IN M. ANTONIVM
ORATIO PHILIPPICA PRIMA
  Ante quam de re publica, patres conscripti, dicam ea 1.1.1
quae dicenda hoc tempore arbitror, exponam vobis breviter
consilium et profectionis et reversionis meae. Ego cum
sperarem aliquando ad vestrum consilium auctoritatemque
rem publicam esse revocatam, manendum mihi statuebam 5
quasi in vigilia quadam consulari ac senatoria. Nec vero
usquam discedebam nec a re publica deiciebam oculos ex
eo die quo in aedem Telluris convocati sumus. In quo
templo, quantum in me fuit, ieci fundamenta pacis Atheni-
ensiumque renovavi vetus exemplum; Graecum etiam ver- 10
bum usurpavi quo tum in sedandis discordiis usa erat civitas
illa, atque omnem memoriam discordiarum oblivione sempi-
terna delendam censui. Praeclara tum oratio M. Antoni, 2.1
egregia etiam voluntas; pax denique per eum et per liberos
eius cum praestantissimis civibus confirmata est. Atque his
principiis reliqua consentiebant. Ad deliberationes eas quas
habebat domi de re publica principes civitatis adhibebat; 5
ad hunc ordinem res optimas deferebat; nihil tum nisi quod
erat notum omnibus in C. Caesaris commentariis reperie-
batur; summa constantia ad ea quae quaesita erant re-
spondebat. Num qui exsules restituti? Vnum aiebat, praeterea 3.1
neminem. Num immunitates datae? 'Nullae' respondebat.
Adsentiri etiam nos Ser. Sulpicio, clarissimo viro, voluit, ne
qua tabula post Idus Martias ullius decreti Caesaris aut
benefici figeretur. Multa praetereo eaque praeclara; ad 5
singulare enim M. Antoni factum festinat oratio. Dictaturam,
quae iam vim regiae potestatis obsederat, funditus ex re
publica sustulit; de qua ne sententias quidem diximus. Scri-
ptum senatus consultum quod fieri vellet attulit, quo recitato
auctoritatem eius summo studio secuti sumus eique amplis- 10
simis verbis per senatus consultum gratias egimus. Lux 4.1
quaedam videbatur oblata non modo regno, quod pertu-
leramus, sed etiam regni timore sublato, magnumque pignus
ab eo rei publicae datum, se liberam civitatem esse velle,
cum dictatoris nomen, quod saepe iustum fuisset, propter 5
perpetuae dictaturae recentem memoriam funditus ex re
publica sustulisset. Liberatus periculo caedis paucis post 5.1
diebus senatus; uncus impactus est fugitivo illi qui in
Mari nomen invaserat. Atque haec omnia communiter cum
conlega; alia porro propria Dolabellae quae, nisi conlega
afuisset, credo eis futura fuisse communia. Nam cum ser- 5
peret in urbe infinitum malum idque manaret in dies latius,
idemque bustum in foro facerent qui illam insepultam sepul-
turam effecerant, et cotidie magis magisque perditi homines
cum sui similibus servis tectis ac templis urbis minarentur,
talis animadversio fuit Dolabellae cum in audacis sceleratos- 10
que servos, tum in impuros et nefarios liberos, talisque eversio
illius exsecratae columnae ut mihi mirum videatur tam
valde reliquum tempus ab illo uno die dissensisse. Ecce 6.1
enim Kalendis Iuniis, quibus ut adessemus edixerant, mu-
tata omnia: nihil per senatum, multa et magna per populum
et absente populo et invito. Consules designati negabant se
audere in senatum venire; patriae liberatores urbe carebant 5
ea cuius a cervicibus iugum servile deiecerant, quos tamen
ipsi consules in contionibus et in omni sermone laudabant.
Veterani qui appellabantur, quibus hic ordo diligentissime
caverat, non ad conservationem earum rerum quas habe-
bant, sed ad spem novarum praedarum incitabantur. Quae 10
cum audire mallem quam videre haberemque ius legationis
liberum, ea mente discessi ut adessem Kalendis Ianuariis,
quod initium senatus cogendi fore videbatur. Exposui, 7.1
patres conscripti, profectionis consilium: nunc reversionis,
quae plus admirationis habet, breviter exponam. Cum
Brundisium iterque illud quod tritum in Graeciam est non
sine causa vitavissem, Kalendis Sextilibus veni Syracusas, 5
quod ab ea urbe transmissio in Graeciam laudabatur: quae
tamen urbs mihi coniunctissima plus una me nocte cupiens
retinere non potuit. Veritus sum ne meus repentinus ad
meos necessarios adventus suspicionis aliquid adferret, si
essem commoratus. Cum autem me ex Sicilia ad Leucope- 10
tram, quod est promunturium agri Regini, venti detulissent,
ab eo loco conscendi ut transmitterem; nec ita multum
provectus reiectus Austro sum in eum ipsum locum unde
conscenderam. Cumque intempesta nox esset mansissemque 8.1
in villa P. Valeri, comitis et familiaris mei, postridieque
apud eundem ventum exspectans manerem, municipes
Regini complures ad me venerunt, ex eis quidam Roma
recentes: a quibus primum accipio M. Antoni contionem, 5
quae mihi ita placuit ut ea lecta de reversione primum
coeperim cogitare. Nec ita multo post edictum Bruti ad-
fertur et Cassi, quod quidem mihi, fortasse quod eos plus
etiam rei publicae quam familiaritatis gratia diligo, plenum
aequitatis videbatur. Addebant praeterea—fit enim plerum- 10
que ut ei qui boni quid volunt adferre adfingant aliquid
quo faciant id quod nuntiant laetius—rem conventuram:
Kalendis senatum frequentem fore; Antonium, repudiatis
malis suasoribus, remissis provinciis Galliis, ad auctoritatem
senatus esse rediturum. Tum vero tanta sum cupiditate 9.1
incensus ad reditum ut mihi nulli neque remi neque venti
satis facerent, non quo me ad tempus occursurum non
putarem, sed ne tardius quam cuperem rei publicae gratu-
larer. Atque ego celeriter Veliam devectus Brutum vidi: 5
quanto meo dolore non dico. Turpe mihi ipsi videbatur in
eam urbem me audere reverti ex qua Brutus cederet, et ibi
velle tuto esse ubi ille non posset. Neque vero illum simi-
liter atque ipse eram commotum esse vidi. Erectus enim
maximi ac pulcherrimi facti sui conscientia nihil de suo 10
casu, multa de vestro querebatur. Exque eo primum cog- 10.1
novi quae Kalendis Sextilibus in senatu fuisset L. Pisonis
oratio: qui quamquam parum erat—id enim ipsum a Bruto
audieram—a quibus debuerat adiutus, tamen et Bruti testi-
monio—quo quid potest esse gravius?—et omnium praedi- 5
catione quos postea vidi magnam mihi videbatur gloriam
consecutus. Hunc igitur ut sequerer properavi quem prae-
sentes non sunt secuti, non ut proficerem aliquid—nec enim
sperabam id nec praestare poteram—sed ut, si quid mihi
humanitus accidisset—multa autem impendere videntur 10
praeter naturam etiam praeterque fatum—huius tamen diei
vocem testem rei publicae relinquerem meae perpetuae erga
se voluntatis.
  Quoniam utriusque consili causam, patres conscripti, pro- 11.1
batam vobis esse confido, prius quam de re publica dicere
incipio, pauca querar de hesterna M. Antoni iniuria: cui sum
amicus, idque me non nullo eius officio debere esse prae me
semper tuli. Quid tandem erat causae cur die hesterno in 5
senatum tam acerbe cogerer? Solusne aberam, an non
saepe minus frequentes fuistis, an ea res agebatur ut etiam
aegrotos deferri oporteret? Hannibal, credo, erat ad portas
aut de Pyrrhi pace agebatur, ad quam causam etiam Appium
illum et caecum et senem delatum esse memoriae proditum 10
est. De supplicationibus referebatur, quo in genere senatores 12.1
deesse non solent. Coguntur enim non pignoribus, sed
eorum de quorum honore agitur gratia; quod idem fit,
cum de triumpho refertur. Ita sine cura consules sunt ut
paene liberum sit senatori non adesse. Qui cum mihi mos 5
notus esset cumque e via languerem et mihimet displicerem,
misi pro amicitia qui hoc ei diceret. At ille vobis audien-
tibus cum fabris se domum meam venturum esse dixit.
Nimis iracunde hoc quidem et valde intemperanter. Cuius
enim malefici tanta ista poena est ut dicere in hoc ordine 10
auderet se publicis operis disturbaturum publice ex senatus
sententia aedificatam domum? Quis autem umquam tanto
damno senatorem coegit? aut quid est ultra pignus aut
multam? Quod si scisset quam sententiam dicturus essem,
remisisset aliquid profecto de severitate cogendi. An me 13.1
censetis, patres conscripti, quod vos inviti secuti estis, decre-
turum fuisse, ut parentalia cum supplicationibus miscerentur,
ut inexpiabiles religiones in rem publicam inducerentur,
ut decernerentur supplicationes mortuo? Nihil dico cui. 5
Fuerit ille L. Brutus qui et ipse dominatu regio rem publicam
liberavit et ad similem virtutem et simile factum stirpem iam
prope in quingentesimum annum propagavit: adduci tamen
non possem ut quemquam mortuum coniungerem cum deo-
rum immortalium religione; ut, cuius sepulcrum usquam 10
exstet ubi parentetur, ei publice supplicetur. Ego vero eam
sententiam dixissem ut me adversus populum Romanum, si
qui accidisset gravior rei publicae casus, si bellum, si morbus,
si fames, facile possem defendere; quae partim iam sunt,
partim timeo ne impendeant. Sed hoc ignoscant di immor- 15
tales velim et populo Romano qui id non probat, et huic
ordini qui decrevit invitus. Quid? de reliquis rei publicae 14.1
malis licetne dicere? Mihi vero licet et semper licebit
dignitatem tueri, mortem contemnere. Potestas modo veni-
endi in hunc locum sit: dicendi periculum non recuso.
Atque utinam, patres conscripti, Kalendis Sextilibus adesse 5
potuissem! non quo profici potuerit aliquid, sed ne unus
modo consularis, quod tum accidit, dignus illo honore,
dignus re publica inveniretur. Qua quidem ex re magnum
accipio dolorem, homines amplissimis populi Romani bene-
ficiis usos L. Pisonem ducem optimae sententiae non secutos. 10
Idcircone nos populus Romanus consules fecit ut in altissimo
gradu dignitatis locati rem publicam pro nihilo haberemus?
Non modo voce nemo L. Pisoni consulari sed ne voltu
quidem adsensus est. Quae, malum, est ista voluntaria 15.1
servitus? Fuerit quaedam necessaria; neque ego hoc ab
omnibus eis desidero qui sententiam consulari loco dicunt.
Alia causa est eorum quorum silentio ignosco; alia eorum,
quorum vocem requiro. Quos quidem doleo in suspicionem 5
populo Romano venire non metu, quod ipsum esset turpe,
sed alium alia de causa deesse dignitati suae. Qua re
primum maximas gratias et ago et habeo Pisoni, qui non
quid efficere posset in re publica cogitavit, sed quid facere
ipse deberet. Deinde a vobis, patres conscripti, peto ut, 10
etiam si sequi minus audebitis orationem atque auctoritatem
meam, benigne me tamen, ut fecistis adhuc, audiatis.
  Primum igitur acta Caesaris servanda censeo, non quo 16.1
probem—quis enim id quidem potest?—sed quia rationem
habendam maxime arbitror pacis atque oti. Vellem adesset
M. Antonius, modo sine advocatis—sed, ut opinor, licet ei
minus valere, quod mihi heri per illum non licuit—doceret 5
me vel potius vos, patres conscripti, quem ad modum ipse
Caesaris acta defenderet. An in commentariolis et chiro-
graphis et libellis se uno auctore prolatis, ne prolatis quidem
sed tantum modo dictis, acta Caesaris firma erunt: quae ille
in aes incidit, in quo populi iussa perpetuasque leges esse 10
voluit, pro nihilo habebuntur? Equidem existimo nihil tam 17.1
esse in actis Caesaris quam leges Caesaris. An, si cui quid
ille promisit, id erit fixum quod idem facere non potuit? ut
multis multa promissa non fecit: quae tamen multo plura
illo mortuo reperta sunt quam a vivo beneficia per omnis 5
annos tributa et data. Sed ea non muto, non moveo:
summo studio illius praeclara acta defendo. Pecunia utinam
ad Opis maneret! cruenta illa quidem, sed his temporibus,
quoniam eis quorum est non redditur, necessaria. Quam-
quam ea quoque sit effusa, si ita in actis fuit. Ecquid est 18.1
quod tam proprie dici possit actum eius qui togatus in re
publica cum potestate imperioque versatus sit quam lex?
Quaere acta Gracchi: leges Semproniae proferentur; quaere
Sullae: Corneliae. Quid? Pompei tertius consulatus in 5
quibus actis constitit? Nempe in legibus. De Caesare ipso
si quaereres quidnam egisset in urbe et in toga, leges multas
responderet se et praeclaras tulisse, chirographa vero aut
mutaret aut non daret aut, si dedisset, non istas res in actis
suis duceret. Sed haec ipsa concedo; quibusdam etiam in 10
rebus coniveo; in maximis vero rebus, id est in legibus, acta
Caesaris dissolvi ferendum non puto. Quae lex melior, 19.1
utilior, optima etiam re publica saepius flagitata quam ne
praetoriae provinciae plus quam annum neve plus quam
biennium consulares obtinerentur? Hac lege sublata viden-
turne vobis posse Caesaris acta servari? Quid? lege quae 5
promulgata est de tertia decuria nonne omnes iudiciariae
leges Caesaris dissolvuntur? Et vos acta Caesaris defenditis
qui leges eius evertitis? Nisi forte, si quid memoriae causa
rettulit in libellum, id numerabitur in actis et, quamvis ini-
quum et inutile sit, defendetur: quod ad populum centu- 10
riatis comitiis tulit, id in actis Caesaris non habebitur. At 20.1
quae est ista tertia decuria? 'Centurionum' inquit. Quid?
isti ordini iudicatus lege Iulia, etiam ante Pompeia, Aurelia
non patebat? 'Census praefiniebatur,' inquit. Non centu-
rioni quidem solum sed equiti etiam Romano; itaque viri 5
fortissimi atque honestissimi qui ordines duxerunt res et
iudicant et iudicaverunt. 'Non quaero' inquit 'istos: qui-
cumque ordinem duxit, iudicet.' At si ferretis quicumque
equo meruisset, quod est lautius, nemini probaretis; in
iudice enim spectari et fortuna debet et dignitas. 'Non 10
quaero' inquit 'ista: addo etiam iudices manipularis ex
legione Alaudarum. Aliter enim nostri negant posse se
salvos esse.' O contumeliosum honorem eis quos ad iudi-
candum nec opinantis vocatis! Hic enim est legis index ut
ei res in tertia decuria iudicent qui libere iudicare non 15
audeant. In quo quantus error est, di immortales! eorum
qui istam legem excogitaverunt! Vt enim quisque sordidis-
simus videbitur, ita libentissime severitate iudicandi sordis
suas eluet laborabitque ut honestis decuriis potius dignus
videatur quam in turpem iure coniectus. Altera promulgata 21.1
lex est ut et de vi et maiestatis damnati ad populum provo-
cent, si velint. Haec utrum tandem lex est an legum
omnium dissolutio? Quis est enim hodie cuius intersit istam
legem manere? Nemo reus est legibus illis, nemo quem 5
futurum putemus. Armis enim gesta numquam profecto in
iudicium vocabuntur. 'At res popularis.' Vtinam quidem
aliquid velletis esse populare! Omnes enim iam cives de rei
publicae salute una et mente et voce consentiunt. Quae est
igitur ista cupiditas legis eius ferendae quae turpitudinem sum- 10
mam habeat, gratiam nullam? Quid enim turpius quam qui
maiestatem populi Romani minuerit per vim, eum damnatum
iudicio ad eam ipsam vim reverti propter quam sit iure damna-
tus? Sed quid plura de lege disputo? Quasi vero id agatur ut 22.1
quisquam provocet: id agitur, id fertur ne quis omnino
umquam istis legibus reus fiat. Quis enim aut accusator tam
amens reperietur qui reo condemnato obici se multitudini
conductae velit, aut iudex qui reum damnare audeat, ut ipse 5
ad operas mercennarias statim protrahatur? Non igitur provo-
catio ista lege datur, sed duae maxime salutares leges quae-
stionesque tolluntur. Quid est aliud hortari adulescentis ut
turbulenti, ut seditiosi, ut perniciosi cives velint esse? Quam
autem ad pestem furor tribunicius impelli non poterit his 10
duabus quaestionibus de vi et maiestate sublatis? Quid, quod 23.1
obrogatur legibus Caesaris, quae iubent ei qui de vi itemque
ei qui maiestatis damnatus sit aqua et igni interdici? quibus
cum provocatio datur, nonne acta Caesaris rescinduntur?
Quae quidem ego, patres conscripti, qui illa numquam pro- 5
bavi, tamen ita conservanda concordiae causa arbitratus sum
ut non modo, quas vivus leges Caesar tulisset, infirmandas hoc
tempore non putarem, sed ne illas quidem quas post mortem
Caesaris prolatas esse et fixas videtis. De exsilio reducti a 24.1
mortuo; civitas data non solum singulis sed nationibus et
provinciis universis a mortuo; immunitatibus infinitis sublata
vectigalia a mortuo. Ergo haec uno, verum optimo auctore
domo prolata defendimus: eas leges quas ipse nobis inspectan- 5
tibus recitavit, pronuntiavit, tulit, quibus latis gloriabatur
eisque legibus rem publicam contineri putabat, de provinciis,
de iudiciis, eas, inquam, Caesaris leges nos qui defendimus
acta Caesaris evertendas putamus? Ac de his tamen legibus 25.1
quae promulgatae sunt saltem queri possumus: de eis quae
iam latae dicuntur ne illud quidem licuit. Illae enim sine
ulla promulgatione latae sunt ante quam scriptae. Quaero
autem quid sit cur aut ego aut quisquam vestrum, patres 5
conscripti, bonis tribunis plebi leges malas metuat. Paratos
habemus qui intercedant; paratos qui rem publicam reli-
gione defendant: vacui metu esse debemus. 'Quas tu mihi'
inquit 'intercessiones, quas religiones?' Eas scilicet quibus
rei publicae salus continetur. 'Neglegimus ista et nimis 10
antiqua ac stulta ducimus: forum saepietur; omnes clau-
dentur aditus; armati in praesidiis multis locis conloca-
buntur.' Quid tum? quod ita erit gestum, id lex erit? et in 26.1
aes incidi iubebitis, credo, illa legitima: consules populum
iure rogaverunt—hocine a maioribus accepimus ius
rogandi?—populusque iure scivit. Qui populus? isne
qui exclusus est? Quo iure? an eo quod vi et armis omne 5
sublatum est? Atque haec dico de futuris, quod est amicorum
ante dicere ea quae vitari possint: quae si facta non erunt,
refelletur oratio mea. Loquor de legibus promulgatis, de
quibus est integrum vobis, demonstro vitia: tollite! denuntio
vim: arma removete! 10
  Irasci quidem vos mihi, Dolabella, pro re publica dicenti 27.1
non oportebit. Quamquam te quidem id facturum non arbi-
tror—novi facilitatem tuam—conlegam tuum aiunt in
hac sua fortuna quae bona ipsi videtur—mihi, ne gravius
quippiam dicam, avorum et avunculi sui consulatum si 5
imitaretur, fortunatior videretur—sed eum iracundum audio
esse factum. Video autem quam sit odiosum habere eundem
iratum et armatum, cum tanta praesertim gladiorum sit
impunitas: sed proponam ius, ut opinor, aequum, quod
M. Antonium non arbitror repudiaturum. Ego, si quid in 10
vitam eius aut in mores cum contumelia dixero, quo minus
mihi inimicissimus sit non recusabo; sin consuetudinem
meam quam in re publica semper habui tenuero, id est si
libere quae sentiam de re publica dixero, primum deprecor
ne irascatur; deinde, si hoc non impetro, peto ut sic ira- 15
scatur ut civi. Armis utatur, si ita necesse est, ut dicit, sui
defendendi causa: eis qui pro re publica quae ipsis visa
erunt dixerint ista arma ne noceant. Quid hac postulatione
dici potest aequius? Quod si, ut mihi a quibusdam eius 28.1
familiaribus dictum est, omnis eum quae habetur contra
voluntatem eius oratio graviter offendit, etiam si nulla inest
contumelia, feremus amici naturam. Sed idem illi ita mecum
loquuntur: 'non idem tibi adversario Caesaris licebit quod 5
Pisoni socero,' et simul admonent quiddam quod cavebimus:
'nec erit iustior in senatum non veniendi morbi causa quam
mortis.' Sed per deos immortalis!—te enim intuens, Dola- 29.1
bella, qui es mihi carissimus, non possum de utriusque ve-
strum errore reticere. Credo enim vos nobilis homines magna
quaedam spectantis non pecuniam, ut quidam nimis creduli
suspicantur, quae semper ab amplissimo quoque clarissimo- 5
que contempta est, non opes violentas et populo Romano
minime ferendam potentiam, sed caritatem civium et gloriam
concupivisse. Est autem gloria laus recte factorum magno-
rumque in rem publicam fama meritorum, quae cum optimi
cuiusque, tum etiam multitudinis testimonio comprobatur. 10
Dicerem, Dolabella, qui recte factorum fructus esset, nisi te 30.1
praeter ceteros paulisper esse expertum viderem. Quem
potes recordari in vita inluxisse tibi diem laetiorem quam
cum expiato foro, dissipato concursu impiorum, principibus
sceleris poena adfectis, urbe incendio et caedis metu libe- 5
rata te domum recepisti? Cuius ordinis, cuius generis, cuius
denique fortunae studia tum laudi et gratulationi tuae se
non obtulerunt? Quin mihi etiam, quo auctore te in his
rebus uti arbitrabantur, et gratias boni viri agebant et tuo
nomine gratulabantur. Recordare, quaeso, Dolabella, con- 10
sensum illum theatri, cum omnes earum rerum obliti propter
quas fuerant tibi offensi significarent se beneficio novo
memoriam veteris doloris abiecisse. Hanc tu, P. Dolabella,— 31.1
magno loquor cum dolore—hanc tu, inquam, potuisti aequo
animo tantam dignitatem deponere? Tu autem, M. Antoni,
—absentem enim appello—unum illum diem quo in aede
Telluris senatus fuit non omnibus his mensibus quibus te 5
quidam multum a me dissentientes beatum putant anteponis?
Quae fuit oratio de concordia! quanto metu <senatus>, quanta
sollicitudine civitas tum a te liberata est cum conlegam
tuum, depositis inimicitiis, oblitus auspiciorum a te ipso
augure populi Romani nuntiatorum, illo primum die conlegam 10
tibi esse voluisti; cum tuus parvus filius in Capitolium a te
missus pacis obses fuit! quo senatus die laetior, quo popu- 32.1
lus Romanus? qui quidem nulla in contione umquam
frequentior fuit. Tum denique liberati per viros fortissimos
videbamur, quia, ut illi voluerant, libertatem pax conseque-
batur. Proximo, altero, tertio, denique reliquis consecutis 5
diebus non intermittebas quasi donum aliquod cotidie
adferre rei publicae; maximum autem illud quod dictaturae
nomen sustulisti. Haec inusta est a te, a te, inquam, mortuo
Caesari nota ad ignominiam sempiternam. Vt enim propter
unius M. Manli scelus decreto gentis Manliae neminem 10
patricium Manlium <Marcum> vocari licet, sic tu propter
unius dictatoris odium nomen dictatoris funditus sustulisti.
Num te, cum haec pro salute rei publicae tanta gessisses, 33.1
fortunae tuae, num amplitudinis, num claritatis, num gloriae
paenitebat? Vnde igitur subito tanta ista mutatio? Non
possum adduci ut suspicer te pecunia captum. Licet quod
cuique libet loquatur, credere non est necesse. Nihil enim 5
umquam in te sordidum, nihil humile cognovi. Quamquam
solent domestici depravare non numquam; sed novi firmi-
tatem tuam. Atque utinam ut culpam, sic etiam suspicionem
vitare potuisses! Illud magis vereor ne ignorans verum
iter gloriae gloriosum putes plus te unum posse quam omnis 10
et metui a civibus tuis quam diligi malis. Quod si ita putas,
totam ignoras viam gloriae. Carum esse civem, bene de re
publica mereri, laudari, coli, diligi gloriosum est; metui
vero et in odio esse invidiosum, detestabile, imbecillum,
caducum. Quod videmus etiam in fabula illi ipsi qui 34.1
'Oderint, dum metuant' dixerit perniciosum fuisse. Vtinam,
M. Antoni, avum tuum meminisses! de quo tamen audisti
multa ex me eaque saepissime. Putasne illum immortalitatem
mereri voluisse, ut propter armorum habendorum licentiam 5
metueretur? Illa erat vita, illa secunda fortuna, libertate esse
parem ceteris, principem dignitate. Itaque, ut omittam res
avi tui prosperas, acerbissimum eius supremum diem malim
quam L. Cinnae dominatum, a quo ille crudelissime est
interfectus. Sed quid oratione te flectam? Si enim exitus 35.1
C. Caesaris efficere non potest ut malis carus esse quam
metui, nihil cuiusquam proficiet nec valebit oratio. Quem
qui beatum fuisse putant, miseri ipsi sunt. Beatus est nemo
qui ea lege vivit ut non modo impune sed etiam cum summa 5
interfectoris gloria interfici possit. Qua re flecte te, quaeso,
et maiores tuos respice atque ita guberna rem publicam
ut natum esse te cives tui gaudeant: sine quo nec beatus
nec carus nec iucundus quisquam esse omnino potest. Po- 36.1
puli quidem Romani iudicia multa ambo habetis, quibus
vos non satis moveri permoleste fero. Quid enim gladiatoribus
clamores innumerabilium civium? quid populi versus? quid
Pompei statuae plausus infiniti? quid duobus tribunis plebis 5
qui vobis adversantur? parumne haec significant incredibiliter
consentientem populi Romani universi voluntatem? Quid?
Apollinarium ludorum plausus vel testimonia potius et
iudicia populi Romani parum magna vobis videbantur?
O beatos illos qui, cum adesse ipsis propter vim armorum 10
non licebat, aderant tamen et in medullis populi Romani ac
visceribus haerebant! Nisi forte Accio tum plaudi et sexa-
gesimo post anno palmam dari, non Bruto putabatis, qui
ludis suis ita caruit ut in illo apparatissimo spectaculo studium
populus Romanus tribueret absenti, desiderium liberatoris 15
sui perpetuo plausu et clamore leniret. Equidem is sum 37.1
qui istos plausus, cum popularibus civibus tribuerentur,
semper contempserim; idemque cum a summis, mediis,
infimis, cum denique ab universis hoc idem fit, cumque ei
qui ante sequi populi consensum solebant fugiunt, non 5
plausum illum, sed iudicium puto. Sin haec leviora vobis
videntur quae sunt gravissima, num etiam hoc contemnitis
quod sensistis tam caram populo Romano vitam A. Hirti
fuisse? Satis erat enim probatum illum esse populo Romano,
ut est; iucundum amicis, in quo vincit omnis; carum suis, 10
quibus est ipse carissimus: tantam tamen sollicitudinem
bonorum, tantum timorem omnium in quo meminimus?
Certe in nullo. Quid igitur? hoc vos, per deos immortalis! 38.1
quale sit non interpretamini? Quid? eos de vestra vita
cogitare non censetis quibus eorum quos sperant rei publicae
consulturos vita tam cara sit?
  Cepi fructum, patres conscripti, reversionis meae, quoniam 5
et ea dixi, ut quicumque casus consecutus esset, exstaret
constantiae meae testimonium, et sum a vobis benigne ac
diligenter auditus. Quae potestas si mihi saepius sine meo
vestroque periculo fiet, utar: si minus, quantum potero, non
tam mihi me quam rei publicae reservabo. Mihi fere satis 10
est quod vixi vel ad aetatem vel ad gloriam: huc si quid
accesserit, non tam mihi quam vobis reique publicae ac-
cesserit.