CVLEX
Lusimus, Octaui, gracili modulante Thalia 1
atque ut araneoli tenuem formauimus orsum;
lusimus: haec propter culicis sint carmina docta,
omnis et historiae per ludum consonet ordo
notitiaeque ducum uoces, licet inuidus adsit. 5
quisquis erit culpare iocos musamque paratus,
pondere uel culicis leuior famaque feretur.
posterius grauiore sono tibi musa loquetur
nostra, dabunt cum securos mihi tempora fructus,
ut tibi digna tuo poliantur carmina sensu. 10
  Latonae magnique Iouis decus, aurea proles,
Phoebus erit nostri princeps et carminis auctor
et recinente lyra fautor, siue educat illum
Arna Chimaeraeo Xanthi perfusa liquore
seu decus Asteriae seu qua Parnasia rupes 15
hinc atque hinc patula praepandit cornua fronte
Castaliaeque sonans liquido pede labitur unda.
quare, Pierii laticis decus, ite, sorores
Naides, et celebrate deum ludente chorea.
et tu, sancta Pales, ad quam uentura recurrunt 20
agrestum bona fetura—sit cura tenentis
aerios nemorum cultus siluasque uirentes:
te cultrice uagus saltus feror inter et antra.
  et tu, cui meritis oritur fiducia chartis,
Octaui uenerande, meis adlabere coeptis, 25
sancte puer, tibi namque canit non pagina bellum
triste Iouis ponitque [canit non pagina bellum]
Phlegra, Giganteo sparsa est quae sanguine tellus,
nec Centaureos Lapithas compellit in enses;
urit Ericthonias Oriens non ignibus arces, 30
non perfossus Athos nec magno uincula ponto
iacta meo quaerent iam sera uolumine famam,
non Hellespontus pedibus pulsatus equorum,
Graecia cum timuit uenientis undique Persas—
mollia sed tenui decurrens carmina uersu 35
uiribus apta suis Phoebo duce ludere gaudet.
hoc tibi, sancte puer; memorabilis et tibi certet
gloria perpetuum lucens mansura per aeuum,
et tibi sede pia maneat locus, et tibi sospes
debita felices memoretur uita per annos, 40
grata bonis lucens. sed nos ad coepta feramur.
  igneus aetherias iam sol penetrabat in arces
candidaque aurato quatiebat lumina curru,
crinibus et roseis tenebras Aurora fugarat:
propulit e stabulis ad pabula laeta capellas 45
pastor et excelsi montis iuga summa petiuit,
lurida qua patulos uelabant gramina colles.
iam siluis dumisque uagae, iam uallibus abdunt
corpora, iamque omni celeres e parte uagantes
tondebant tenero uiridantia gramina morsu. 50
scrupea desertas haerebant ad caua rupes,
pendula proiectis carpuntur et arbuta ramis,
densaque uirgultis auide labrusca petuntur.
haec suspensa rapit carpente cacumina morsu
uel salicis lentae uel quae noua nascitur alnus, 55
haec teneras fruticum sentes rimatur, at illa
imminet †in riui praestantis imaginis undam.
  o bona pastoris (si quis non pauperis usum
mente prius docta fastidiat et probet illis
somnia luxuriae spretis) incognita curis 60
quae lacerant auidas inimico pectore mentes.
si non Assyrio fuerint bis lota colore
Attalicis opibus data uellera, si nitor auri
sub laqueare domus animum non angit auarum
picturaeque decus, lapidum nec fulgor in ulla 65
cognitus utilitate manet, nec pocula gratum
Alconis referent Boethique toreuma, nec Indi
conchea baca maris pretio est, at pectore puro
saepe super tenero prosternit gramine corpus,
florida cum tellus, gemmantis picta per herbas, 70
uere notat dulci distincta coloribus arua;
atque illum calamo laetum recinente palustri
otiaque inuidia degentem et fraude remota
pollentemque sibi uiridi cum palmite lucens
Tmolia pampineo subter coma uelat amictu. 75
illi sunt gratae rorantes lacte capellae
et nemus et fecunda Pales et uallibus intus
semper opaca nouis manantia fontibus antra.
quis magis optato queat esse beatior aeuo
quam qui mente procul pura sensuque probando 80
non auidas agnouit opes nec tristia bella
nec funesta timet ualidae certamina classis
nec, spoliis dum sancta deum fulgentibus ornet
templa uel euectus finem transcendat habendi,
aduersum saeuis ultro caput hostibus offert? 85
illi falce deus colitur non arte politus,
ille colit lucos, illi Panchaia tura
floribus agrestes herbae uariantibus adsunt,
illi dulcis adest requies et pura uoluptas,
libera, simplicibus curis: huic imminet, omnis 90
derigit huc sensus, haec cura est subdita cordi,
quolibet ut requie uictu contentus abundet
iucundoque liget languentia corpora somno.
o pecudes, o Panes et o gratissima tempe
†fontis† Hamadryadum, quarum non diuite cultu 95
aemulus Ascraeo pastor sibi quisque poetae
securam placido traducit pectore uitam.
  talibus in studiis baculo dum nixus apricas
pastor agit curas et dum non arte canora
compacta solitum modulatur harundine carmen, 100
tendit ineuectus radios Hyperionis ardor
lucidaque aetherio ponit discrimina mundo,
qua iacit Oceanum flammas in utrumque rapaces.
et iam compellente uagae pastore capellae
ima susurrantis repetebant ad uada lymphae 105
quae subter uiridem residebant caerula muscum.
iam medias operum partes euectus erat sol,
cum densas pastor pecudes cogebat in umbras.
ut procul aspexit luco residere uirenti,
Delia diua, tuo, quo quondam uicta furore 110
uenit Nyctelium fugiens Cadmeis Agaue,
infandas scelerata manus et caede cruenta,
quae gelidis bacchata iugis requieuit in antro
posterius poenam nati de morte datura—
hic etiam uiridi ludentes Panes in herba 115
et Satyri Dryadesque chorus egere puellae
Naiadum in coetu. non tantum Oeagrius Hebrum
restantem tenuit ripis siluasque canendo
quantum te, pernix, remorantem, diua, chorea
multa tuo laetae fundentes gaudia uultu, 120
ipsa loci natura domum resonante susurro
quis dabat et dulci fessas refouebat in umbra.
nam primum prona surgebant ualle patentes
aeriae platanus, inter quas impia lotos,
impia, quae socios Ithaci maerentis abegit, 125
hospita dum nimia tenuit dulcedine captos.
at, quibus ignipedum curru proiectus equorum
ambustus Phaethon luctu mutauerat artus,
Heliades, teneris implexae bracchia truncis,
candida fundebant tentis uelamina ramis. 130
posterius cui Demophoon aeterna reliquit
perfidiam lamentandi mala—perfide multis,
perfide Demophoon et nunc deflende puellis.
quam comitabantur, fatalia carmina, quercus,
quercus ante datae Cereris quam semina uitae 135
(illas Triptolemi mutauit sulcus aristis).
hic magnum Argoae naui decus addita pinus
proceros decorat siluas hirsuta per artus
ac petit aeriis contingere motibus astra.
ilicis et nigrae species nec laeta cupressus 140
umbrosaeque manent fagus hederaeque ligantes
bracchia, fraternos plangat ne populus ictus,
ipsaeque ascendunt ad summa cacumina lentae
pinguntque aureolos uiridi pallore corymbos.
quis aderat ueteris myrtus non nescia fati. 145
at uolucres patulis residentes dulcia ramis
carmina per uarios edunt resonantia cantus.
his suberat gelidis manans e fontibus unda,
quae leuibus placidum riuis sonat orta liquorem;
et quaqua geminas auium uox obstrepit aures, 150
hac querulae referunt uoces quis nantia limo
corpora lympha fouet; sonitus alit aeris echo,
argutis et cuncta fremunt ardore cicadis.
at circa passim fessae cubuere capellae
excelsis subter dumis, quos leniter adflans 155
aura susurrantis poscit confundere uenti.
  pastor, ut ad fontem densa requieuit in umbra,
mitem concepit proiectus membra soporem,
anxius insidiis nullis, sed lentus in herbis
securo pressos somno mandauerat artus. 160
stratus humi dulcem capiebat corde quietem,
ni Fors incertos iussisset ducere casus.
nam solitum uoluens ad tempus tractibus isdem
immanis uario maculatus corpore serpens,
mersus ut in limo magno subsideret aestu, 165
obuia uibranti carpens, grauis aere, lingua
squamosos late torquebat motibus orbes:
tollebant †aurae uenientis ad omnia uisus.
iam magis atque magis corpus reuolubile uoluens
(attollit nitidis pectus fulgoribus et se 170
sublimi ceruice caput, cui crista superne
edita purpureo lucens maculatur amictu
aspectuque micant flammarum lumina toruo)
metabat sese circum loca, cum uidet ingens
aduersum recubare ducem gregis. acrior instat 175
lumina diffundens intendere et obuia toruus
saepius arripiens infringere, quod sua quisquam
ad uada uenisset. naturae comparat arma:
ardet mente, furit stridoribus, intonat ore,
flexibus euersis torquentur corporis orbes, 180
manant sanguineae per tractus undique guttae,
spiritibus rumpit fauces. cui cuncta parantur,
paruulus hunc prior umoris conterret alumnus
et mortem uitare monet per acumina; namque,
qua diducta genas pandebant lumina gemmis, 185
hac senioris erat naturae pupula telo
icta leui, cum prosiluit furibundus et illum
obtritum morti misit, cui dissitus omnis
spiritus et cessit sensus. tum torua tenentem
lumina respexit serpentem comminus; inde 190
impiger, exanimis, uix compos mente refugit
et ualidum dextra detraxit ab arbore truncum
(qui casus sociarit opem numenue deorum
prodere sit dubium, ualuit sed uincere talis
horrida squamosi uoluentia membra draconis) 195
atque reluctantis crebris foedeque petentis
ictibus ossa ferit, cingunt qua tempora cristae;
et quod erat tardus somni languore remoti
†nescius aspiciens timor obcaecauerat artus,
hoc minus implicuit dira formidine mentem. 200
quem postquam uidit caesum languescere, sedit.
  iam quatit et biiuges oriens Erebeis equos nox
et piger aurata procedit Vesper ab Oeta,
cum grege compulso pastor duplicantibus umbris
uadit et in fessos requiem dare comparat artus. 205
cuius ut intrauit leuior per corpora somnus
languidaque effuso requierunt membra sopore,
effigies ad eum culicis deuenit et illi
tristis ab euentu cecinit conuicia mortis.
'quis' inquit 'meritis ad quae delatus acerbas 210
cogor adire uices! tua dum mihi carior ipsa
uita fuit uita, rapior per inania uentis.
tu lentus refoues iucunda membra quiete
ereptus taetris e cladibus, at mea manes
uiscera Lethaeas cogunt transnare per undas. 215
praeda Charonis agor. uiden ut flagrantia taedis
limina collucent infestis omnia templis!
obuia Tisiphone, serpentibus undique compta,
et flammas et saeua quatit mihi uerbera; pone
Cerberus (ut diris flagrant latratibus ora!), 220
anguibus hinc atque hinc horrent cui colla reflexis
sanguineique micant ardorem luminis orbes.
heu, quid ab officio digressa est gratia, cum te
restitui superis leti iam limine ab ipso?
praemia sunt pietatis ubi, pietatis honores? 225
in uanas abiere uices. et rure recessit
Iustitia et prior illa Fides. instantia uidi
alterius, sine respectu mea fata relinquens.
ad pariles agor euentus: fit poena merenti.
poena sit exitium, modo sit dum grata uoluntas. 230
existat par officium. feror auia carpens,
auia Cimmerios inter distantia lucos,
quem circa tristes densentur in omnia poenae.
nam uinctus sedet immanis serpentibus Otos,
deuinctum maestus procul aspiciens Ephialten, 235
conati quondam cum sint inscendere mundum;
et Tityos, Latona, tuae memor anxius irae
(implacabilis ira nimis) iacet alitis esca.
terreor, a, tantis insistere, terreor, umbris.
ad Stygias reuocatus aquas uix ultimus amni 240
restat nectareas diuum qui prodidit escas,
gutturis arenti reuolutus in omnia sensu.
quid, saxum procul aduerso qui monte reuoluit,
contempsisse dolor quem numina uincit acerbans
otia quaerentem frustra sibi? ite, puellae, 245
ite, quibus taedas accendit tristis Erinys.
sicut Hymen praefata dedit conubia mortis
* * * 247a
atque alias alio densas super agmine turmas, 248
impietate fera uecordem Colchida matrem,
anxia sollicitis meditantem uulnera natis; 250
iam Pandionia miserandas prole puellas,
quarum uox Ityn edit Ityn, quo Bistonius rex
orbus epops maeret uolucres euectus in auras.
at discordantes Cadmeo semine fratres
iam truculenta ferunt infestaque lumina corpus 255
alter in alterius, iamque auersatus uterque,
impia germani manat quod sanguine dextra.
eheu mutandus numquam labor! auferor ultra
in diuersa magis, distantia nomina cerno;
Elysiam tranandus agor delatus ad undam. 260
obuia Persephone comites heroidas urget
aduersas praeferre faces. Alcestis ab omni
inuiolata uacat cura, quod saeua mariti
in Chalcodoniis Admeti fata morata est.
ecce Ithaci coniunx semper decus, Icariotis, 265
femineum concepta manet, manet et procul illa
turba ferox iuuenum telis confixa procorum.
quid, misera Eurydice, tanto maerore recesti,
poenaque respectus et nunc manet Orpheos in te?
audax ille quidem, qui mitem Cerberon umquam 270
credidit aut ulli Ditis placabile numen,
nec timuit Phlegethonta furentem ardentibus undis
nec maesta obtenta Ditis ferrugine regna
defossasque domos ac Tartara nocte cruenta
obsita nec faciles Ditis sine iudice sedes, 275
iudice, qui uitae post mortem uindicat acta.
sed fortuna ualens audacem fecerat ante.
iam rapidi steterant amnes et turba ferarum
blanda uoce sequax regionem insederat †orphei;
iamque imam uiridi radicem mouerat alte 280
quercus humo [steterant amnes] siluaeque sonorae
sponte sua cantus rapiebant cortice auara.
labentis biiuges etiam per sidera Lunae
pressit equos et tu currentis, menstrua uirgo,
auditura lyram tenuisti nocte relicta. 285
haec eadem potuit, Ditis, te uincere, coniunx,
Eurydicenque uiro ducendam reddere. non fas,
non erat in uitam diuae exorabile mortis.
illa quidem nimium manes experta seueros
praeceptum signabat iter nec rettulit intus 290
lumina nec diuae corrupit munera lingua;
sed tu crudelis, crudelis tu magis, Orpheu,
oscula cara petens rupisti iussa deorum.
dignus amor uenia, ueniam si Tartara nossent;
peccatum meminisse graue est. uos sede piorum, 295
uos manet heroum contra manus. hic et uterque
Aeacides (Peleus namque et Telamonia uirtus
per secura patris laetantur numina, quorum
conubiis Venus et Virtus iniunxit honorem:
hunc rapuit †ferit†, ast illum Nereis amauit) 300
assidet, hic iuuenes, sociatae gloria sortis,
alter †in excisum† referens a nauibus ignis
Argolicis Phrygios torua feritate repulsos—
(o quis non referat talis diuortia belli,
quae Troiae uidere uiri uidereque Graii, 305
Teucria cum magno manaret sanguine tellus
et Simois Xanthique liquor, Sigeaque propter
litora cum Troas saeui ducis Hectoris ira
†uidere† in classes inimica mente Pelasgas
uulnera tela neces ignes inferre paratos? 310
ipsa iugis namque Ida potens feritatis, ab ipsa
Ida faces altrix cupidis praebebat alumnis,
omnis ut in cineres Rhoetei litoris ora
classibus ambustis flamma lacrimante daretur.
hinc erat oppositus contra Telamonius heros 315
obiectoque dabat clipeo certamina, et illinc
Hector erat, Troiae summum decus, acer uterque,
fluminibus ueluti fragor †et libet in se . . .
tegminibus telisque super [Sigeaque praeter]
eriperet reditus, alter Vulcania ferro 320
uulnera protectus depellere nauibus instat.)
hos erat Aeacides uultu laetatus honores,
Dardaniaeque alter fuso quod sanguine campis
Hector lustrauit deuicto corpore Troiam.
rursus acerba fremunt, Paris hunc quod letat et huius 325
†arma† dolis Ithaci uirtus quod concidit icta.
huic gerit auersos proles Laertia uultus,
et iam Strymonii Rhesi uictorque Dolonis
Pallade iam laetatur ouans rursusque tremescit:
iam Ciconas iamque horret atrox †lestrigone . . .; 330
illum Scylla rapax canibus succincta Molossis,
Aetnaeusque Cyclops, illum metuenda Charybdis
pallentesque lacus et squalida Tartara terrent.
hic et Tantaleae generamen prolis Atrides
adsidet, Argiuum lumen, quo flamma regente 335
Doris Ericthonias prostrauit funditus arces.
reddidit, heu, Graiius poenas tibi, Troia, ruenti,
Hellespontiacis obiturus reddidit undis.
illa uices hominum testata est copia quondam,
ne quisquam propriae fortunae munere diues 340
iret ineuectus caelum super: omne propinquo
frangitur inuidiae telo decus. ibat in altum
uis Argea petens patriam ditataque praeda
arcis Ericthoniae; comes huic erat aura secunda
per placidum cursu pelagus; Nereis ab unda 345
signa dabat passim flexis super alta carinis,
cum seu caelesti fato seu sideris ortu
undique mutatur caeli nitor, omnia uentis,
omnia turbinibus sunt anxia; iam maris unda
sideribus certat consurgere, iamque superne 350
corripere et soles et sidera cuncta minatur
ac ruere in terras caeli fragor. hic modo laetans
copia nunc miseris circumdatur anxia fatis
immoriturque super fluctus et saxa Capherei,
Euboicas aut per cautes Aegaeaque late 355
litora, cum Phrygiae passim uaga praeda peremptae
omnis in aequoreo fluitat iam naufraga fluctu.
hic alii resident pariles uirtutis honore
heroes mediisque siti sunt sedibus omnes,
omnes, Roma decus magni quos suspicit orbis. 360
hic Fabii Deciique, hic est et Horatia uirtus,
hic et fama uetus numquam moritura Camilli,
Curtius et, mediis quem quondam sedibus Vrbis
deuotum †bellis† consumpsit gurges in unda,
Mucius et prudens ardorem corpore passus, 365
cui cessit Lydi timefacta potentia regis,
hic Curius clarae socius uirtutis et ille
†Flaminius, deuota dedit qui corpora flammae.
iure igitur talis sedes pietatis honores
* * * 369a
Scipiadasque duces, quorum deuota triumphis 370
moenia †rapidis† Libycae Carthaginis horrent.
illi laude sua uigeant: ego Ditis opacos
cogor adire lacus uiduos, a, lumine Phoebi
et uastum Phlegethonta pati, quo, maxime Minos,
conscelerata pia discernis uincula sede. 375
ergo iam causam mortis, iam dicere uitae
uerberibus saeuae cogunt ab iudice Poenae,
cum mihi tu sis causa mali nec conscius adsis;
sed tolerabilibus curis haec immemor audis
et †tamen ut uadis† dimittes omnia uentis. 380
digredior numquam rediturus: tu cole fontes
et uiridis nemorum siluas et pascua laetus,
at mea diffusas rapiantur dicta per auras.'
dixit et extrema tristis cum uoce recessit.
  hunc ubi sollicitum dimisit inertia uitae 385
interius grauiter regementem, nec tulit ultra
sensibus infusum culicis de morte dolorem,
quantumcumque sibi uires tribuere seniles
(quis tamen infestum pugnans deuicerat hostem),
riuum propter aquae uiridi sub fronde latentem 390
conformare locum capit impiger. hunc et in orbem
destinat ac ferri capulum repetiuit in usum,
gramineam ut uiridi foderet de caespite terram.
iam memor inceptum peragens sibi cura laborem
congestum cumulauit opus, atque aggere multo 395
telluris tumulus formatum creuit in orbem.
quem circum lapidem leui de marmore formans
conserit, assiduae curae memor. hic et acanthos
et rosa purpureum crescent pudibunda ruborem
et uiolae omne genus; hic est et Spartica myrtus 400
atque hyacinthos et hic Cilici crocus editus aruo,
laurus item Phoebi decus ingens, hic rhododaphne
liliaque et roris non auia cura marini
herbaque turis opes priscis imitata Sabina
chrysanthusque hederaeque nitor pallente corymbo 405
et bocchus Libyae regis memor, hic amarantus
bumastusque uirens et semper florida tinus;
non illinc narcissus abest, cui gloria formae
igne Cupidineo proprios exarsit in artus;
et, quoscumque nouant uernantia tempora flores, 410
his tumulus super inseritur. tum fronte locatur
elogium, tacita firmat quod littera uoce:
parve cvlex pecvdvm cvstos tibi tale merenti
fvneris officivm vitae pro mvnere reddit.