitrea 20
fracta aut asses subiectos aut calce<m> aut gypsum in-
uenimus. quae res tamen, ut supra diximus, uoluntaria 105.1
est. carbo autem aut cinis quare inueniatur, una certa
ratio est, quae apud antiquos est quidem obseruata,
postea uero neglecta; unde aut diuersa aut nulla signa
inueniuntur. cum enim terminos disponerent, ipsos qui- 5
dem lapides in solidam terram rectos conlocabant proxime
ea loca, in quibus fossis factis posituri eos erant, et un-
guento uelaminibusque et coronis eos [c]or[o]nabant. in
fossis autem, in quibus eos posituri erant, sacrificio
facto hostiaque inmolata atque incensa facibus ardenti- 10
bus, in fossa cooperti sanguinem instillabant, eoque tura
et fruges iactabant. fauos quoque et uinum aliaque, qui-
bus consuetudo est Termini[s] sacrum fieri, in fossis
adiciebant. consumptisque igne omnibus dapibus, super
calentes reliquias lapides conlocabant atque ita dili- 15
genti cura confirmabant. adiectis etiam quibusdam sa-
xorum fragminibus circum calcabant, quo firmius starent.
tale ergo sacrificium domini, inter quos fines dirimebantur,
faciebant. nam et si in trifinium, id est in eum locum
quem tres possessores adstringebant, si termini pone- 20
rentur, omnes tres sacrum faciebant: quotque alii in
confinio domini erant, omnes ex conuenientia terminos
ponebant et sacrum faciebant, terminos autem conue-
nientia possessorum confirmabat. nam in quibusdam
regionibus iubemur uertices amphorarum defixos in- 106.1
uersos obseruare pro terminis.
  Ergo conuenientia, ut supra diximus, possessorum
terminos consecrat. qui, ut ante dixeramus, omnibus
angulis coxisque positi esse debent. in quibusdam uero 5
regionibus saepe per longum spatium et inter multos
possessores rigores dumique finem faciunt, ut aliquando
tantum modo per singulorum possessorum spatia, id est
a capite usque ad caput, positi inueniuntur termini, hoc
est a fine incipiente usque ad finem deficientem, unde 10
alterius possessionis finis incipiat obseruari. quidam uero
in mediis spatiis plures interpositos habent. quorum si
quisquam per longum spatium moueatur, inter longum
tractum et inter plures possessores rigor durare debet:
qui si non est, totae regioni errorem quendam incuti[t] 15
nec ei tantum, intra cuius fines <terminus> motus est,
calumniam intro duci[t] sed ultro citroque confundi[t]
fines necesse est.
  Illa omnia, quae supra diximus, quae ad terminos la-
pideos pertinent, siue signa subdita requirantur, siue 20
notae aut litterae aut numeri, quam maxime secundum
consuetudinem regionum omnia intuenda sunt: tamen
et noui[li]tates hae quae manu fiunt fidem habere de-
bent, quo[nia]m intellegitur ea industria conuenientiaque
possessorum fieri. si uero pali lignei pro terminis dispo- 25
siti sunt, aut congeries lapidum aceruatim congestae
sint, quos scorpiones appellant, aut in effigie<m> mace-
riarum, quae attinae appellantur, aut uertices amphora-
rum defixi, aut petrae naturales notatae, aliudue quod
loco termini obseruari uidebitur, ex consuetudine regionis 107.1
et ex uicinis exempla sumenda sunt.
  Supercilia, de quibus mentionem habui, si finem fa-
cient, intuendum erit, in quantum spatium deuexitas
supercilii extendatur, ne mons supercilium sit: intra 5
paucos enim pedes supercilia uocabula accipiunt. quae
tamen usque in planitiam ex superiori uergunt, ad
superiores possessores pertinent. quidquid enim inferior
possessor in solo suo agit, damno superioris fit. siue
aret siue fodiat, detrahit pendentes ex superiori terras. 10
si uero congerat aut adiciat quid, ad superiora non
ascendit. ita haec causa efficit, ut superioribus posses-
soribus usque in planitia<m> supercilia cedantur.
  Si arbores finales obseruabuntur, uidendum erit quae
sint arborum genera. nam quidam in finibus naturales 15
qualescumque arbores intactas finales obseruant: quidam
cunctis excisis arborum generibus unum tantum genus
in finibus relinquunt, quo manifestius apparea<n>t finales.
alii diuersas hoc animo serunt, ut materiae differentia
argumento sit: quidam ex conuentione in ipsis finibus 20
commune<s> serunt. aliqui priuatim intra suum solum
in extremis finibus ponunt; et, ut supra diximus, diuersa
arborum genera: alicubi enim pinos inuenimus, alicubi
cypressos, alibi fraxinos aut ulmos aut populos quaeque
alia ipsis possessoribus placuerunt. et si inter culta in 25
finibus aut prope fines, disponuntur spissi[orib]us et
disconuenientes ordinibus arbustorum, si tamen arbusta
sint. quae si communes sunt, semper utrimque intactas 108.1
quidam seruant, quidam durantibus stirpibus earum sum-
mas frondes ac uirgulta communiter caedunt. si pro-
pri<a>e alterius partis sint, ut domino libuit aut caedit
aut remittit: ex quibus tamen saepe et materia<m> de- 5
iciunt et alias substituunt. hoc etiam in communibus
arboribus saepe accidit: si enim utrisque possessoribus
conueniat, ut finales arbores deiciant aut ut pretio taxent
aut alterna sibi sorte habeant substituantque in deiecta-
rum locum alias, aut si nihil placuerit substitu[t]i, diffe- 10
rentiae [ae]qualitatum indicio erunt.
  Si uero notatae arbores in regionibus finales obser-
uabuntur, intuendae sunt notae. si enim communes sint
mediae, utrimque notatae per totas esse debebunt. si
partium frondes spectant in alios fines, plagis, id est 15
latis cicatricibus, signatae inueniri debent, ut intellegan-
tur eorum esse dominorum, in quas partes integrae e[run]t
intactae reseruabuntur. signantur autem utrimque, id est
ex utraque possessione, intra pedes quinos, ut legis Ma-
miliae commemorationem habeant. in uersuris quae no- 20
tatae sunt, aut decus in eis inueniuntur aut gammae, ut
manifestum sit, uersura<s> suis signis obseruari debere.
  Quidam satis putant omissas intactasque pati crescere,
si magnitudine ceteras superent. de qua argumentum
capere quaestui ducimus: <si> ceterae dissimiles sunt, 25
uidetur aliquod his testimonium per eas praestari.
  Praeterea siue in cultis siue in siluosis et in incultis
locis agatur, respiciendum erit, utrum hae quae finales
uidebuntur arbores habeant in alterutra[m] parte[s] si-
miles, an utrimque tales habeant. una re uidebuntur, 109.1
si notatae sint. si uero altera pars habet, quo loco de-
ficient, ibi fines uidebuntur esse: hae autem ipsae eius
partis uidebuntur esse [finales], in qua similes eis erunt.
si neutra parte illis aliae similes et illae solae uideantur, 5
finales communesque esse uidebuntur. si autem, ut saepe
fit, unus possessor diuersum utrisque partibus genus ar-
borum per omnem finium suorum ambitum posuerit, ut
inter alios agros quo[s]que confines sibi, non solum
inter eum cum quo controuersia erit, finem faciat, dili- 10
genti cura uidendum erit, ne proprias alterius arbores
partis communes suspicemur. quidam tamen quotiens
circa extremos fines suos alicuius generis arbores dispo-
nunt, quae significanter differentes ab ceteris possint
extremos fines demonstrare, incidunt per errorem [enim] 15
intra uicinorum fines. de qua re diligentius aspicien-
dum erit, ut possessores suos fines teneant, ne alienos
lacessiant.
  Viae autem si finem faciunt, adtendendum erit quales
uiae et quomodo. nam et saepe incidunt in finibus, et 20
saepe trans uiam aliquas possessores particulas habent.
quaedam ergo uiae aliquando fines transeunt possessio-
num. quarum tamen non omnium una eademque est con- 110.1
dicio. nam sunt uiae publicae [regales], quae publice
muniuntur et auctorum nomina optinent. nam et cura-
tores accipiunt, et per redemptores muniuntur. nam et
in quarundam tutela<m> a possessoribus per tempora 5
summa certa exigitur. uicinales autem [uiae], de publi-
cis quae deuertuntur in agris et saepe ipsae ad alteras
publicas perueniunt, aliter muniuntur, per pagos, id est
per magistros pagorum, qui operas a possessoribus ad
eas tuendas exigere soliti sunt. aut, ut comperimus, uni 10
cuique possessori per singulos agros certa spatia ad-
signantur, quae suis inpensis tueantur. etiam titulos
finitis spatiis positos habent, qui indicent, cuius agri
quis dominus quod spatium tueatur. ad omnes autem
agros semper iter liberum est. nam aliquando deficien- 15
tibus uicinalibus uiis per agros alienos iter praestatur.
qui<dam> etiam conueniunt specialiter uti seruitutem
praestent his agris, ad quos necesse habent transmittere
per suum. nam et his uerbis conprehenditur ITA VT
OPTIMVS MAXIMVSQVE EST. nam et aquarum ductus 20
solent per alienos agros iure transmittere. itaque, ut
diximus, uiae saepe necessario per alienos agros trans-
eunt; quae non uniuerso populo itinera praestari uiden-
tur, sed eis ad quorum agros per eas uias peruenire ne- 111.1
cesse est. hae[c] ergo de uicinalibus solent nasci. nam
et communes uiae [quae] ex uicinalibus nascuntur; quae
aliquando inter binos possessores in extremis finibus,
pari utri<m>que modo sumpto, communique inpensa, 5
iter praestant. priuatae itaque uiae ad finitiones agrorum
non pertinent, sed ad itinera eis praestanda: quae sub
exceptione nominari in emptionibus agrorum solent.
ergo uiae publicae et uicinales et communes in finibus
incidunt: non enim finium causa diriguntur, sed itinerum. 10
ita tam fas est finem facere quam et transire uiam.
  Vepres si finem facient, uidendum quales, et <an>
tantum modo in extremis finibus sint, quoniam per negle-
gentiam colentium et in mediis agris solent esse uepres;
et [ut] an manu satae sint. nam etsi regio quaedam uir- 15
gulta non habeat, quae tutelam uineis aut hortis praestent,
adferuntur ex peregrinis regionibus et seruntur. et ar-
bores in uepribus solent ante missae inueniri.
  Si fossis fines obseruabuntur, inspiciendum utique
<i>n om[i]nibus, regionum quae sit consuetudo, et ui- 20
dendum quales fossae, ne, siquis agrorum siccandorum
causa fossas fecerit, finales esse uideantur. nam et intel- 112.1
legi potest aliquando ex ipsarum fossarum positione,
utrum propriae an finales sint, quoniam transuersae
quaedam aut obliquae a finibus recedunt. ita ut supra
dictum est, ex ipsorum locorum necessitate et ex ipsorum 5
positione colligi debebit, quae sint finales. aliae tamen
quae finales sunt, cum uidentur esse communes, inspi-
ciendum erit an ita sit. nam quidam in extremis finibus
in solo suo faciunt fossas et ex superioribus uicinisque
agris defluentes aquas excipiunt, ne inferiores terrae 10
laborent. ita quod in solo suo quis fecerit, non statim
communes sed circa fines esse uidebuntur. respiciendum
<hoc> quoque erit. nam et in aliis lateribus similiter
fines obseruabuntur. sed et proprias qui faciunt ad ex-
pediendas aquas, aliquid soli sui extra fossam solent 15
relinquere. aliquando etiam terminos extra fossam posi-
tos inuenimus, qui et ipsas fossas et soli relicti partes
decernant cuius domini sint. quidam uero etiam arbores
ante missas finales extra fossas habent, et in contro-
uersiam saepe deducuntur, quod credatur fossas finem 20
facere debere. propter quod, sicut in aliis generibus
finitionum, sic et in hoc quoque consuetudines regio-
num intuendae erunt. †etenim dum terminis aut arbori-
bus fines obseruari consuetudo sit, non oportere fossas,
quae prope fines erunt, finales obseruari; si uero sub- 25
structionibus et maceriis finientur agri, uidere quales
substructiones et maceriae, quoniam quidam congestioni- 113.1
bus lapidum, ripis, substructionibus terras, ne dilabantur,
excipiunt. ita si ad tutelam terrarum extruantur, uiden-
dum an et finitiones praestare debeant. nam quidam
transuersas et obliquas macerias ripis substructionibus 5
factas uolunt uideri finales. quod ex ipsa facie aliquando
intellegitur, si [enim] proprias quis faciat in terris suis
ad sustinendos seruandosque agros suos, non posse eos
esse finales; nam quaedam, quae fines praestant, maiori
opere extructae inueniuntur quam eae, quae priuatae sunt. 10
nihilo minus et in hoc genere finitionum consuetudines
regionum intuendae erunt. sed et ex ipsorum locorum
<qualitate> aliquando aliquid colligi potest. si enim non ex-
petent terrae, quarum sustinendarum causa uideatur ma-
ceria esse facta, poterit finalis uideri. sed in planis locis 15
si saxuosus sit ager, repurgatur, et ex congestione ma-
ceriae fiunt. ita et ex ipsius loci qualitate aliquid colligi
potest. si enim non sit ager saxuosus, cuius repurgandi
causa congestio in speciem maceriae facta uideatur, poterit
uideri finalis. ergo, ut saepe diximus, quaedam ex con- 20
suetudine regionum, quaedam ex natura loci colligi
possunt.
  Nam et de fossis idem sentimus. si enim non sit ne-
cessitas agri siccandi nec in uicinis fossae inueniantur,
possunt uideri finales, non interuenientibus querellis, 25
quibus ambigatur, secundum regionum consuetudinem
esse finales. sed si in regione non sit consuetudo fossis
finem obseruari, ea ergo, quae quasi nouum exemplum
afferre uidebuntur, intuendum utrum ex necessitate loci
agros siccent an finem praestent. 30
  Maceriae quoque, et quae ex congestione lapidum fiunt
et quae manu instruuntur, non semper aut terrarum
excipiendarum causa aut repurgandi agri aut finem 114.1
praestandi fiunt. aliquando enim per magnum spatium
aut uiuaria aut pomaria aut uineas aut oliueta aut ar-
busta maceriis supra dictis includunt et ab incursioni-
bus bestiarum defendunt. ita diligenter omnia exquiri 5
debebunt, ne qua ratione fallamur.
  Riuis si fines obseruabuntur, qui non semper singu-
lorum agrorum extremitates ambire possunt, sed per ali-
quod spatium lateribus quibusdam possessionum finem
praestare, intuendum erit an sit consuetudo ultro citro- 10
que riuorum aliquas partes agrorum possideri ab his, qui
trans riuum contrarios agros habebunt. quidam enim riui
ab origine, id est a capite, donec in mari defluant, fines
possessionibus praestant, quidam uero ultro citroque
transmittunt possessores. quod ipsud requirendum erit 15
an[quod] in consuetudine regionum sit. comperimus enim
quibusdam locis per omnem tractum riui †finem aliquas
particulas agrorum ab eis, qui econtrarios trans riuum
habent agros, emptas iunctasque eis agris, qui riuo fini-
rentur. quod ipsud non debet nocere exemplo, quoniam 20
emptae particulae aliis agris iungantur. ita transeundi
riui non debet haec condicio confundere possessores.
quod etiam in fossarum condicione euenire potest, item-
que uiarum.
  Riuus autem quotiens finem facit, appellatur RIVO 25
RECTO [curuoque]. qui si alicuius terras minutatim ex
alia parte abstrahat et alii contrario relinquat, quod uo-
cant abluuionem et alluuionem, repetitio finium ha<u>d
datur: inducit enim necessitatem riparum tuendarum.
quod iuste uidetur prospectum, ut terrae possessoribus 115.1
saluae sint, etiam publicae utilitatis causa. quod <si>
ui[m] tempestatum riui torrentes subito alueum cur-
su<m>que mutent, iustum, ut nostra fert opinio, erit ut
aluei ueteris fines suos quisque obtineat. 5
  In aliquibus regionibus ita fines inter possessores or-
dinati sunt, ut rigores durent per longum tractum; in-
cidentesque in uiis aut riuis aut in <sub>structionibus
aut rigoribus aliisque finitionum generibus deficient supra
dicti rigores: inde in quo inciderint genere fines obserua- 10
buntur, donec et illud ipsud genus aliquo[d] incidat, quo
finiantur agri. ergo et rigores et uiae et riui et substruc-
tiones alii aliis incidentibus inter se inuicem succedunt.
nam et in ipsis generibus sicubi coxae sunt, terminos
inuenimus frequenter. sed et petras naturales, quae in 15
finibus incidunt, saepe notatas inuenimus.
  Omnia autem finitionum genera, quae in occupatoriis
agris uidentur inueniri posse, in quaestoriis et diuisis et
assignatis agris frequenter inueniuntur, quoniam emendo
uendendoque aut cambiando mut<u>andoque similia fini- 20
tionum genera inueniri possunt. sed et unius agri extre-
mitas potest multis finiri generibus, cum ex uno latere
finiatur terminis, ex alio arboribus, <ex> alio supercilio,
ex alio riuo, quaeque alia obseruabilia in finibus sunt.
ita non uno genere, quasi lege data, fines obseruabuntur. 25
quae etiam in omnibus agrorum condicionibus euenire
possunt.
  Illud uero inuenimus aliquibus locis, ut inter arua ui-
cini arguantur confundere fines eoque usque aratrum per-
ducere, ut in finibus solidum marginem non relinquant, 30
quo discerni possint fines.
  Sed et in uineis aliisque culturarum generibus simile 116.1
quid inueniatur. si enim duo possessores extremis fini-
bus ui<ne>as habent, cum fodiunt, finem solidum re-
linquunt. nam et signa defodiunt [propter quaestorios
agros]. 5
  Praeterea et in multis regionibus comperimus quos-
dam possessores non continuas habere terras, sed parti-
culas quasdam in diuersis locis, interuenientibus com-
pluri[m]um possessionibus; propter quod etiam complures
uicinales uiae sint, ut unus quisque possit ad particulas 10
suas iure peruenire. sed et de uiarum condicionibus lo-
cuti sumus. quorundam agri seruitutem possessoribus
ad particulas suas eundi redeundique praestant. quorun-
dam etiam uicinorum aliquas siluas quasi publicas, immo
proprias quasi uicinorum, esse comperimus, nec quem- 15
quam in eis caedendi pascendique ius habere nisi uicinos
quorum sint; ad quas itinera saepe, ut supra diximus,
per alienos agros dantur.
DE QVAESTORIIS AGRIS
  Quaestorii dicuntur agri, quos ex hoste captos p. R. 20
per quaestores uendidit. hi autem limitibus institutis la-
terculis quinquagenum iugerum effectis uenierunt. quem
modum decem actus in quadratum per limites demensi
efficiunt; unde etiam limites decumani sunt dicti.
  Horum uero agrorum paene iam oblit<t>erata sunt 25
signa: nam aliquibus locis etiam lapides, qui in limiti-
bus denis actibus emensi<s> positi erant, interciderunt,
et limites ipsi, id est rigores, non parentibus lapidibus 117.1
difficile inueniuntur. paene iam itaque fit, ut <ad> occu-
patoria<m> condicione<m> recidant. in quibus alia si-
milia in finibus obseruabuntur.
  Limites autem ab liminibus uocabula acceperunt, 5
quoniam limina introitus exitusque locis praestant, li-
mites agris similiter introitus exitusque. qui in agris
diuisis et assignatis semper peruii esse debebunt tam
itineribus quam et mensuris agendis. cum ergo omnes
limites a mensura denum actuum decimani dicti sint, 10
hi qui orientem occidentemque intuentur, qui<que> meri-
dianum et septentrionem tenent, unum uocabulum illis
erat: decumani nuncupabant<ur> matutini et uespertini
et meridiani et septentrion<al>es [cardinem]. alii uero
ob regionum positionem et naturam appellauerunt mari- 15
timos et montanos. postea uero cum agri diuiderentur
et assignarentur, decimani quidem uocabulum permansit,
ut hi qui orientem occidentemque intuentur decimani
dicerentur: hi uero qui meridianum et septentrionem,
quoniam cardinem mundi tenerent, cardines sunt ap- 20
pellati.
  Et omnes limites dirimunt agros centuriasque de-
signant. qui, ut supra diximus, in agris diuisis et as-
signatis semper peruii esse debebunt et itineribus et
mensuris agendis. 25
  Centuriis, quarum mentionem nunc facimus, uocabu-
lum datum est ex eo, <quod> cum antiqui [Romanorum]
agrum ex hoste captum uictori populo per bina iugera 118.1
partiti sunt, centenis hominibus ducentena iugera de-
derunt: et ex hoc facto centuria iuste appellata est.
  Ergo in quaestoriis agris adhuc in regionibus quibus-
dam manentibus lapidibus, quibus limites inueniri pos- 5
sunt, aliqua uestigia reseruant<ur>. sed, ut supra diximus,
emendo uendendoque aliquas particulas ita confuderunt
possessores, ut ad occupatoriorum condicionem recide-
rint. tamen, ut supra diximus, in aliquibus et lapides et
rigores aliqui inueniuntur et fines praestant. 10
DE DIVISIS ET ASSIGNATIS
  Diuisi et assignati agri <non> unius sunt condicionis. 12
nam et diuiduntur sine assignatione et redduntur sine
diuisione. diuiduntur ergo agri limitibus institutis per
centurias, assignantur uiritim nominibus. 15
  Ergo agrorum diuisorum, qui institutis limitibus di-
uisi sunt, formae uarias appellationes accipiunt. quidam
<in> arbore<i>s tabulis, alii in aenis, alii in membr<a-
n>is scripserunt. et quamuis una res sit forma, alii di-
cunt perticam, alii centuriationem, alii metationem, alii 20
limitationem, alii cancellationem, alii typon, quod, ut
supra diximus, una res est, forma. quidam formas, quo-
rum mentio habita est, in aere scalpserunt, id est in
aereis tabulis scripserunt. hi tamen quidquid instituerunt
curandum erit ut fide aestimetur, nequis uoluntario finem 25
proferat <aut> illa tantum fides uideatur, quae aereis
tabulis manifestata est. quod si quis contra dicat, sanc-
tuarium Caesaris respici solet. omnium enim agrorum 119.1
et diuisorum et assignatorum formas, sed et diuisionum
et <assignationum> commentarios, et principatus in sanc-
tuario habet. qualescumque enim formae fuerint, si am-
bigatur de earum fide, ad sanctuarium principis reuer- 5
tendum erit.
  Causam autem diuidendorum agrorum bella fecerunt.
captus enim ager ex hoste uictori militi ueteranoque
[est] assignatus hostibus pulsis aequalis in modo mani-
puli datus est. nec tamen omnibus personis uictis ablati 10
sunt agri; nam quorundam dignitas aut gratia aut ami-
citia uictorem ducem mouit, ut ei<s> concederet agros
suos. itaque limitibus actis cum centuriae eximerentur,
eorum, quorum nomina continent, agri notabantur, quan-
tum in quaque centuria haberent. inscriptiones itaque 15
in centuriis sunt tales: DEXTRA aut SINISTRA DECI-
MANVM TOTVM, VLTRA CITRA[q]ue CARDINEM TOTVM
ASSIGNATVM ILLI TANTVM; inde suscriptum est nomen,
cui concessum est, inscriptione tali, REDDITVM ILLI TAN-
TVM. praeterea scriptum est et REDDITVM ET COMMV- 20
TATVM PRO SVO. quod ideo fit, quoniam particulas
quasdam agrorum in diuersis locis habentes duo, quibus
agri reddebantur, ut continuam possessionem haberent,
modum pro modo secundum bonitatem taxabant; et in
locum eius, quod in diuerso erat, maiorem partem accepit 25
itaque, sicut supra diximus, qui hanc inscriptionem accepit,
id est REDDITVM COMMVTATVM PRO SVO.
  Inscriptiones ergo diligenti cura intuendae erunt, ut
sciamus quantum dati assignati si[n]t, quantum redditi,
et quantum commutati, qua computatione facta quanto 120.1
minus fuerit, quam centuriae modus esse debet, sub-
seciuum uocatur. subseciuorum uero genera sunt duo.
unum est quod a subsecante linea mensura<e> quadra-
tum excedet. alterum est autem quod subsecante assigna- 5
tiones linea[e] etiam in mediis centuriis relinquetur.
euenit hoc autem ideo, quoniam militi ueteranoque cul-
tura assignatur: si quid e<ni>m amari et incerti soli est,
id assignatione non datur.
  Inscriptiones in centuriis frequenter inuenimus tales, 10
DATVM ASSIGNATVM singulis personis certum modum,
aliquando uero compluribus unum modum. de qua re
diligenter inquirendum erit, utrum aequaliter modus ille
pluribus ascriptus diui<di> deb<e>at, an aliquibus per-
sonis et alicui plus debeatur. non enim omnibus aequa- 15
liter datus, sed et secundum <gradum> militiae et modus
est datus. manipulus ergo singulas acceptas accipient,
aliqui gradus singulas et dimidias, aliqui binas. pluribus
ergo, ut supra diximus, personis <in>aequaliter assigna-
tur modus. sed nec singulis acceptis modi[s] per omnes 20
regiones aequalitas est; nam secundum bonitatem agro-
rum computatione facta acceptas partiti sunt: melioris
itaque agri minorem modum acceperunt.
  Ergo acceptiones in centuriis, ut coeperamus, expli-
candae sunt. diximus enim DATVM ASSIGNATVM com- 25
pluribus aliquando unum modum adscribi; sed et RED-
DITVM SVVM aliquando pluribus personis unus mo-
dus adscribitur. quae an aliquando aliter partiri de-
beant, inde colligere poterimus, ut respiciamus profes- 121.1
siones: si enim quibus agri sui reddantur, iussi pro-
fessi sunt, quantum modum quoque loco possiderent.
praeterea inuenimus suscriptiones tales, <ut> DATVM
ASSIGNATVM adscriptum sit, subiectum REDDITVM SVVM 5
uni aut duobus pluribus[q]ue personis, e[s]t modus nullus
adscriptus; quod, <ut> nostra fert opinio, quod datum
assignatum, computatum sit: reliquum quidquid erit ex
centuria, eius eorumue erit, quorum nomina sine modo
inueniuntur. aliquando integras plenasque centurias binas 10
pluresue continuas uni nomini redditas inuenimus; ex
quo intellegitur REDDITVM SVVM, LATI FVNDI: <hi> per
continuationem seruantur centuriis.
  Inscribuntur quaedam EXCEPTA, quae aut sibi reser-
uauit auctor diuisionis et assignationis, aut alii concessit. 15
inscribuntur et COMPASCVA; quod est genus quasi sub-
seciuorum siue loca, quae proximi quique uicini, id est
qui ea contingunt, pascua * * * illud uero * * * auctores
diuisionis assignationisque leges quasdam colonis de-
scribunt, ut qui agri delubris sepulchrisue publicisque 20
solis, itinera uiae actus ambitus ductusque aquarum, quae
publicis utilitatibus seruierint ad id usque tempus, quo
agri diuisiones fierent, in eadem condicione essent, qua
ante fuerant, nec quicquam utilitatibus publicis deroga-
uerunt. 25
  In quibusdam regionibus fluminum modus assignationi
cessit, in quibusdam uero tamquam subseciuus relictus 122.1
est, aliis autem exceptus inscriptumque FLVMINI ILLI
TANTVM. ut in Pisaurensi comperimus DATVM ASSIGNA-
TVMQVE ut VETERANO, deinde REDDITVM SVVM VETERI
POSSESSORI, FLVMINI PISAVRO TANTVM, IN QVO AL- 5
VEVS; deinceps et ultra ripas utrimque aliquando ad-
scriptum modum per omnes centurias, per quas id flu-
men decurret. quod factum auctor diuisionis assignatio-
nisque iustissime prospexit: subitis enim uiolentisque
imbribus excedens ripas defluet, quo<a>d etiam ultra 10
modum sibi adscriptum egrediatur uicinorumque uexet
terras. cum ergo possessores hoc incommodum patiantur
adsiduitate tempestatum, contentoque flumine alueo ri-
pisque suis aequum uideatur iniuriam passos subsequi
terras usque ad alueum fluminis, has tamen terras Pi- 15
saurenses publice uendiderunt, quas credendum est proxi-
mos quosque contingentes eas emisse uicinos.
  Limitum quoque modus in quibusdam regionibus per
amplum spatium exceptus est, in quibusdam uero modo
assignationis cessit. ergo centuriae limitibus clausae, qui 20
a limit<ation>ibus excipiuntur: a[d] praescripta lege lati-
tudine <enim> actae incipiant mensurae oportet [et] cen-
turiarum; in his quibus non excipiuntur [ad praescripta
lege latitudinis], ab linea mensurali per limitem omnis
modus in mensuram centuriae cadit. qui tamen, ut supra 25
diximus, semper [in] itineribus <et> mensuris agendis per-
uii oportet ut sint. spatium autem, intra quod sors solum
uersari debeat, quasi dignationes dat: decimano uero et
cardini maximis maximus latitudinis modus praescribi 123.1
debet, deinde quintam quamque centuriam includenti per
decimanos cardinesque; <qui> cum uiginti et quinque cen-
turias includant, saltus appellatur. quibusdam regionibus,
cum in ipsis incidant uillis, portas domini uillarum fa- 5
ciunt ianuasque inponunt et seruos huic negotio ad trans-
mittendum populum applicant, quoniam utilissimum iter
populo seruari debeat. datur autem uia a possessoribus,
ut limites occurrent; hac tamen condicione, ut si <u>il-
lae in limitibus positae sint, id est limites in quibus in- 10
cidunt, <red>dant per agros suos iter populo, dum non
deterius quam per <u>illas transeant. sed quaedam ita
positae sunt, ut quantumcumque de limite deflectere ue-
lint, incommodum iter patiantur: ita necessario per ipsas
transeunt uillas. limitem autem non puto quemquam 15
occupare debere colendo, ut per agrum iter reddere mal-
let: alioquin deflexus illi, qui de limite detorquentur,
multo maiorem occupant modum.
  Centuriae autem non per omnes regiones ducenta iu-
gera obtinent: in quibusdam ducentena dena inuenimus, 20
in quibusdam ducentena quadragena. ita diligenti cura
et haec erunt respicienda, quoniam et limitum non aequale
spatium inter lapides sit oportet, si amplius quam du-
centena iugera centuriae habent. ut puta si habet cen-
turia iugera CCXL, si<n>t oportet per decimanum aut 25
cardinem ab lapide ad lapidem actus XXIIII, et per al-
terum limitem actus XX: [aut] tot enim actus, quorum
numeros per decimanum ac per cardinem datos inter
se multiplica<n>t[os], facient CCCCLXXX. itaque dili-
genter id scrutandum, quanta per decimanum et quanta 124.1
per cardinem spatia inter lapides obseruari debeant.
comperimus in quibusdam perticis cum centuria<e> du-
centa iugera haberent, non uiginti actus aequaliter per
limites inter lapides datos: in Beneuentano actus uiginti 5
quinque per decimanos, et actus sedecim per cardines;
qua mensura iugera ducenta quidem includuntur, cen-
turiae quadratae non exprimuntur.
  Illud praeterea comperimus, deficiente numero mili-
tum ueteranorum agro qui territorio eius loci continetur, 10
in quo ueterani milites deducebantur, sumptos agros ex
uicinis territoriis diuisisse et assignasse; horum etiam
agrorum, qui ex uicinis populis sumpti sunt, proprias
factas esse formas. id est suis limitibus quaeque regio
diuisa est, et non ab uno puncto omnes limites [f]acti 15
sunt, sed, ut supra dictum est, sua<m> quaeque regio
formam habet. quae singulae praefecturae appellantur
ideo, quoniam singularum regionum diuisioni alios prae-
fe<ce>runt, uel ex eo quod in diuersis regionibus ma-
gistratus coloniarum iuris dictionem mittere soliti sunt. 20
ac tamen omnes quarum coloniarum ciues acceperunt,
eius perticae appellabuntur: ergo praefectura illa dici-
tur, cuius territorio ager sumptus fuerit, pertica illa
tamquam colonia, ubi ciuis deductus fuerit. nec tamen
semper uniuersa territoria, quotiens ager coloniae de- 25
fecit, uicinis auferuntur, sed solum quod assignare necesse
fuit; quod ipsum legis praescriptio declarat. aliquando 125.1
uero in limitat<ionib>us <si> ager etiam ex uicinis terri-
toriis sumptus non suffecisset, et auctor diuisionis as-
signationisque quosdam ciues coloni<i>s dare uelit <et>
agros eis assignare, uoluntate<m> sua<m> edicit com- 5
mentariis aut in formis extra limitationem, MONTE ILLO,
PAGO ILLO, ILLI IVGERA TOT, aut ILLI AGRVM ILLVM,
QVI FVIT ILLIVS. hoc ergo genus fuit assignationis sine
diuisione; quoniam, ut supra dictum est, agri diuiduntur
limitibus structis per centurias, assignantur uiritim no- 10
minibus. sunt uero diuisi nec assignati, ut etiam in ali-
quibus regionibus comperimus, quibus, ut supra diximus,
redditi sunt agri: iussi professi sunt quantum quoque
loco possiderent. aliquibus uero ita contigit, ut iussi
aestimatione facta profiterentur; quibus secundum aesti- 15
mationem pecunia data est, pulsique agris suis sunt,
ueteranusque uictor eo deductus est.
  Illud uero quod saepe respicimus, quod similitudines
culturarum comparemus, potest quidem fieri ut similis
conuenientisque culturae etsi <sit> una facies, plures 20
tamen domini. nam cum pulsi essent populi †potestati-
que locupletiorum fuissent lati fundi, qui unius ager
fuisse[n]t, pluribus personis hic diuisus et assignatus est.
ita quamuis ille habuerit culturae faciem, quem plures
domini acceperunt, erit quidem inter plures similis fa- 25
cies; tamen quisque suum secundum acceptas habere
debebit. item contrario euenit, ut quod pluribus assigna-
tum est ad unum perueniat dominum, et quam<uis> dis- 126.1
similes sint culturae, ut etiam finitiones appareant quae
erant inter eos, id est quibus assignati erant agri, tamen
[quoniam], ut saepe inuenimus, uni foco territoria com-
pluri[m]um acceptarum adtribuantur. nihil ergo nocere 5
debebunt uarietates et dissimilitudines culturarum; ex
quibus, ut nostra fert opinio, nascuntur saepe contro-
uersiae: et aes respicitur, id est quas quique acceptas
defendant, quibusque personis redditum aut commutatum
sit pro suo. 10
  Saepe etiam unius eiusdemque nominis duo domini
acceptam sibi defendunt. quae res quamuis sit confusa,
tamen modus minor in possessione maiorem modum se-
quitur. aliquando autem monumenta eorum, quibus as-
signati sunt agri, aut uocabula uillarum agrorumque 15
quamuis iusta uidentur, tamen, ut supra et saepe com-
memorauimus, potuerunt aliquando aliqui aliquem nume-
rum, id est aliquantas particulas, remisisse aut uendidisse.
  Euenit aliquando, ut in Nolano comperimus, idem,
quom diuisio non ab uno puncto concessit, sed ex di- 20
uersis limitibus, qui oblique inter se concurrunt. ergo
uidendum est qua significantia linearum regio dinosci
possit, ut intellegi possit DEXTRA aut SINISTRA DECI-
MANVM DEXTERIOREM aut DEXTRA aut SINISTRA DECI-
MANVM SINISTERIOREM. 25
  Praeterea dicitur et 'aes miscellum'. ita eueni[un]t
ut qui a diuo Iulio deducti erant, temporibus Augusti
militiam repetissent; consumptisque bellis uictores terras
suas repetierunt; in locum tamen defunctorum alii agros
acceperunt. ex quo fit ut his centuriis inueniantur et 30
eorum nomina, qui deducti erant, et eorum, qui postea
in locum successerunt. quod tamen hac suspicione nos 127.1
inuenimus sic <esse>. cum data assignata nos compu-
taremus et excederent centuriae modum, reuersi ad ori-
ginem primam assignationis inuenimus postea adiecta
esse nomina in hac condicione, qua supra opinati sumus. 5
  Subseciuorum mentio repetenda est. auctores enim
diuisionis assignationisque aliquando subseciua re<bu>s
publicis coloniarum concesserunt: aliquando in condi-
cione illorum remanserunt. quae quidam, id est coloni,
sibi donata uendiderunt, aliqui uectigalibus proximis 10
quibusque adscripserunt, alii per singula lustra locare
soliti per mancipes reditus percipiunt, alii in plures an-
nos. quae ex monumentis publicis cognosci possunt.
  Collegia sacerdotum itemque uirgines habent agros
et territoria quaedam etiam determinata et quaedam ali- 15
quibus sacris dedicata, in eis etiam lucos, in quibusdam
etiam aedes templaque. quos agros quasue territoriorum
formas aliquotiens comperimus extremis finibus con-
prehensas sine ulla mensurali linea, modum tamen in-
esse scriptum. 20
  Praeterea cum ex aliis territoriis ager sumptus est,
et subseciua et uacuae centuriae, quae in assignationem
non ceciderant, redditae sunt eis, ex quorum territorio
agri sumpti erant. quae et ipsi aut uendiderunt aut uecti-
galibus subiecta habuerunt; sicut et aliarum rerum publi- 25
carum comperimus, ut supra commemorauimus. non
enim omnis ager centuriatus in assignationem cecidit,
sed et multa uacua relicta sunt. quorum ea condicio est
quae subseciuorum. de quibus Domitianus finem statuit, 128.1
id est possessoribus ea concessit.
  Subseciuorum diximus hanc condicionem esse factam,
quod siluae et loca aspera in assignationem non uene-
runt. comperimus uero in aliquibus regionibus et pascua 5
et siluas assignatas esse, adscriptumque in formis ita,
ILLE [ET ILLE TOT] SILVAS ET PASCVA, IVGERA TOT.
  Territoria inter ciuitates, id est inter municipia et
colonias et praefecturas, alia fluminibus finiuntur, alia
summis montium iugis ac diuergiis aquarum, alia etiam 10
lapidibus positis praesignibus, qui a priuatorum termi-
norum forma differunt; alia[e] etiam inter binas colonias
limitibus perpetuis diriguntur. de quibus, id est terri-
toriis, si quando quaestio mouetur, respiciuntur leges
ciui<tati>bus datae, id est coloniis municipiisque et prae- 15
fecturis. nam inuenimus saepe in publicis instrumentis
significanter descripta territoria: uocabulis enim aliquo-
rum locorum comprehensis incipiunt ambire territoria.
  Illud uero quod compertum est, pluribus municipiis
ita fines datos, ut cum pulsi essent populi, et deduce- 20
rentur coloni[ae] in unam aliquam electam ciuitatem,
multis, ut supra et saepe commemorauimus, erepta sunt
territoria, et diuisi sunt complurium municipiorum agri,
et una limitatione comprehensa sunt: facta est pertica
omnis, id est omnium territoriorum, coloniae eius in 25
quae coloni[a] deducti sunt. ergo fit ut plura territoria
confusa unam faciem limitationis accipiant. aliquibus
uero auctores diuisionis reliquerunt aliquid agri, id est
quibus abstulerunt, quatenus haberent iuris dictionem:
aliquos intra muros cohibuerunt. itaque, ut frequenter 30
iam nimis diximus, leges datae coloniis municipiisque
intuendae erunt, nam et compluribus locis certos dede- 129.1
runt fines, intra quos iuris dictionem habere deberent.
cum non potuerit uniuersus ager in assignationem ca-
dere propter aut asperitatem locorum aut praerupta
montium, quamuis excederent fines lege datos, tamen, 5
quoniam uacabant, concessi sunt his quorum finibus
sumpti erant, nec tamen iuris dictio concessa est. saepe
etiam r. p. ager donatus est. si quando tamen, ut supra
diximus, quaestio de his moueatur, leges coloniarum ac
municipiorum respiciendae erunt. 10
  Sed et pagi saepe significanter finiuntur: de quibus
non puto quaestionem futuram, quorum territoriorum
ipsi pagi sint, sed quatenus territoria. quod tamen in-
tellegi potest uel ex hoc, magistri pagorum quod pagos
lustrare soliti sunt, uti trahamus quatenus lustrarent. 15
si uero de ipsis pagis quaestionem quis moueat, amplae
rei negotium mouebitur. respiciendum tamen, ut saepe
diximus, <a> quibus ex utrimque locantur. nam et quo-
tiens militi praetereunti aliiue cui comitatui annona
publica praestanda est, si ligna aut stramenta depor- 20
tanda, quaerendum quae ciuitates quibus pagis huius
modi munera praebere solitae sint. praeterea et regiones
solent etiam diuersa sacra facere: ita uidendum erit,
qualiter pagi[s] sacra faciant.
  Gracchanorum et Syllanorum limitationum mentio 25
habenda est. in quibusdam etiam regionibus, ut opi-
namur, isdem lapidibus limitibusque manentibus post
assignationes posteriores, duces facti sunt. quibusdam
autem, limitibus institutis, alii lapides sunt positi, etiam
eis manentibus, quos Gracchani aut Syllani posuerunt. 130.1
de qua re diligenter intuendum erit, ut eos lapides eos-
que limites comprehendamus, qui postremo per auctores
diuisionis positi sunt.
  Praeterea cum auctores assignationis diuisionisque, 5
non sufficientibus agris coloniarum, quos ex uicinis
territoriis sumpsissent, et assignauerunt quidem futuris
ciuibus coloniarum, sed iuris dictio eis agris, qui as-
signati sunt, penes eos remansit, ex quorum territorio
sumpti erant. quod ipsud diligenter intuendum erit et 10
leges respiciendae.