AETNA
Aetna mihi ruptique cauis fornacibus ignes 1
et quae tam fortes uoluant incendia causae,
quid fremat imperium, quid raucos torqueat aestus,
carmen erit. dexter uenias mihi carminis auctor,
seu te Cynthos habet, seu Delo gratior Hyla, 5
seu tibi Dodone potior, tecumque fauentes
in noua Pierio properent a fonte sorores
uota: per insolitum Phoebo duce tutius itur.
  aurea securi quis nescit saecula regis,
cum domitis nemo Cererem iactaret in aruis 10
uenturisque malas prohiberet fructibus herbas,
annua sed saturae complerent horrea messes,
ipse suo flueret Bacchus pede mellaque lentis
penderent foliis et pingui Pallas oliua
†secretos amnis ageret tum gratia ruris? 15
non cessit cuiquam melius sua tempora nosse.
ultima quis tacuit iuuenum certamina, Colchos?
quis non Argolico defleuit Pergamon igni
†inpositam et tristi natorum funere mentem
auersumue diem sparsumue in semina dentem? 20
quis non periurae doluit mendacia puppis,
desertam uacuo Minoida litore questus,
quicquid et antiquum iactata est fabula carmen?
fortius ignotas molimur pectore curas:
qui tanto motus operi, quae tanta perenni 25
* * * 25a
explicet in densum flammas et trudat ab imo 26
ingenti sonitu moles et proxima quaeque
ignibus irriguis urat, mens carminis haec est.
  principio ne quem capiat fallacia uatum
sedes esse dei tumidisque e faucibus ignem 30
Vulcani ruere et clausis resonare cauernis
festinantis opus. non est tam sordida diuis
cura neque extremas ius est demittere in artes
sidera: subducto regnant sublimia caelo
illa neque artificum curant tractare laborem. 35
  discrepat a prima facies haec altera uatum:
illis Cyclopas memorant fornacibus usos,
cum super incudem numerosa in uerbera fortes
horrendum magno quaterent sub pondere fulmen
armarentque Iouem: turpe et sine pignore carmen. 40
  proxima uiuaces Aetnaei uerticis ignes
impia sollicitat Phlegraeis fabula castris.
temptauere, nefas, olim detrudere mundo
sidera captiuique Iouis transferre gigantes
imperium et uicto leges inponere caelo. 45
his natura sua est aluo tenus: ima per orbes
squameus intortos sinuat uestigia serpens.
construitur magnis ad proelia montibus agger,
Pelion Ossa premit, summus premit Ossan Olympus.
iam coaceruatas nituntur scandere moles, 50
impius et miles metuentia comminus astra
prouocat, infestus cunctos ad proelia diuos
prouocat †admotisque tertia† sidera signis.
Iuppiter et caelo metuit dextramque coruscam
armatus flamma remouet caligine mundum. 55
incursant uasto primum clamore gigantes.
hinc magno tonat ore pater geminantque fauentes
undique discordi sonitum simul agmine uenti;
densa per attonitas rumpuntur fulmina nubes,
atque in bellandum quae cuique potentia diuum 60
in commune uenit; iam patri dextera Pallas
et Mars laeuus erat, iam cetera turba deorum
stant utrimque †deus†; ualidos tum Iuppiter ignis
increpat et †uicto† proturbat fulmine montes:
illinc deuictae uerterunt terga ruina 65
infestae diuis acies atque impius hostis
praeceps cum castris agitur materque iacentis
impellens uictos. tum pax est reddita mundo,
†tum liber cessat uenit per sidera caelum
defensique decus mundi nunc redditur astris. 70
gurgite Trinacrio morientem Iuppiter Aetna
obruit Enceladon, uasto qui pondere montis
aestuat et petulans expirat faucibus ignem.
  haec est mendosae uulgata licentia famae.
uatibus ingenium est, hinc audit nobile carmen 75
†plurima pars scenae rerum est fallacia uates
sub terris nigros uiderunt carmine manes
atque inter cineres Ditis pallentia regna
†mentiti uates Stygias undasque canentes.
hi Tityon †poena strauere in iugera foedum; 80
†sollicitant illi te circum, Tantale, poena
sollicitantque siti; Minos, tuaque, Aeace, in umbris
iura canunt idemque rotant Ixionis orbem;
quicquid et ulterius falsi sibi conscia terret
* * * 84a
nec tu, terra, satis: speculantur numina diuum 85
nec metuunt oculos alieno admittere caelo.
norunt bella deum, norunt abscondita nobis
coniugia et falsa quotiens sub imagine peccet
taurus in Europen, in Ledam candidus ales
Iuppiter, ut Danaae pretiosus fluxerit imber. 90
debita carminibus libertas ista, sed omnis
in uero mihi cura: canam quo feruida motu
aestuet Aetna nouosque rapax sibi congerat ignes.
  quacumque inmensus se terrae porrigit orbis
extremique maris curuis incingitur undis, 95
non totum est solidum, denso namque omnis hiatu
secta est intus humus penitusque cauata latebris
exiles suspensa uias agit: utque animanti
per tota errantes percurrunt corpora uenae
ad uitam sanguis omnis qua commeat, †idem 100
terra foraminibus conceptas digerit auras.
scilicet aut olim diuiso corpore mundi
in maria ac terras et sidera, sors data caelo
prima, secuta maris, deseditque infima tellus,
sed tortis rimosa cauis et, qualis aceruus 105
exilit inparibus iactis ex tempore saxis
†ut crebro introrsus spatio uacat acta charibdis
pendeat in sese, simili quoque terra figura
in tenuis laxata uias non omnis in artum
nec stipata coit; siue illi causa uetustas 110
nec nata est facies; seu liber spiritus intra
effugiens molitur iter; seu nympha perenni
edit humum lima furtimque obstantia mollit;
aut etiam inclusi solidum uicere uapores
atque igni quaesita uia est; siue omnia certis 115
pugnauere locis: non est hic causa docenda,
dum stet opus causae. quis enim non credit inanis
esse sinus penitus, tantos emergere fontis
cum uidet †hac torrens uno se mergere hiatu?
†nam ille ex tenui uocemque agat apta† necesse est 120
confluuia errantes arcessant undique uenas
†et trahat ex pleno quod fortem contrahat amnem.
flumina quin etiam latis currentia riuis
occasus habuere suos: aut illa uorago
derepta in praeceps fatali condidit ore, 125
aut occulta fluunt tectis adoperta cauernis
atque inopinatos referunt procul edita cursus.
quod nisi diuersos emittat terra canales
†hospitium fluuium aut† semita nulla profecto
fontibus et riuis constet uia pigraque tellus 130
conferta in solidum segni sub pondere cesset.
quod si praecipiti conduntur flumina terra,
condita si redeunt, si quaedam incognita surgunt,
haud mirum clausis etiam si libera uentis
spiramenta latent. certis tibi pignora rebus 135
atque oculis haesura tuis dabit ordine tellus.
inmensos plerumque sinus et iugera pessum
intercepta licet densaeque abscondita nocti
prospectare: procul chaos ac sine fine ruina est.
cernis et in siluis spatiosa cubilia retro 140
antraque demersas penitus fodisse latebras:
incomperta uia est †aeri tantum effugit ultra
* * * 142a
argumenta dabunt ignoti uera profundi: 143
tu modo subtiles animo duce percipe causas
occultamque fidem manifestis abstrahe rebus. 145
nam quo liberior quoque est animosior ignis
semper in inclusis, nec uentis segnior ira est,
sub terra penitus moueant hoc plura necesse est,
uincla magis soluant, magis hoc obstantia pellant.
nec tantum in rigidos exit contenta canales 150
uis animae flammaeue; ruit qua proxima cedunt
obliquumque secat qua uisa tenerrima claustra.
hinc terrae tremor, hinc motus, ubi densus hiantis
spiritus exagitat uenas cessantiaque urget.
quod si spissa foret, solido si staret in omni, 155
nulla daret miranda sui spectacula tellus
pigraque et in pondus conferta immobilis esset.
  sed summis si forte putas concrescere †causis
tantum opus †et summis alimentum uiribus†, ora
qua patula in promptu cernis uastosque recessus, 160
falleris et nondum in certo tibi lumine res est.
quippe, ubi quod teneat uentos acuatque morantis 165
in uacuo defit, cessant, tantumque profundi
explicat errantis et in ipso limine tardat.
namque illuc, quodcumque uacans hiat, impetus omnis, 162
at sese introitu soluunt adituque patenti
conceptae languent uires animosque remittunt.
angustis opus est, ut turbent, faucibus: illic 168
feruet opus densaque premit premiturque ruina
nunc Euri Boreaeque Notus, nunc huius uterque. 170
hinc uenti rabies, hinc saeuo quassa citatu
fundamenta soli trepidant urbesque caducae.
inde, neque est aliud, si fas est credere, mundo
uenturam antiqui faciem, ueracius omen.
  haec primo constat species naturaque terrae: 175
introrsus cessante solo trahit undique uenas.
  Aetna sui manifesta fides et proxima uero est.
non illic duce me occultas scrutabere causas;
occurrent oculis ipsae cogentque fateri.
plurima namque patent illi miracula monti: 180
hinc uasti terrent aditus merguntque profundo,
porrigit hinc artus penitusque exaestuat intra,
hinc scissae rupes obstant discordiaque ingens,
inter opus nectunt aliae mediumque coercent
pars igni indomitae, pars ignes ferre coactae. 185
[ut maior species et ne succurrat inanis]
haec operis uisenda sacri faciesque domusque, 187b
haec illi sedes tantarumque area rerum est. 187
  nunc opus artificem incendi causamque reposcit,
†non illam paruo aut tenui discrimine signis
†mille sub exiguo ponent tibi tempora uera. 190
res oculos ducent, res ipsae credere cogent;
quin etiam tactu moneant, contingere tuto
si liceat; prohibent flammae custodiaque ignis
illi operi est, arcent aditus diuinaque rerum
[ut maior species et ne succurrat inanis] 195
cura sine arbitrio est: eadem procul omnia cernes.
nec tamen est dubium penitus quid torqueat Aetnam,
aut quis mirandus tantae faber imperet arti.
pellitur exustae glomeratim nimbus harenae,
flagrantes properant moles, uoluuntur ab imo 200
fundamenta, fragor tota nunc rumpitur Aetna,
nunc fusca pallent incendia mixta ruina.
ipse procul tantos miratur Iuppiter ignes,
neue sepulta noui surgant in bella gigantes,
neu Ditem regni pudeat, neu Tartara caelo 205
uertat, in occulto †tantum tremit omniaque extra
congeries operit saxorum et putris harenae.
quae nec sponte sua saliunt nec corporis ullis
subiectata cadunt robusti uiribus: omnes
exagitant uenti turbas ac uertice saeuo 210
in densum conlecta rotant uoluuntque profundo.
†haec causa expectata ruunt incendia montis.
spiritus inflatis nomen, languentibus aer.
nam prope nequiquam per se est uiolentia flammae:
ingenium uelox illi motusque perennis, 215
uerum opus auxilium est ut pellat corpora; nullus
impetus est ipsi; qua spiritus imperat, audit;
hic princeps magnoque sub hoc duce militat ignis.
  nunc quoniam in promptu est operis natura solique,
unde ipsi uenti, quae res incendia pascit, 220
cur subito cohibent uires, quae causa silenti,
subsequar: inmensus labor est sed fertilis idem,
digna laborantis respondent praemia curis.
non oculis solum pecudum miranda tueri
more nec effusos in humum graue pascere corpus, 225
nosse fidem rerum dubiasque exquirere causas,
ingenium sacrare caputque attollere caelo,
scire quot et quae sint magno natalia mundo
principia †occasus metuunt ad saecula pergunt
et firma aeterno religata est machina uinclo, 230
solis scire modum et quanto minor orbita lunae,
haec breuior cursu ut bis senos peruolet orbes,
annuus ille meet, quae certo sidera currant
ordine quaeue suos seruent incondita motus,
scire uices etiam signorum et tradita iura 235
(sex cum nocte rapi, totidem cum luce referri), 235b
nubila cur caelo, terris denuntiet imbres, 236
quo rubeat Phoebe, quo frater palleat, igni,
tempora cur uarient anni, uer, prima iuuenta,
cur aestate perit, cur aestas ipsa senescit
autumnoque obrepit hiems et in orbe recurrit, 240
axem scire Helices et tristem nosse cometen,
Lucifer unde micet, quaue Hesperus, unde Bootes,
Saturni quae stella tenax, quae Martia pugnax,
quo rapiant nautae, quo sidere lintea tendant,
scire uias maris et caeli praediscere cursus, 245
quo uolet Orion, quo Serius incubet index,
et quaecumque iacent tanto miracula mundo
non congesta pati nec aceruo condita rerum,
sed manifesta notis certa disponere sede
singula, diuina est animi ac iucunda uoluptas. 250
sed prior haec homini cura est, cognoscere terram
quaeque in ea miranda tulit natura notare:
haec nobis magis adfinis caelestibus astris.
nam quae mortali spes est, quae amentia maior,
in Iouis errantem regno perquirere diuos, 255
tantum opus ante pedes transire ac perdere segnem?
torquemur miseri in paruis premimurque labore,
scrutamur rimas et uertimus omne profundum, 276
quaeritur argenti semen, nunc aurea uena,
torquentur flamma terrae ferroque domantur,
dum sese pretio redimant, uerumque professae 258
tum demum uilesque iacent inopesque relictae.
noctes atque dies festinant arua coloni, 260
callent rure manus, glebarum expenditur usus:
fertilis haec segetique feracior, altera uiti,
haec plantis humus, haec herbis dignissima tellus,
haec dura et melior pecori siluisque fidelis,
aridiora tenent oleae, sucosior ulmis 265
grata. leues cruciant animos et corpora causae,
horrea uti saturent, tumeant ut dolea musto,
plenaque desecto surgant faenilia campo:
†sic auidi semper qua uisum est carius istis.
implendus sibi quisque bonis est artibus: illae 270
sunt animi fruges, haec rerum maxima merces,
scire quid occulto terrae natura coercet,
nullum fallere opus, non mutum cernere sacros
Aetnaei montis fremitus animosque furentis,
non subito pallere sono, non credere subter 275
caelestis migrasse minas aut Tartara rumpi, 279
nosse quid intendat uentos, quid nutriat ignes, 280
unde repente quies et †multo† foedere pax sit.
* * * 281a
concrescant animi penitus; seu forte cauernae 282
introitusque ipsi sorbent; seu terra minutis
rara foraminibus tenues in se abstrahit auras
(plenius hoc etiam rigido quia uertice surgens, 285
illinc infestis atque hinc obnoxia uentis,
undique diuersas admittere cogitur auras,
et coniuratis addit concordia uires);
siue introrsus agunt nubes et nubilus auster,
†seu forte flexere caput tergoque feruntur 290
praecipiti deiecta sono premit unda fugatque
torpentes auras pulsataque corpora denset;
nam, ueluti sonat †ora duc† Tritone canoro
(pellit opus collectus aquae uictusque moueri
spiritus et longas emugit bucina uoces) 295
carmineque irriguo magnis cortina theatris
imparibus numerosa modis canit arte regentis,
quae tenuem impellens animam subremigat unda,
haud aliter summota furens torrentibus aura
pugnat in angusto et magnum commurmurat Aetna: 300
credendum est aliquam uentorum existere causam
ut condensa premant inter se corpora, turbam 303
elisa in uacuum fugiant et proxima secum
momine torta trahant tuta dum sede resistant. 305
  quod si forte mihi quaedam discordia tecum est,
principiis aliis credas consurgere uentos:
non dubium rupes aliquas penitusque cauernas
sub terra similis harum quas cernimus extra 302
proruere ingenti sonitu casuque propinquas 309
diffugere impellique animas, hinc crescere uentos; 310
aut umore etiam nebulas se effundere largo,
ut campis agrisque solent quos adluit amnis.
uallibus exoriens caligat nubilus aer,
flumina parua ferunt auras, uis proxima uento est,
eminus adspirat †fortis et† uerberat umor. 315
atque haec in uacuo si tanta potentia rorum est,
hoc plura efficiant infra clusique necesse est.
  his igitur causis extra penitusque coactus
exagitant uentos; pugnant in faucibus; arte
pugnantis suffocat iter. uelut unda profundo 320
terque quaterque exhausta graues ubi perbibit euros,
ingeminant fluctus et primos ultimus urget,
haud secus †adstrictus certamine tangitur ictu
spiritus inuoluensque suo sibi pondera nisu
densa per ardentes exercet corpora uires 325
et, quacumque iter est, properat transitque moramen,
donec confluuio, ueluti siponibus actus,
exilit atque furens tota uomit igneus Aetna.
  quod si forte putas summis decurrere uentos
faucibus atque isdem pulsos remeare, notandas 330
res oculis locus ipse dabit cogetque negare.
quamuis caeruleo siccus Ioue fulgeat aether
purpureoque rubens surgat iubar aureus ostro,
illinc obscura semper caligine nubes
prospectat sublimis opus uastosque recessus 336
pigraque diffuso circum stupet undique uultu. 335
non illam †uidet† Aetna nec ullo intercipit aestu: 337
obsequitur quacumque iubet leuis aura reditque.
placantes etiam caelestia numina ture
summo cerne iugo, uel qua liberrimus Aetna 340
introspectus hiat tantarum in semina rerum,
si nihil irritet flammas stupeatque profundum.
hinc igitur cernis torrens ut spiritus ille,
qui rupes terramque rotat, qui fulminat ignes,
cum rexit uires et praeceps flexit habenas, 345
praesertim ipsa suo declinia pondere numquam
corpora deripiat ualidoque absorbeat †arcu?
quod si fallor, abest species tantusque ruinis
impetus adtentos oculorum transfugit ictus,
†nec leuitas tantos igitur† ferit aura mouetque 350
* * * 350a
sparsa liquore manus sacros ubi uentilat ignis, 351
uerberat aura tamen pulsataque corpora nostris
incursant: adeo †in tenui uim causa repellit.
* * * 353a
non cinerem stipulamue leuem, non arida sorbet 354
gramina, non tenuis †plantis humus excita predas. 355
surgit adoratis sublimis fumus ab aris:
tanta quies illi est et pax innoxia rapti.
  siue peregrinis igitur propriisue potentes
coniurant animae causis, ille impetus ignes
et montis partes atra subiectat harena, 360
uastaque concursu trepidantia saxa fragoris
ardentisque simul flammas ac fulmina rumpunt,
haud aliter quam, cum prono iacuere sub austro
aut aquilone fremunt siluae, dant bracchia nodo
implicita ac serpunt iunctis incendia ramis. 365
nec te decipiant stolidi mendacia uulgi,
exhaustos cessare sinus, dare tempora rursus
ut rapiant uires repetantque in proelia uicti;
pelle nefas animo mendacemque exue famam.
non est diuinis tam sordida rebus egestas, 370
nec paruas mendicat opes nec conrogat auras.
praesto sunt operae, uentorum examina, semper:
causa latet quae rumpat iter cogatque morari.
saepe premit fauces magnis exstructa ruinis
congeries clauditque uias luctamine ab imo 375
†et scisso ueluti tecto sub pondere praestat
†haud similis teneros cursu†: tum frigida monti
desidia est tutoque licet descendere fauces.
post, ubi conualuere mora, uelocius urgent,
pellunt oppositi moles et uincula rumpunt, 380
quicquid in obliquum est, frangunt iter, acrior ictu
impetus exoritur, magnis operata rapinis
flamma micat latosque ruens exundat in agros.
sic cessata diu referunt spectacula uenti.
  nunc superant quaecumque creant incendia siluae. 385
quae flammas alimenta uocent, quid nutriat Aetnam
* * * 386a
incendi poterunt. illis uernacula †causis 387
materia adpositumque igni genus utile terrae est.
uritur assidue calidus nunc sulphuris umor,
nunc spissus crebro praebetur alumine sucus, 390
pingue bitumen adest et quicquid comminus acris
irritat flammas, illius corporis Aetna est.
atque, hanc materiam penitus discurrere testes,
infectae eructantur aquae radice sub ipsa.
pars oculis manifesta iacet, quae robore dura est 395
ac lapis: in pingui feruent incendia suco.
quin etiam uarie quaedam sine nomine saxa
toto monte liquant. illis custodia flammae
uera tenaxque data est, sed maxima causa molaris
illius incendi lapis est: hic uindicat Aetnam. 400
quem si forte manu teneas ac robora cernas
nec feruere putes ignem nec spargere posse,
sed simul ac ferro quaeras, respondet et ictu
scintillat dolor. hunc multis circum inice flammis
et patere extorquere animos atque exue robur: 405
fundetur ferro citius, nam mobilis illi
et metuens natura mali est, ubi cogitur igni;
sed simul atque hausit flammas, non tutior haustis
ulla domus, seruat faciem duratque tenaci
saepta fide: tanta est illi patientia uicto. 410
uix umquam reddit uires atque euomit ignem,
totus enim denso stipatus robore †cardo
per tenuis admissa uias incendia nutrit
cunctanterque eadem et pigre concepta remittit.
nec tamen hoc uno, quod montis plurima pars est, 415
uincit et incendi causam tenet ille: profecto
miranda est lapidis uiuax animosaque uirtus:
cetera materies quaecumque est fertilis igni,
ut semel accensa est, moritur nec restat in illa
quod repetas, tantum cinis et sine semine terra est; 420
hic semel atque iterum patiens ac mille perhaustis
ignibus instaurat uires nec desinit ante
quam leuis excocto defecit robore pumex
in cineremque putresque iacet dilapsus harenas.
†cerne locis etiam† similes arsisse cauernas: 425
illic materiae nascentis copia maior,
sed genus hoc lapidis (certissima signa coloris)
quod nullas adiunxit opes, elanguit ignis.
discitur indiciis flagrasse Aenaria quondam,
nunc extincta †super testisque† Neapolin inter 430
et Cumas locus est, multis iam frigidus annis,
quamuis aeternum pingui scatet ubere sulphur
(in mercem legitur, tanto est fecundius Aetna).
insula, cui nomen facies dedit ipsa Rotunda,
sulphure non solum nec obesa bitumine terra est, 435
et lapis adiutat generandis ignibus aptus,
sed raro fumat, quin uix, si accenditur, ardet,
in breue mortalis flammas quod copia nutrit.
in sola durat Vulcani nomine Sacra,
pars tamen incendi maior refrixit, et alto 440
iactatas recipit classes portuque tuetur;
quae restat minor est diues satis ubere terrae,
†sed non Aetnaei uires quae conferat illi.
atque haec ipsa tamen iam quondam extincta fuisset,
ni furtim adgereret Siculi uicinia montis 445
materiam siluamque suam pressoue canali
huc illuc ageret uentos et pasceret ignes.
sed melius res ipsa notis spectataque ueris
occurrit signis nec temptat fallere testem.
nam circa latera atque imis radicibus Aetnae 450
candentes efflant lapides disiectaque saxa
intereunt, uenis manifesto ut cernere possis
pabula et ardendi causam lapidem esse molarem,
cuius defectu ieiunus concidit ignis.
ille, ubi collegit flammas, iacit et simul ictu 455
materiam accendit cogitque liquescere secum.
†haud equidem mirum facie quae cernimus extra,
†si lenitur opus, restat; magis uritur illic
sollicitatque magis uicina incendia saxum
certaque uenturae praemittit pignora flammae. 460
nam simul atque mouet uires turbamque minatur,
diffugit extemploque solum trahit undique rimas
et graue sub terra murmur denuntiat ignes.
tum pauidum fugere et sacris concedere rebus
par erit: e tuto speculaberis omnia collis. 465
nam subito efferuent onerosa incendia, raptim
accensae subeunt moles truncaeque ruina
prouoluunt atque atra rotant examina harenae.
illinc incertae facies hominumque figurae:
pars lapidum domita est, stanti pars robore pugnat 470
nec recipit flammas: hic indefensus anhelat
atque aperit se hosti, decrescit spiritus illi,
haud aliter quam cum laeto deuicta tropaeo
prona iacet campis acies et castra sub ipsa.
tum si quis lapidum summo pertabuit igni, 475
asperior †sopitaes† et quaedam sordida faex est,
qualem purgato cernas desidere ferro.
uerum ubi paulatim exiluit sublata caducis
congeries saxis, angusto uertice surgens,
hic ueluti in fornace lapis torretur et omnis 480
exustus penitus uenis subit altius umor;
amissis opibus leuis et sine pondere pumex
excoquitur. liquor ille magis feruere magisque
fluminis in speciem mitis procedere tandem
incipit et pronis demittit collibus undas. 485
illae paulatim bis sena in milia pergunt;
quippe nihil reuocat, †curtis† nihil ignibus obstat,
nulla tenet moles, frustra simul omnia pugnant;
hinc siluae rupesque natant, hinc terra solumque
ipsum adiutat opus faciemque sibi induit amnis. 490
quod si forte cauis cunctatus uallibus haesit,
ingeminant fluctus et stantibus increpat undis, 493
sicut cum rapidum †curuo mare cernulus aestu,
ac primum tenuis undas agit, inde priores 495
praegrediens late diffunditur †et succernens
utpote in aequalis uoluens, perpascitur, agros 492
* * * 492a
flumina consistunt ripis ac frigore durant 497
paulatimque ignes coeunt ac flammea massis
exuitur facies. tum prima ut quaeque rigescit
effumat moles atque ipso pondere tracta 500
uoluitur ingenti strepitu praecepsque sonanti
cum solido inflixa est, pulsatam dissipat ictus
et, qua disclusa est, candenti robore fulget.
* * * 503a
emicat examen plagis, ardentia saxa 504
(scintillas procul ecce uides, procul ecce, ruentis) 505
incolumi feruore cadunt. fert impetus ingens,
Symaethi quondam ut ripas traiecerit amnis:
†uix iunctis quisquam fixo dimouerit illas
uicenos persaepe pedes iacet obruta moles.
  sed frustra certis disponere singula causis 510
temptamus, si firma manet tibi fabula mendax,
materiam ut credas aliam fluere igne, nec una
flumina proprietate simul concrescere, siue
commixtum lento flagrare bitumine sulphur:
nam posse exusto cretam quoque robore fundi, 515
et figulos huic esse fidem, dein frigoris usu
duritiem reuocare suam et constringere uenas.
sed signum commune leue est atque irrita causa
quae trepidat: certo uerum tibi pignore constat.
nam uelut arguti natura est aeris, et igni 520
cum domitum est, constans eademque, et robore saluo,
utraque ut possis aeris cognoscere partem,
haud aliter lapis ille tenet, seu forte madentes
effluit in flammas siue est securus ab illis,
conseruatque notas nec uultum perdidit ignis. 525
quin uenam externam uultus color ipse refellit,
aut color aut leuitas putris magis illa magisque:
una operis facies eadem perque omnia terra est.
nec tamen infitior lapides ardescere certos,
interius fluere accensos: haec propria uirtus. 530
quin ipsis quaedam Siculi cognomina saxis
inposuere †fridicas et iam† ipso nomine signant
fusilis esse notae. numquam tamen illa liquescunt,
quamuis materies foueat sucosior intus,
ni penitus uenae fuerint commissa molari. 535
  quod si quis lapidis miratur fusile robur,
cogitet obscuri uerissima dicta libelli,
Heraclite, tui: nihil insuperabile gigni
omnia †quae rerum natura† semina iacta.
seu nimium hoc mirum, densissima corpora saepe 540
et solido uicina tamen compescimus igni.
non animos aeris flammis succumbere cernis,
lentitiem plumbum non exuit ipsaque ferri
materies praedura tamen subuertitur igni
spissaque suspensis fornacibus aurea saxa 545
exsudant pretium? et quaedam fortasse profundo
incomperta iacent similique obnoxia sorti.
nec locus ingenio est: oculi te iudice uincent.
nam lapis ille riget praeclususque ignibus obstat,
si paruis torrere uelis caeloque patenti: 550
candenti pressoque agedum fornace coerce—
nec sufferre potest nec saeuum durat in hostem:
uincitur et soluit uires captusque liquescit.
quae maiora putas autem tormenta moueri
posse manu, quae tanta putas incendia nostris 555
sustentari opibus, quantis fornacibus Aetna
uritur, arcano numquam non fertilis igni?
hic non qui nostro feruet moderatior usu,
sed caelo propior, uel quali Iuppiter ipse
armatus flamma est. his uiribus additur ingens 560
spiritus adstrictis elisus faucibus, ut cum
fabriles operae rudibus contendere massis
festinant, ignes quatiunt follesque trementes
exanimant pressoque instigant agmine uentos.
  haec operis summa est, sic nobilis uritur Aetna: 565
terra foraminibus uires trahit, urget in artum
spiritus, incendi uis it per maxima saxa.
  magnificas laudes operosaque uisere templa
diuitiis hominum aut †sacras memorare uetustas,
traducti maria et terras per proxima fatis 570
currimus atque auidi ueteris mendacia famae
eruimus cunctasque libet percurrere gentes.
nunc iuuat Ogygiis circumdata moenia Thebis
cernere, quae fratres, ille impiger, ille canorus,
†inuitata piis nunc carmine saxa lyraque 576
* * * 576a
condere, felicesque alieno intersumus aeuo. 575
nunc gemina ex uno fumantia sacra uapore 577
miramur septemque duces raptumque profundi.
detinet Eurotas illic et Sparta Lycurgi
et sacer in bellum numerus, sua turba regenti. 580
nunc hic Cecropiae uariis spectantur Athenae
carminibus gaudensque solum uictrice Minerua.
excidit huc reduci quondam tibi, perfide Theseu,
candida sollicito praemittere uela parenti;
tu quoque Athenarum carmen, iam nobile sidus, 585
Erigone; sedes †uestra est† Philomela canoris
euocat in siluis, at tu, soror, hospita tectis
acciperis; solis Tereus ferus exulat agris.
miramur Troiae cineres et flebile uictis
Pergamon extinctosque suo Phrygas Hectore; paruum 590
conspicimus magni tumulum ducis; hic et Achilles
impiger et uictus magni iacet Hectoris ultor.
quin etiam Graiae fixos tenuere tabellae
signaue: nunc Paphiae rorantes matre capilli,
sub truce nunc parui ludentes Colchide nati, 595
nunc tristes circa subiectae altaria ceruae
uelatusque pater, nunc gloria uiua Myronis
et iam mille manus operum turbaeque morantur.
haec uisenda putas terrae dubiusque marisque?
artificis naturae ingens opus aspice, nulla 600
†cum tanta humanis phoebus spectacula cernes
* * * 601a
praecipueque uigil feruens ubi Sirius ardet. 602
insequitur miranda tamen sua fabula montem,
nec minus ille pio †quamquam sors† nobilis igni est.
nam quondam ruptis excanduit Aetna cauernis 605
et, uelut euersis penitus fornacibus, ingens
eiecta in longum rapidis feruoribus unda,
haud aliter quam cum saeuo Ioue fulgurat aether
et nitidum obscura telum caligine torquet.
ardebant agris segetes et mitia cultu 610
iugera cum dominis, siluae collesque rubebant;
uixdum castra putant hostem mouisse tremendum,
et iam finitimae portas euaserat urbis.
tum uero ut cuique est animus uiresque, rapina
tutari conantur opes. gemit ille sub auro, 615
colligit ille arma et stulta ceruice reponit,
defectum raptis illum sua crimina tardant,
hic uelox minimo properat sub pondere pauper,
et, quod cuique fuit cari, fugit ipse sub illo.
sed non incolumis dominum sua praeda secuta est; 620
cunctantis uorat ignis et undique torret auaros,
consequitur fugisse ratos et praemia captis
concremat: haec nullis parsura incendia pascunt,
uel solis parsura piis. namque, optima proles,
Amphinomus fraterque pari sub munere fortes, 625
cum iam uicinis streperent incendia tectis,
aspiciunt pigrumque patrem matremque senecta
eheu defessos posuisse in limine membra.
parcite, auara manus, dites attollere praedas:
illis diuitiae solae materque paterque, 630
hanc rapiunt praedam mediumque exire per ignem
ipso dante fidem properant. o maxima rerum
et merito pietas homini tutissima uirtus!
erubuere pios iuuenes attingere flammae
et quacumque ferunt illi uestigia cedunt. 635
felix illa dies, illa est innoxia terra!
dextera saeua tenent laeuaque incendia feruent;
mille per obliquos ignis †fratremque triumphans
tutus uterque pio sub pondere, †sufficit illa
et circa geminos auidus sibi temperat ignis. 640
incolumes abeunt tandem et sua numina secum
salua ferunt. illos mirantur carmina uatum,
illos seposuit claro sub nomine Ditis,
nec sanctos iuuenes attingunt sordida fata:
securae cessere domus et iura piorum. 645