AENEIS
|
|
LIBER I
|
|
Arma uirumque cano, Troiae qui primus ab oris
|
1.1
|
Italiam fato profugus Lauiniaque uenit
|
|
litora, multum ille et terris iactatus et alto
|
|
ui superum, saeuae memorem Iunonis ob iram,
|
|
multa quoque et bello passus, dum conderet urbem
|
5
|
inferretque deos Latio; genus unde Latinum
|
|
Albanique patres atque altae moenia Romae.
|
|
Musa, mihi causas memora, quo numine laeso
|
|
quidue dolens regina deum tot uoluere casus
|
|
insignem pietate uirum, tot adire labores
|
10
|
impulerit. tantaene animis caelestibus irae?
|
|
Vrbs antiqua fuit (Tyrii tenuere coloni)
|
|
Karthago, Italiam contra Tiberinaque longe
|
|
ostia, diues opum studiisque asperrima belli,
|
|
quam Iuno fertur terris magis omnibus unam
|
15
|
posthabita coluisse Samo. hic illius arma,
|
|
hic currus fuit; hoc regnum dea gentibus esse,
|
|
si qua fata sinant, iam tum tenditque fouetque.
|
|
progeniem sed enim Troiano a sanguine duci
|
|
audierat Tyrias olim quae uerteret arces;
|
20
|
hinc populum late regem belloque superbum
|
|
uenturum excidio Libyae; sic uoluere Parcas.
|
|
id metuens ueterisque memor Saturnia belli,
|
|
prima quod ad Troiam pro caris gesserat Argis—
|
|
necdum etiam causae irarum saeuique dolores
|
25
|
exciderant animo; manet alta mente repostum
|
|
iudicium Paridis spretaeque iniuria formae
|
|
et genus inuisum et rapti Ganymedis honores:
|
|
his accensa super iactatos aequore toto
|
|
Troas, reliquias Danaum atque immitis Achilli,
|
30
|
arcebat longe Latio, multosque per annos
|
|
errabant acti fatis maria omnia circum.
|
|
tantae molis erat Romanam condere gentem.
|
|
Vix e conspectu Siculae telluris in altum
|
|
uela dabant laeti et spumas salis aere ruebant,
|
35
|
cum Iuno aeternum seruans sub pectore uulnus
|
|
haec secum: 'mene incepto desistere uictam
|
|
nec posse Italia Teucrorum auertere regem!
|
|
quippe uetor fatis. Pallasne exurere classem
|
|
Argiuum atque ipsos potuit summergere ponto
|
40
|
unius ob noxam et furias Aiacis Oilei?
|
|
ipsa Iouis rapidum iaculata e nubibus ignem
|
|
disiecitque rates euertitque aequora uentis,
|
|
illum exspirantem transfixo pectore flammas
|
|
turbine corripuit scopuloque infixit acuto;
|
45
|
ast ego, quae diuum incedo regina Iouisque
|
|
et soror et coniunx, una cum gente tot annos
|
|
bella gero. et quisquam numen Iunonis adorat
|
|
praeterea aut supplex aris imponet honorem?'
|
|
Talia flammato secum dea corde uolutans
|
50
|
nimborum in patriam, loca feta furentibus Austris,
|
|
Aeoliam uenit. hic uasto rex Aeolus antro
|
|
luctantis uentos tempestatesque sonoras
|
|
imperio premit ac uinclis et carcere frenat.
|
|
illi indignantes magno cum murmure montis
|
55
|
circum claustra fremunt; celsa sedet Aeolus arce
|
|
sceptra tenens mollitque animos et temperat iras.
|
|
ni faciat, maria ac terras caelumque profundum
|
|
quippe ferant rapidi secum uerrantque per auras;
|
|
sed pater omnipotens speluncis abdidit atris
|
60
|
hoc metuens molemque et montis insuper altos
|
|
imposuit, regemque dedit qui foedere certo
|
|
et premere et laxas sciret dare iussus habenas.
|
|
ad quem tum Iuno supplex his uocibus usa est:
|
|
'Aeole (namque tibi diuum pater atque hominum rex
|
65
|
et mulcere dedit fluctus et tollere uento),
|
|
gens inimica mihi Tyrrhenum nauigat aequor
|
|
Ilium in Italiam portans uictosque penatis:
|
|
incute uim uentis submersasque obrue puppis,
|
|
aut age diuersos et dissice corpora ponto.
|
70
|
sunt mihi bis septem praestanti corpore Nymphae,
|
|
quarum quae forma pulcherrima Deiopea,
|
|
conubio iungam stabili propriamque dicabo,
|
|
omnis ut tecum meritis pro talibus annos
|
|
exigat et pulchra faciat te prole parentem.'
|
75
|
Aeolus haec contra: 'tuus, o regina, quid optes
|
|
explorare labor; mihi iussa capessere fas est.
|
|
tu mihi quodcumque hoc regni, tu sceptra Iouemque
|
|
concilias, tu das epulis accumbere diuum
|
|
nimborumque facis tempestatumque potentem.'
|
80
|
Haec ubi dicta, cauum conuersa cuspide montem
|
|
impulit in latus; ac uenti uelut agmine facto,
|
|
qua data porta, ruunt et terras turbine perflant.
|
|
incubuere mari totumque a sedibus imis
|
|
una Eurusque Notusque ruunt creberque procellis
|
85
|
Africus, et uastos uoluunt ad litora fluctus.
|
|
insequitur clamorque uirum stridorque rudentum;
|
|
eripiunt subito nubes caelumque diemque
|
|
Teucrorum ex oculis; ponto nox incubat atra;
|
|
intonuere poli et crebris micat ignibus aether
|
90
|
praesentemque uiris intentant omnia mortem.
|
|
extemplo Aeneae soluuntur frigore membra;
|
|
ingemit et duplicis tendens ad sidera palmas
|
|
talia uoce refert: 'o terque quaterque beati,
|
|
quis ante ora patrum Troiae sub moenibus altis
|
95
|
contigit oppetere! o Danaum fortissime gentis
|
|
Tydide! mene Iliacis occumbere campis
|
|
non potuisse tuaque animam hanc effundere dextra,
|
|
saeuus ubi Aeacidae telo iacet Hector, ubi ingens
|
|
Sarpedon, ubi tot Simois correpta sub undis
|
100
|
scuta uirum galeasque et fortia corpora uoluit!'
|
|
Talia iactanti stridens Aquilone procella
|
|
uelum aduersa ferit, fluctusque ad sidera tollit.
|
|
franguntur remi, tum prora auertit et undis
|
|
dat latus, insequitur cumulo praeruptus aquae mons.
|
105
|
hi summo in fluctu pendent; his unda dehiscens
|
|
terram inter fluctus aperit, furit aestus harenis.
|
|
tris Notus abreptas in saxa latentia torquet
|
|
(saxa uocant Itali mediis quae in fluctibus Aras,
|
|
dorsum immane mari summo), tris Eurus ab alto
|
110
|
in breuia et Syrtis urget, miserabile uisu,
|
|
inliditque uadis atque aggere cingit harenae.
|
|
unam, quae Lycios fidumque uehebat Oronten,
|
|
ipsius ante oculos ingens a uertice pontus
|
|
in puppim ferit: excutitur pronusque magister
|
115
|
uoluitur in caput, ast illam ter fluctus ibidem
|
|
torquet agens circum et rapidus uorat aequore uertex.
|
|
apparent rari nantes in gurgite uasto,
|
|
arma uirum tabulaeque et Troia gaza per undas.
|
|
iam ualidam Ilionei nauem, iam fortis Achatae,
|
120
|
et qua uectus Abas, et qua grandaeuus Aletes,
|
|
uicit hiems; laxis laterum compagibus omnes
|
|
accipiunt inimicum imbrem rimisque fatiscunt.
|
|
Interea magno misceri murmure pontum
|
|
emissamque hiemem sensit Neptunus et imis
|
125
|
stagna refusa uadis, grauiter commotus, et alto
|
|
prospiciens summa placidum caput extulit unda.
|
|
disiectam Aeneae toto uidet aequore classem,
|
|
fluctibus oppressos Troas caelique ruina;
|
|
nec latuere doli fratrem Iunonis et irae.
|
130
|
Eurum ad se Zephyrumque uocat, dehinc talia fatur:
|
|
'Tantane uos generis tenuit fiducia uestri?
|
|
iam caelum terramque meo sine numine, uenti,
|
|
miscere et tantas audetis tollere moles?
|
|
quos ego—sed motos praestat componere fluctus.
|
135
|
post mihi non simili poena commissa luetis.
|
|
maturate fugam regique haec dicite uestro:
|
|
non illi imperium pelagi saeuumque tridentem,
|
|
sed mihi sorte datum. tenet ille immania saxa,
|
|
uestras, Eure, domos; illa se iactet in aula
|
140
|
Aeolus et clauso uentorum carcere regnet.'
|
|
Sic ait, et dicto citius tumida aequora placat
|
|
collectasque fugat nubes solemque reducit.
|
|
Cymothoe simul et Triton adnixus acuto
|
|
detrudunt nauis scopulo; leuat ipse tridenti
|
145
|
et uastas aperit Syrtis et temperat aequor
|
|
atque rotis summas leuibus perlabitur undas.
|
|
ac ueluti magno in populo cum saepe coorta est
|
|
seditio saeuitque animis ignobile uulgus
|
|
iamque faces et saxa uolant, furor arma ministrat;
|
150
|
tum, pietate grauem ac meritis si forte uirum quem
|
|
conspexere, silent arrectisque auribus astant;
|
|
ille regit dictis animos et pectora mulcet:
|
|
sic cunctus pelagi cecidit fragor, aequora postquam
|
|
prospiciens genitor caeloque inuectus aperto
|
155
|
flectit equos curruque uolans dat lora secundo.
|
|
Defessi Aeneadae quae proxima litora cursu
|
|
contendunt petere, et Libyae uertuntur ad oras.
|
|
est in secessu longo locus: insula portum
|
|
efficit obiectu laterum, quibus omnis ab alto
|
160
|
frangitur inque sinus scindit sese unda reductos.
|
|
hinc atque hinc uastae rupes geminique minantur
|
|
in caelum scopuli, quorum sub uertice late
|
|
aequora tuta silent; tum siluis scaena coruscis
|
|
desuper, horrentique atrum nemus imminet umbra.
|
165
|
fronte sub aduersa scopulis pendentibus antrum;
|
|
intus aquae dulces uiuoque sedilia saxo,
|
|
Nympharum domus. hic fessas non uincula nauis
|
|
ulla tenent, unco non alligat ancora morsu.
|
|
huc septem Aeneas collectis nauibus omni
|
170
|
ex numero subit, ac magno telluris amore
|
|
egressi optata potiuntur Troes harena
|
|
et sale tabentis artus in litore ponunt.
|
|
ac primum silici scintillam excudit Achates
|
|
succepitque ignem foliis atque arida circum
|
175
|
nutrimenta dedit rapuitque in fomite flammam.
|
|
tum Cererem corruptam undis Cerealiaque arma
|
|
expediunt fessi rerum, frugesque receptas
|
|
et torrere parant flammis et frangere saxo.
|
|
Aeneas scopulum interea conscendit, et omnem
|
180
|
prospectum late pelago petit, Anthea si quem
|
|
iactatum uento uideat Phrygiasque biremis
|
|
aut Capyn aut celsis in puppibus arma Caici.
|
|
nauem in conspectu nullam, tris litore ceruos
|
|
prospicit errantis; hos tota armenta sequuntur
|
185
|
a tergo et longum per uallis pascitur agmen.
|
|
constitit hic arcumque manu celerisque sagittas
|
|
corripuit fidus quae tela gerebat Achates,
|
|
ductoresque ipsos primum capita alta ferentis
|
|
cornibus arboreis sternit, tum uulgus et omnem
|
190
|
miscet agens telis nemora inter frondea turbam;
|
|
nec prius absistit quam septem ingentia uictor
|
|
corpora fundat humi et numerum cum nauibus aequet;
|
|
hinc portum petit et socios partitur in omnis.
|
|
uina bonus quae deinde cadis onerarat Acestes
|
195
|
litore Trinacrio dederatque abeuntibus heros
|
|
diuidit, et dictis maerentia pectora mulcet:
|
|
'O socii (neque enim ignari sumus ante malorum),
|
|
o passi grauiora, dabit deus his quoque finem.
|
|
uos et Scyllaeam rabiem penitusque sonantis
|
200
|
accestis scopulos, uos et Cyclopia saxa
|
|
experti: reuocate animos maestumque timorem
|
|
mittite; forsan et haec olim meminisse iuuabit.
|
|
per uarios casus, per tot discrimina rerum
|
|
tendimus in Latium, sedes ubi fata quietas
|
205
|
ostendunt; illic fas regna resurgere Troiae.
|
|
durate, et uosmet rebus seruate secundis.'
|
|
Talia uoce refert curisque ingentibus aeger
|
|
spem uultu simulat, premit altum corde dolorem.
|
|
illi se praedae accingunt dapibusque futuris:
|
210
|
tergora diripiunt costis et uiscera nudant;
|
|
pars in frusta secant ueribusque trementia figunt,
|
|
litore aëna locant alii flammasque ministrant.
|
|
tum uictu reuocant uiris, fusique per herbam
|
|
implentur ueteris Bacchi pinguisque ferinae.
|
215
|
postquam exempta fames epulis mensaeque remotae,
|
|
amissos longo socios sermone requirunt,
|
|
spemque metumque inter dubii, seu uiuere credant
|
|
siue extrema pati nec iam exaudire uocatos.
|
|
praecipue pius Aeneas nunc acris Oronti,
|
220
|
nunc Amyci casum gemit et crudelia secum
|
|
fata Lyci fortemque Gyan fortemque Cloanthum.
|
|
Et iam finis erat, cum Iuppiter aethere summo
|
|
despiciens mare ueliuolum terrasque iacentis
|
|
litoraque et latos populos, sic uertice caeli
|
225
|
constitit et Libyae defixit lumina regnis.
|
|
atque illum talis iactantem pectore curas
|
|
tristior et lacrimis oculos suffusa nitentis
|
|
adloquitur Venus: 'o qui res hominumque deumque
|
|
aeternis regis imperiis et fulmine terres,
|
230
|
quid meus Aeneas in te committere tantum,
|
|
quid Troes potuere, quibus tot funera passis
|
|
cunctus ob Italiam terrarum clauditur orbis?
|
|
certe hinc Romanos olim uoluentibus annis,
|
|
hinc fore ductores, reuocato a sanguine Teucri,
|
235
|
qui mare, qui terras omnis dicione tenerent,
|
|
pollicitus—quae te, genitor, sententia uertit?
|
|
hoc equidem occasum Troiae tristisque ruinas
|
|
solabar fatis contraria fata rependens;
|
|
nunc eadem fortuna uiros tot casibus actos
|
240
|
insequitur. quem das finem, rex magne, laborum?
|
|
Antenor potuit mediis elapsus Achiuis
|
|
Illyricos penetrare sinus atque intima tutus
|
|
regna Liburnorum et fontem superare Timaui,
|
|
unde per ora nouem uasto cum murmure montis
|
245
|
it mare proruptum et pelago premit arua sonanti.
|
|
hic tamen ille urbem Pataui sedesque locauit
|
|
Teucrorum et genti nomen dedit armaque fixit
|
|
Troia, nunc placida compostus pace quiescit:
|
|
nos, tua progenies, caeli quibus adnuis arcem,
|
250
|
nauibus (infandum!) amissis unius ob iram
|
|
prodimur atque Italis longe disiungimur oris.
|
|
hic pietatis honos? sic nos in sceptra reponis?'
|
|
Olli subridens hominum sator atque deorum
|
|
uultu, quo caelum tempestatesque serenat,
|
255
|
oscula libauit natae, dehinc talia fatur:
|
|
'parce metu, Cytherea, manent immota tuorum
|
|
fata tibi; cernes urbem et promissa Lauini
|
|
moenia, sublimemque feres ad sidera caeli
|
|
magnanimum Aenean; neque me sententia uertit.
|
260
|
hic tibi (fabor enim, quando haec te cura remordet,
|
|
longius et uoluens fatorum arcana mouebo)
|
|
bellum ingens geret Italia populosque ferocis
|
|
contundet moresque uiris et moenia ponet,
|
|
tertia dum Latio regnantem uiderit aestas
|
265
|
ternaque transierint Rutulis hiberna subactis.
|
|
at puer Ascanius, cui nunc cognomen Iulo
|
|
additur (Ilus erat, dum res stetit Ilia regno),
|
|
triginta magnos uoluendis mensibus orbis
|
|
imperio explebit, regnumque ab sede Lauini
|
270
|
transferet, et Longam multa ui muniet Albam.
|
|
hic iam ter centum totos regnabitur annos
|
|
gente sub Hectorea, donec regina sacerdos
|
|
Marte grauis geminam partu dabit Ilia prolem.
|
|
inde lupae fuluo nutricis tegmine laetus
|
275
|
Romulus excipiet gentem et Mauortia condet
|
|
moenia Romanosque suo de nomine dicet.
|
|
his ego nec metas rerum nec tempora pono:
|
|
imperium sine fine dedi. quin aspera Iuno,
|
|
quae mare nunc terrasque metu caelumque fatigat,
|
280
|
consilia in melius referet, mecumque fouebit
|
|
Romanos, rerum dominos gentemque togatam.
|
|
sic placitum. ueniet lustris labentibus aetas
|
|
cum domus Assaraci Pthiam clarasque Mycenas
|
|
seruitio premet ac uictis dominabitur Argis.
|
285
|
nascetur pulchra Troianus origine Caesar,
|
|
imperium Oceano, famam qui terminet astris,
|
|
Iulius, a magno demissum nomen Iulo.
|
|
hunc tu olim caelo spoliis Orientis onustum
|
|
accipies secura; uocabitur hic quoque uotis.
|
290
|
aspera tum positis mitescent saecula bellis:
|
|
cana Fides et Vesta, Remo cum fratre Quirinus
|
|
iura dabunt; dirae ferro et compagibus artis
|
|
claudentur Belli portae; Furor impius intus
|
|
saeua sedens super arma et centum uinctus aënis
|
295
|
post tergum nodis fremet horridus ore cruento.'
|
|
Haec ait et Maia genitum demittit ab alto,
|
|
ut terrae utque nouae pateant Karthaginis arces
|
|
hospitio Teucris, ne fati nescia Dido
|
|
finibus arceret. uolat ille per aëra magnum
|
300
|
remigio alarum ac Libyae citus astitit oris.
|
|
et iam iussa facit, ponuntque ferocia Poeni
|
|
corda uolente deo; in primis regina quietum
|
|
accipit in Teucros animum mentemque benignam.
|
|
At pius Aeneas per noctem plurima uoluens,
|
305
|
ut primum lux alma data est, exire locosque
|
|
explorare nouos, quas uento accesserit oras,
|
|
qui teneant (nam inculta uidet), hominesne feraene,
|
|
quaerere constituit sociisque exacta referre.
|
|
classem in conuexo nemorum sub rupe cauata
|
310
|
arboribus clausam circum atque horrentibus umbris
|
|
occulit; ipse uno graditur comitatus Achate
|
|
bina manu lato crispans hastilia ferro.
|
|
cui mater media sese tulit obuia silua
|
|
uirginis os habitumque gerens et uirginis arma
|
315
|
Spartanae, uel qualis equos Threissa fatigat
|
|
Harpalyce uolucremque fuga praeuertitur Hebrum.
|
|
namque umeris de more habilem suspenderat arcum
|
|
uenatrix dederatque comam diffundere uentis,
|
|
nuda genu nodoque sinus collecta fluentis.
|
320
|
ac prior 'heus,' inquit, 'iuuenes, monstrate, mearum
|
|
uidistis si quam hic errantem forte sororum
|
|
succinctam pharetra et maculosae tegmine lyncis,
|
|
aut spumantis apri cursum clamore prementem.'
|
|
Sic Venus et Veneris contra sic filius orsus:
|
325
|
'nulla tuarum audita mihi neque uisa sororum,
|
|
o quam te memorem, uirgo? namque haud tibi uultus
|
|
mortalis, nec uox hominem sonat; o, dea certe
|
|
(an Phoebi soror? an Nympharum sanguinis una?),
|
|
sis felix nostrumque leues, quaecumque, laborem
|
330
|
et quo sub caelo tandem, quibus orbis in oris
|
|
iactemur doceas: ignari hominumque locorumque
|
|
erramus uento huc uastis et fluctibus acti.
|
|
multa tibi ante aras nostra cadet hostia dextra.'
|
|
Tum Venus: 'haud equidem tali me dignor honore;
|
335
|
uirginibus Tyriis mos est gestare pharetram
|
|
purpureoque alte suras uincire coturno.
|
|
Punica regna uides, Tyrios et Agenoris urbem;
|
|
sed fines Libyci, genus intractabile bello.
|
|
imperium Dido Tyria regit urbe profecta,
|
340
|
germanum fugiens. longa est iniuria, longae
|
|
ambages; sed summa sequar fastigia rerum.
|
|
huic coniunx Sychaeus erat, ditissimus auri
|
|
Phoenicum, et magno miserae dilectus amore,
|
|
cui pater intactam dederat primisque iugarat
|
345
|
ominibus. sed regna Tyri germanus habebat
|
|
Pygmalion, scelere ante alios immanior omnis.
|
|
quos inter medius uenit furor. ille Sychaeum
|
|
impius ante aras atque auri caecus amore
|
|
clam ferro incautum superat, securus amorum
|
350
|
germanae; factumque diu celauit et aegram
|
|
multa malus simulans uana spe lusit amantem.
|
|
ipsa sed in somnis inhumati uenit imago
|
|
coniugis ora modis attollens pallida miris;
|
|
crudelis aras traiectaque pectora ferro
|
355
|
nudauit, caecumque domus scelus omne retexit.
|
|
tum celerare fugam patriaque excedere suadet
|
|
auxiliumque uiae ueteres tellure recludit
|
|
thesauros, ignotum argenti pondus et auri.
|
|
his commota fugam Dido sociosque parabat.
|
360
|
conueniunt quibus aut odium crudele tyranni
|
|
aut metus acer erat; nauis, quae forte paratae,
|
|
corripiunt onerantque auro. portantur auari
|
|
Pygmalionis opes pelago; dux femina facti.
|
|
deuenere locos ubi nunc ingentia cernes
|
365
|
moenia surgentemque nouae Karthaginis arcem,
|
|
mercatique solum, facti de nomine Byrsam,
|
|
taurino quantum possent circumdare tergo.
|
|
sed uos qui tandem? quibus aut uenistis ab oris?
|
|
quoue tenetis iter?' quaerenti talibus ille
|
370
|
suspirans imoque trahens a pectore uocem:
|
|
'O dea, si prima repetens ab origine pergam
|
|
et uacet annalis nostrorum audire laborum,
|
|
ante diem clauso componet Vesper Olympo.
|
|
nos Troia antiqua, si uestras forte per auris
|
375
|
Troiae nomen iit, diuersa per aequora uectos
|
|
forte sua Libycis tempestas appulit oris.
|
|
sum pius Aeneas, raptos qui ex hoste penatis
|
|
classe ueho mecum, fama super aethera notus;
|
|
Italiam quaero patriam, et genus ab Ioue summo.
|
380
|
bis denis Phrygium conscendi nauibus aequor,
|
|
matre dea monstrante uiam data fata secutus;
|
|
uix septem conuulsae undis Euroque supersunt.
|
|
ipse ignotus, egens, Libyae deserta peragro,
|
|
Europa atque Asia pulsus.' nec plura querentem
|
385
|
passa Venus medio sic interfata dolore est:
|
|
'Quisquis es, haud, credo, inuisus caelestibus auras
|
|
uitalis carpis, Tyriam qui adueneris urbem;
|
|
perge modo atque hinc te reginae ad limina perfer.
|
|
namque tibi reduces socios classemque relatam
|
390
|
nuntio et in tutum uersis Aquilonibus actam,
|
|
ni frustra augurium uani docuere parentes.
|
|
aspice bis senos laetantis agmine cycnos,
|
|
aetheria quos lapsa plaga Iouis ales aperto
|
|
turbabat caelo; nunc terras ordine longo
|
395
|
aut capere aut captas iam despectare uidentur:
|
|
ut reduces illi ludunt stridentibus alis
|
|
et coetu cinxere polum cantusque dedere,
|
|
haud aliter puppesque tuae pubesque tuorum
|
|
aut portum tenet aut pleno subit ostia uelo.
|
400
|
perge modo et, qua te ducit uia, derige gressum.'
|
|
Dixit et auertens rosea ceruice refulsit,
|
|
ambrosiaeque comae diuinum uertice odorem
|
|
spirauere; pedes uestis defluxit ad imos,
|
|
et uera incessu patuit dea. ille ubi matrem
|
405
|
agnouit tali fugientem est uoce secutus:
|
|
'quid natum totiens, crudelis tu quoque, falsis
|
|
ludis imaginibus? cur dextrae iungere dextram
|
|
non datur ac ueras audire et reddere uoces?'
|
|
talibus incusat gressumque ad moenia tendit.
|
410
|
at Venus obscuro gradientis aëre saepsit,
|
|
et multo nebulae circum dea fudit amictu,
|
|
cernere ne quis eos neu quis contingere posset
|
|
moliriue moram aut ueniendi poscere causas.
|
|
ipsa Paphum sublimis abit sedesque reuisit
|
415
|
laeta suas, ubi templum illi, centumque Sabaeo
|
|
ture calent arae sertisque recentibus halant.
|
|
Corripuere uiam interea, qua semita monstrat,
|
|
iamque ascendebant collem, qui plurimus urbi
|
|
imminet aduersasque aspectat desuper arces.
|
420
|
miratur molem Aeneas, magalia quondam,
|
|
miratur portas strepitumque et strata uiarum.
|
|
instant ardentes Tyrii: pars ducere muros
|
|
molirique arcem et manibus subuoluere saxa,
|
|
pars optare locum tecto et concludere sulco;
|
425
|
iura magistratusque legunt sanctumque senatum.
|
|
hic portus alii effodiunt; hic alta theatris
|
|
fundamenta locant alii, immanisque columnas
|
|
rupibus excidunt, scaenis decora apta futuris:
|
|
qualis apes aestate noua per florea rura
|
430
|
exercet sub sole labor, cum gentis adultos
|
|
educunt fetus, aut cum liquentia mella
|
|
stipant et dulci distendunt nectare cellas,
|
|
aut onera accipiunt uenientum, aut agmine facto
|
|
ignauum fucos pecus a praesepibus arcent;
|
435
|
feruet opus redolentque thymo fraglantia mella.
|
|
'o fortunati, quorum iam moenia surgunt!'
|
|
Aeneas ait et fastigia suspicit urbis.
|
|
infert se saeptus nebula (mirabile dictu)
|
|
per medios, miscetque uiris neque cernitur ulli.
|
440
|
Lucus in urbe fuit media, laetissimus umbrae,
|
|
quo primum iactati undis et turbine Poeni
|
|
effodere loco signum, quod regia Iuno
|
|
monstrarat, caput acris equi; sic nam fore bello
|
|
egregiam et facilem uictu per saecula gentem.
|
445
|
hic templum Iunoni ingens Sidonia Dido
|
|
condebat, donis opulentum et numine diuae,
|
|
aerea cui gradibus surgebant limina nexaeque
|
|
aere trabes, foribus cardo stridebat aënis.
|
|
hoc primum in luco noua res oblata timorem
|
450
|
leniit, hic primum Aeneas sperare salutem
|
|
ausus et adflictis melius confidere rebus.
|
|
namque sub ingenti lustrat dum singula templo
|
|
reginam opperiens, dum quae fortuna sit urbi
|
|
artificumque manus inter se operumque laborem
|
455
|
miratur, uidet Iliacas ex ordine pugnas
|
|
bellaque iam fama totum uulgata per orbem,
|
|
Atridas Priamumque et saeuum ambobus Achillem.
|
|
constitit et lacrimans 'quis iam locus,' inquit, 'Achate,
|
|
quae regio in terris nostri non plena laboris?
|
460
|
en Priamus. sunt hic etiam sua praemia laudi,
|
|
sunt lacrimae rerum et mentem mortalia tangunt.
|
|
solue metus; feret haec aliquam tibi fama salutem.'
|
|
sic ait atque animum pictura pascit inani
|
|
multa gemens, largoque umectat flumine uultum.
|
465
|
namque uidebat uti bellantes Pergama circum
|
|
hac fugerent Grai, premeret Troiana iuuentus;
|
|
hac Phryges, instaret curru cristatus Achilles.
|
|
nec procul hinc Rhesi niueis tentoria uelis
|
|
agnoscit lacrimans, primo quae prodita somno
|
470
|
Tydides multa uastabat caede cruentus,
|
|
ardentisque auertit equos in castra prius quam
|
|
pabula gustassent Troiae Xanthumque bibissent.
|
|
parte alia fugiens amissis Troilus armis,
|
|
infelix puer atque impar congressus Achilli,
|
475
|
fertur equis curruque haeret resupinus inani,
|
|
lora tenens tamen; huic ceruixque comaeque trahuntur
|
|
per terram, et uersa puluis inscribitur hasta.
|
|
interea ad templum non aequae Palladis ibant
|
|
crinibus Iliades passis peplumque ferebant
|
480
|
suppliciter, tristes et tunsae pectora palmis;
|
|
diua solo fixos oculos auersa tenebat.
|
|
ter circum Iliacos raptauerat Hectora muros
|
|
exanimumque auro corpus uendebat Achilles.
|
|
tum uero ingentem gemitum dat pectore ab imo,
|
485
|
ut spolia, ut currus, utque ipsum corpus amici
|
|
tendentemque manus Priamum conspexit inermis.
|
|
se quoque principibus permixtum agnouit Achiuis,
|
|
Eoasque acies et nigri Memnonis arma.
|
|
ducit Amazonidum lunatis agmina peltis
|
490
|
Penthesilea furens mediisque in milibus ardet,
|
|
aurea subnectens exsertae cingula mammae
|
|
bellatrix, audetque uiris concurrere uirgo.
|
|
Haec dum Dardanio Aeneae miranda uidentur,
|
|
dum stupet obtutuque haeret defixus in uno,
|
495
|
regina ad templum, forma pulcherrima Dido,
|
|
incessit magna iuuenum stipante caterua.
|
|
qualis in Eurotae ripis aut per iuga Cynthi
|
|
exercet Diana choros, quam mille secutae
|
|
hinc atque hinc glomerantur Oreades; illa pharetram
|
500
|
fert umero gradiensque deas supereminet omnis
|
|
(Latonae tacitum pertemptant gaudia pectus):
|
|
talis erat Dido, talem se laeta ferebat
|
|
per medios instans operi regnisque futuris.
|
|
tum foribus diuae, media testudine templi,
|
505
|
saepta armis solioque alte subnixa resedit.
|
|
iura dabat legesque uiris, operumque laborem
|
|
partibus aequabat iustis aut sorte trahebat:
|
|
cum subito Aeneas concursu accedere magno
|
|
Anthea Sergestumque uidet fortemque Cloanthum
|
510
|
Teucrorumque alios, ater quos aequore turbo
|
|
dispulerat penitusque alias auexerat oras.
|
|
obstipuit simul ipse, simul percussus Achates
|
|
laetitiaque metuque; auidi coniungere dextras
|
|
ardebant, sed res animos incognita turbat.
|
515
|
dissimulant et nube caua speculantur amicti
|
|
quae fortuna uiris, classem quo litore linquant,
|
|
quid ueniant; cunctis nam lecti nauibus ibant
|
|
orantes ueniam et templum clamore petebant.
|
|
Postquam introgressi et coram data copia fandi,
|
520
|
maximus Ilioneus placido sic pectore coepit:
|
|
'o regina, nouam cui condere Iuppiter urbem
|
|
iustitiaque dedit gentis frenare superbas,
|
|
Troes te miseri, uentis maria omnia uecti,
|
|
oramus: prohibe infandos a nauibus ignis,
|
525
|
parce pio generi et propius res aspice nostras.
|
|
non nos aut ferro Libycos populare penatis
|
|
uenimus, aut raptas ad litora uertere praedas;
|
|
non ea uis animo nec tanta superbia uictis.
|
|
est locus, Hesperiam Grai cognomine dicunt,
|
530
|
terra antiqua, potens armis atque ubere glaebae;
|
|
Oenotri coluere uiri; nunc fama minores
|
|
Italiam dixisse ducis de nomine gentem.
|
|
hic cursus fuit,
|
|
cum subito adsurgens fluctu nimbosus Orion
|
535
|
in uada caeca tulit penitusque procacibus Austris
|
|
perque undas superante salo perque inuia saxa
|
|
dispulit; huc pauci uestris adnauimus oris.
|
|
quod genus hoc hominum? quaeue hunc tam barbara morem
|
|
permittit patria? hospitio prohibemur harenae;
|
540
|
bella cient primaque uetant consistere terra.
|
|
si genus humanum et mortalia temnitis arma,
|
|
at sperate deos memores fandi atque nefandi.
|
|
rex erat Aeneas nobis, quo iustior alter
|
|
nec pietate fuit, nec bello maior et armis.
|
545
|
quem si fata uirum seruant, si uescitur aura
|
|
aetheria neque adhuc crudelibus occubat umbris,
|
|
non metus, officio nec te certasse priorem
|
|
paeniteat. sunt et Siculis regionibus urbes
|
|
armaque Troianoque a sanguine clarus Acestes.
|
550
|
quassatam uentis liceat subducere classem
|
|
et siluis aptare trabes et stringere remos,
|
|
si datur Italiam sociis et rege recepto
|
|
tendere, ut Italiam laeti Latiumque petamus;
|
|
sin absumpta salus, et te, pater optime Teucrum,
|
555
|
pontus habet Libyae nec spes iam restat Iuli,
|
|
at freta Sicaniae saltem sedesque paratas,
|
|
unde huc aduecti, regemque petamus Acesten.'
|
|
talibus Ilioneus; cuncti simul ore fremebant
|
|
Dardanidae.
|
560
|
Tum breuiter Dido uultum demissa profatur:
|
|
'soluite corde metum, Teucri, secludite curas.
|
|
res dura et regni nouitas me talia cogunt
|
|
moliri et late finis custode tueri.
|
|
quis genus Aeneadum, quis Troiae nesciat urbem,
|
565
|
uirtutesque uirosque aut tanti incendia belli?
|
|
non obtunsa adeo gestamus pectora Poeni,
|
|
nec tam auersus equos Tyria Sol iungit ab urbe.
|
|
seu uos Hesperiam magnam Saturniaque arua
|
|
siue Erycis finis regemque optatis Acesten,
|
570
|
auxilio tutos dimittam opibusque iuuabo.
|
|
uultis et his mecum pariter considere regnis?
|
|
urbem quam statuo, uestra est; subducite nauis;
|
|
Tros Tyriusque mihi nullo discrimine agetur.
|
|
atque utinam rex ipse Noto compulsus eodem
|
575
|
adforet Aeneas! equidem per litora certos
|
|
dimittam et Libyae lustrare extrema iubebo,
|
|
si quibus eiectus siluis aut urbibus errat.'
|
|
His animum arrecti dictis et fortis Achates
|
|
et pater Aeneas iamdudum erumpere nubem
|
580
|
ardebant. prior Aenean compellat Achates:
|
|
'nate dea, quae nunc animo sententia surgit?
|
|
omnia tuta uides, classem sociosque receptos.
|
|
unus abest, medio in fluctu quem uidimus ipsi
|
|
submersum; dictis respondent cetera matris.'
|
585
|
uix ea fatus erat cum circumfusa repente
|
|
scindit se nubes et in aethera purgat apertum.
|
|
restitit Aeneas claraque in luce refulsit
|
|
os umerosque deo similis; namque ipsa decoram
|
|
caesariem nato genetrix lumenque iuuentae
|
590
|
purpureum et laetos oculis adflarat honores:
|
|
quale manus addunt ebori decus, aut ubi flauo
|
|
argentum Pariusue lapis circumdatur auro.
|
|
tum sic reginam adloquitur cunctisque repente
|
|
improuisus ait: 'coram, quem quaeritis, adsum,
|
595
|
Troius Aeneas, Libycis ereptus ab undis.
|
|
o sola infandos Troiae miserata labores,
|
|
quae nos, reliquias Danaum, terraeque marisque
|
|
omnibus exhaustos iam casibus, omnium egenos,
|
|
urbe, domo socias, grates persoluere dignas
|
600
|
non opis est nostrae, Dido, nec quidquid ubique est
|
|
gentis Dardaniae, magnum quae sparsa per orbem.
|
|
di tibi, si qua pios respectant numina, si quid
|
|
usquam iustitiae est et mens sibi conscia recti,
|
|
praemia digna ferant. quae te tam laeta tulerunt
|
605
|
saecula? qui tanti talem genuere parentes?
|
|
in freta dum fluuii current, dum montibus umbrae
|
|
lustrabunt conuexa, polus dum sidera pascet,
|
|
semper honos nomenque tuum laudesque manebunt,
|
|
quae me cumque uocant terrae.' sic fatus amicum
|
610
|
Ilionea petit dextra laeuaque Serestum,
|
|
post alios, fortemque Gyan fortemque Cloanthum.
|
|
Obstipuit primo aspectu Sidonia Dido,
|
|
casu deinde uiri tanto, et sic ore locuta est:
|
|
'quis te, nate dea, per tanta pericula casus
|
615
|
insequitur? quae uis immanibus applicat oris?
|
|
tune ille Aeneas quem Dardanio Anchisae
|
|
alma Venus Phrygii genuit Simoentis ad undam?
|
|
atque equidem Teucrum memini Sidona uenire
|
|
finibus expulsum patriis, noua regna petentem
|
620
|
auxilio Beli; genitor tum Belus opimam
|
|
uastabat Cyprum et uictor dicione tenebat.
|
|
tempore iam ex illo casus mihi cognitus urbis
|
|
Troianae nomenque tuum regesque Pelasgi.
|
|
ipse hostis Teucros insigni laude ferebat
|
625
|
seque ortum antiqua Teucrorum a stirpe uolebat.
|
|
quare agite, o tectis, iuuenes, succedite nostris.
|
|
me quoque per multos similis fortuna labores
|
|
iactatam hac demum uoluit consistere terra;
|
|
non ignara mali miseris succurrere disco.'
|
630
|
sic memorat; simul Aenean in regia ducit
|
|
tecta, simul diuum templis indicit honorem.
|
|
nec minus interea sociis ad litora mittit
|
|
uiginti tauros, magnorum horrentia centum
|
|
terga suum, pinguis centum cum matribus agnos,
|
635
|
munera laetitiamque dii.
|
|
at domus interior regali splendida luxu
|
|
instruitur, mediisque parant conuiuia tectis:
|
|
arte laboratae uestes ostroque superbo,
|
|
ingens argentum mensis, caelataque in auro
|
640
|
fortia facta patrum, series longissima rerum
|
|
per tot ducta uiros antiqua ab origine gentis.
|
|
Aeneas (neque enim patrius consistere mentem
|
|
passus amor) rapidum ad nauis praemittit Achaten,
|
|
Ascanio ferat haec ipsumque ad moenia ducat;
|
645
|
omnis in Ascanio cari stat cura parentis.
|
|
munera praeterea Iliacis erepta ruinis
|
|
ferre iubet, pallam signis auroque rigentem
|
|
et circumtextum croceo uelamen acantho,
|
|
ornatus Argiuae Helenae, quos illa Mycenis,
|
650
|
Pergama cum peteret inconcessosque hymenaeos,
|
|
extulerat, matris Ledae mirabile donum;
|
|
praeterea sceptrum, Ilione quod gesserat olim,
|
|
maxima natarum Priami, colloque monile
|
|
bacatum, et duplicem gemmis auroque coronam.
|
655
|
haec celerans iter ad nauis tendebat Achates.
|
|
At Cytherea nouas artis, noua pectore uersat
|
|
consilia, ut faciem mutatus et ora Cupido
|
|
pro dulci Ascanio ueniat, donisque furentem
|
|
incendat reginam atque ossibus implicet ignem.
|
660
|
quippe domum timet ambiguam Tyriosque bilinguis;
|
|
urit atrox Iuno et sub noctem cura recursat.
|
|
ergo his aligerum dictis adfatur Amorem:
|
|
'nate, meae uires, mea magna potentia, solus
|
|
nate patris summi qui tela Typhoëa temnis,
|
665
|
ad te confugio et supplex tua numina posco.
|
|
frater ut Aeneas pelago tuus omnia circum
|
|
litora iactetur odiis Iunonis acerbae,
|
|
nota tibi, et nostro doluisti saepe dolore.
|
|
nunc Phoenissa tenet Dido blandisque moratur
|
670
|
uocibus, et uereor quo se Iunonia uertant
|
|
hospitia: haud tanto cessabit cardine rerum.
|
|
quocirca capere ante dolis et cingere flamma
|
|
reginam meditor, ne quo se numine mutet,
|
|
sed magno Aeneae mecum teneatur amore.
|
675
|
qua facere id possis nostram nunc accipe mentem:
|
|
regius accitu cari genitoris ad urbem
|
|
Sidoniam puer ire parat, mea maxima cura,
|
|
dona ferens pelago et flammis restantia Troiae;
|
|
hunc ego sopitum somno super alta Cythera
|
680
|
aut super Idalium sacrata sede recondam,
|
|
ne qua scire dolos mediusue occurrere possit.
|
|
tu faciem illius noctem non amplius unam
|
|
falle dolo et notos pueri puer indue uultus,
|
|
ut, cum te gremio accipiet laetissima Dido
|
685
|
regalis inter mensas laticemque Lyaeum,
|
|
cum dabit amplexus atque oscula dulcia figet,
|
|
occultum inspires ignem fallasque ueneno.'
|
|
paret Amor dictis carae genetricis, et alas
|
|
exuit et gressu gaudens incedit Iuli.
|
690
|
at Venus Ascanio placidam per membra quietem
|
|
inrigat, et fotum gremio dea tollit in altos
|
|
Idaliae lucos, ubi mollis amaracus illum
|
|
floribus et dulci aspirans complectitur umbra.
|
|
Iamque ibat dicto parens et dona Cupido
|
695
|
regia portabat Tyriis duce laetus Achate.
|
|
cum uenit, aulaeis iam se regina superbis
|
|
aurea composuit sponda mediamque locauit,
|
|
iam pater Aeneas et iam Troiana iuuentus
|
|
conueniunt, stratoque super discumbitur ostro.
|
700
|
dant manibus famuli lymphas Cereremque canistris
|
|
expediunt tonsisque ferunt mantelia uillis.
|
|
quinquaginta intus famulae, quibus ordine longam
|
|
cura penum struere et flammis adolere penatis;
|
|
centum aliae totidemque pares aetate ministri,
|
705
|
qui dapibus mensas onerent et pocula ponant.
|
|
nec non et Tyrii per limina laeta frequentes
|
|
conuenere; toris iussi discumbere pictis
|
|
mirantur dona Aeneae, mirantur Iulum,
|
|
flagrantisque dei uultus simulataque uerba,
|
710
|
pallamque et pictum croceo uelamen acantho.
|
|
praecipue infelix, pesti deuota futurae,
|
|
expleri mentem nequit ardescitque tuendo
|
|
Phoenissa, et pariter puero donisque mouetur.
|
|
ille ubi complexu Aeneae colloque pependit
|
715
|
et magnum falsi impleuit genitoris amorem,
|
|
reginam petit. haec oculis, haec pectore toto
|
|
haeret et interdum gremio fouet inscia Dido
|
|
insidat quantus miserae deus. at memor ille
|
|
matris Acidaliae paulatim abolere Sychaeum
|
720
|
incipit et uiuo temptat praeuertere amore
|
|
iam pridem resides animos desuetaque corda.
|
|
Postquam prima quies epulis mensaeque remotae,
|
|
crateras magnos statuunt et uina coronant.
|
|
fit strepitus tectis uocemque per ampla uolutant
|
725
|
atria; dependent lychni laquearibus aureis
|
|
incensi et noctem flammis funalia uincunt.
|
|
hic regina grauem gemmis auroque poposcit
|
|
impleuitque mero pateram, quam Belus et omnes
|
|
a Belo soliti; tum facta silentia tectis:
|
730
|
'Iuppiter, hospitibus nam te dare iura loquuntur,
|
|
hunc laetum Tyriisque diem Troiaque profectis
|
|
esse uelis, nostrosque huius meminisse minores.
|
|
adsit laetitiae Bacchus dator et bona Iuno;
|
|
et uos o coetum, Tyrii, celebrate fauentes.'
|
735
|
dixit et in mensam laticum libauit honorem
|
|
primaque, libato, summo tenus attigit ore;
|
|
tum Bitiae dedit increpitans; ille impiger hausit
|
|
spumantem pateram et pleno se proluit auro;
|
|
post alii proceres. cithara crinitus Iopas
|
740
|
personat aurata, docuit quem maximus Atlas.
|
|
hic canit errantem lunam solisque labores,
|
|
unde hominum genus et pecudes, unde imber et ignes,
|
|
Arcturum pluuiasque Hyadas geminosque Triones,
|
|
quid tantum Oceano properent se tingere soles
|
745
|
hiberni, uel quae tardis mora noctibus obstet;
|
|
ingeminant plausu Tyrii, Troesque sequuntur.
|
|
nec non et uario noctem sermone trahebat
|
|
infelix Dido longumque bibebat amorem,
|
|
multa super Priamo rogitans, super Hectore multa;
|
750
|
nunc quibus Aurorae uenisset filius armis,
|
|
nunc quales Diomedis equi, nunc quantus Achilles.
|
|
'immo age et a prima dic, hospes, origine nobis
|
|
insidias' inquit 'Danaum casusque tuorum
|
|
erroresque tuos; nam te iam septima portat
|
755
|
omnibus errantem terris et fluctibus aestas.'
|
|