{⁴³nam qvia nec fato cum dicat Vergilius "stat sua 4.696.1
cuique dies", quomodo hic dicit 'nam quia nec fato merita nec morte
peribat, sed misera ante diem'? nam si fato vivimus, quid agunt me-
rita? si pensamur meritis, quae vis fati? quomodo hic et fatum ad-
mittit et meritum? deinde cum dixerit 'stat sua cuique dies', quomodo 5
hic dicit 'ante diem'? harum rerum ratio sic redditur: sunt [et] fata
quae dicuntur denuntiativa, sunt alia fata quae condicionalia vocantur.
denuntiativa sunt quae omni modo eventura decernunt, ut verbi gratia
'Pompeius ter triumphaturus est': hoc illi fata decernunt, ut ubicumque
terrarum fuerit, ter triumphet, nec potest aliter evenire: et ideo fatum 10
quod hoc denuntiat denuntiativum vocatur. condicionale vero huius
modi est 'Pompeius si post Pharsalicum bellum Aegypti litus attigerit,
ferro peribit': hic non omni modo necesse erat ut videret Aegyptum,
sed si casus illum ad aliam regionem forte duxisset, evaserat. sic et
apud Homerum Achilles refert, matrem deam sibi dixisse, ut si bello 15
Troiano se subtraheret et reducem patriae daret, alta senecta viveret,
sed inglorius; si vero apud Troiam pugnando perseveraret, adeptus
magnam gloriam primaevus obcumberet. vides igitur condicionem fati
sub duplici eventus expectatione pendere: Achilli enim dies statuta erat,
qua domum repetens senex periret, sed quia bellum non reliquit, obiit 20
quidem ante diem fato statutum, sed nec tum sine fato, quia de ge-
mina fati auctoritate veniebat utraque condicio. sic et Didoni decretum
fuerat ut urbem praeclaram statueret, ulcisceretur virum, poenas de par-
ricidio fratris exigeret, perveniret autem ad seram mortem sine ulla
felicitatis offensa, si Troiana classis ad litus Africae non veniret, qua 25
portum Carthaginis ingressa nec continuaretur ulterius reginae nota feli-
citas, nec expectaretur ad mortem dies illa sera quae fuerat constituta.
haec sciens Maro inducit ipsam Didonem in extremis suis ista dicen-
tem 'urbem praeclaram statui, mea moenia vidi ulta virum, poenas
inimico a fratre recepi, felix heu nimium felix, si litora tantum num- 30
quam Dardaniae tetigissent nostra carinae'. sic et Vulcanus respondens
Veneri armari filium postulanti condicionale fatum adserit fuisse Troia-
nis, ut si Aeneas caelestibus armis fuisset armatus, annos decem ultra
quam stetit Troia duraret, nec Priamus ante idem tempus periret: quo
praesidio praetermisso propagandae Troianae incolomitatis extincta con- 35
dicio est: et hoc est quod ait 'similis si cura fuisset'; et
quod dicit 'fas nobis' et reliqua, hoc est per fata licuisset, si enim
nefas est obviare fatis, fas est omne quod permittente fatorum lege prae-
statur. ergo sensus hic est: cura, quae tibi nunc est, si stante Troia
fuisset, armari filium tuum mihi per fata licuisset, propter rationem 40
scilicet condicionalis fati, et vitam Priami et regna Troiae tam Iuppi-
ter quam fata servassent, cum hoc decreti condicio contineret. ergo
'stat sua cuique dies' aut denuntiativo fato et mutationem omnino non
recipit, aut condicionali et, si eventum alterum casus adtulerit, non ex-
pectata die adceleratur interitus: quod ergo dixit 'nam quia nec fato 45
merita nec morte peribat', nolo illum putes universa confundere: illi
enim dicuntur non fato perire sed merito, qui maxima in deos et non
ignoscenda committunt, ut Salmoneus, ut contemptor divum Mezentius,
ut Tityus, ut Ixion: quos si fato dixeris oppetisse, purgaveris; nam
qui excedunt delinquendi modum ipsi sibi poenam sanciunt, quam si 50
fatis inputandam putaveris, excusas peremptorum reatum. hoc est ergo
quod dicit 'nam quia nec fato', id est denuntiativo, 'merita nec morte',
id est nullo inmani crimine commisso, sed 'misera ante diem', hoc est
uno de condicionalibus fatis statuto: si Troianae classis non contigisset
adventus.}⁴³ 55