IN SENATV IN TOGA CANDIDA
CONTRA C. ANTONIVM
ET L. CATILINAM COMPETITORES
  Haec oratio dicta est L. Caesare C. Figulo coss. post 73.1
annum quam pro Cornelio dixerat.
<ARGVMENTVM>
  Sex competitores in consulatus petitione Cicero habuit, 4
duos patricios, P. Sulpicium Galbam, L. Sergium Catilinam; 5
quattuor plebeios ex quibus duos nobiles, C. Antonium,
M. Antoni oratoris filium, L. Cassium Longinum, duos qui
tantum non primi ex familiis suis magistratum adepti erant,
Q. Cornificium et C. Licinium Sacerdotem. Solus Cicero
ex competitoribus equestri erat loco natus; atque in peti- 10
tione patrem amisit. Ceteri eius competitores modeste se
gessere, visique sunt Q. Cornificius et Galba sobrii <ac> sancti
viri, Sacerdos nulla improbitate notus; Cassius quamvis
stolidus tum magis quam improbus videretur, post paucos
menses in coniuratione Catilinae esse eum apparuit ac 15
cruentissimarum sententiarum fuisse auctorem. Itaque hi
quattuor prope iacebant. Catilina autem et Antonius,
quamquam omnium maxime infamis eorum vita esset, 74.1
tamen multum poterant. Coierant enim ambo ut Ciceronem
consulatu deicerent, adiutoribus usi firmissimis M. Crasso
et C. Caesare. Itaque haec oratio contra solos Catilinam
et Antonium est. Causa orationis huius modi in senatu 5
habendae Ciceroni fuit quod, cum in dies licentia ambitus
augeretur propter praecipuam Catilinae et Antoni audaciam,
censuerat senatus ut lex ambitus aucta etiam cum poena
ferretur; eique rei Q. Mucius Orestinus tr. pl. intercesserat.
Tum Cicero graviter senatu intercessionem ferente surrexit 10
atque in coitionem Catilinae et Antoni invectus est ante
dies comitiorum paucos.
<ENARRATIO>
  'Dico, P. C., superiore nocte cuiusdam hominis 14
nobilis et valde in hoc largitionis quaestu noti et 15
cogniti domum Catilinam et Antonium cum se-
questribus suis convenisse.'
  Aut C. Caesaris aut M. Crassi domum significat. Ei
enim acerrimi ac potentissimi fuerunt Ciceronis refraga-
tores cum petiit consulatum, quod eius in dies civilem 20
crescere dignitatem animadvertebant: et hoc ipse Cicero in
expositione consiliorum suorum significat; eius quoque
coniurationis quae Cotta et Torquato coss. ante annum
quam haec dicerentur facta est a Catilina et Pisone arguit
M. Crassum auctorem fuisse. 25
  'Quem enim aut amicum habere potest is qui tot
civis trucidavit, aut <clientem> qui in sua civitate
cum peregrino negavit se iudicio aequo certare
posse?'
  <Dicitur> Catilina, cum in Sullanis partibus fuisset, crude- 75.1
liter fecisse. Nominatim etiam postea Cicero dicit quos
occiderit, Q. Caecilium, M. Volumnium, L. Tanusium.
M. etiam Mari Gratidiani summe popularis hominis, qui ob
id bis praetor fuit, caput abscisum per urbem sua manu 5
Catilina tulerat: quod crimen saepius ei tota oratione
obicit. Fuerat vero hic Gratidianus arta necessitudine
Ciceroni coniunctus.
  Clientem autem negavit habere posse C. Antonium: nam
is multos in Achaia spoliaverat nactus de exercitu Sullano 10
equitum turmas. Deinde Graeci qui spoliati erant edu-
xerunt Antonium in ius ad M. Lucullum praetorem qui ius
inter peregrinos dicebat. Egit pro Graecis <C. Caesar> etiam
tum adulescentulus, de quo paulo ante mentionem fecimus;
et cum Lucullus id quod Graeci postulabant decrevisset, 15
appellavit tribunos Antonius iuravitque se ideo eiurare quod
aequo iure uti non posset. Hunc Antonium Gellius et
Lentulus censores sexennio quo haec dicerentur senatu
moverunt titulosque subscripserunt, quod socios diripuerit,
quod iudicium recusarit, quod propter aeris alieni magni- 20
tudinem praedia manciparit bonaque sua in potestate non
habeat.
  'Nec senatum respexit cum gravissimis vestris
decretis absens notatus est.'
  Catilina ex praetura Africam provinciam obtinuit: quam 25
cum graviter vexasset, legati Afri in senatu iam tum
absente illo questi sunt, multaeque graves sententiae in 76.1
senatu de eo dictae sunt.
  'In iudiciis quanta vis esset didicit cum est
absolutus: si aut illud iudicium aut illa absolutio
nominanda est.' 5
  Ante annum quam haec dicerentur Catilina, cum redisset
ex Africa Torquato et Cotta coss., accusatus est repe-
tundarum a P. Clodio adulescente, qui postea inimicus
Ciceronis fuit. Defensus est Catilina, ut Fenestella tradit,
a M. Cicerone. Quod ego ut addubitem haec ipsa 10
Ciceronis oratio facit, maxime quod is nullam mentionem
rei habet, cum potuerit invidiam facere competitori tam
turpiter adversus se coeunti: praesertim cum alterum
competitorem suum Antonium in eadem hac oratione sua
admoneat suo beneficio eum ex ultimo loco praeturae 15
candidatum ad tertium pervenisse.
  'Nescis me praetorem primum esse factum, te
concessione competitorum et collatione centuria-
rum et meo maxime beneficio ex postremo in
tertium locum esse subiectum?' 20
  Qui igitur Antonio suffragationem suam imputandam
putat, is <si> defendisset Catilinam, caput eius protectum
a se nonne imputaret? Quod ita esse manifestum est ex
eo quod statim dicit. Q. enim Mucius tr. pl. intercedebat
ne lex ambitus ferretur; quod facere pro Catilina videbatur. 25
Hunc Mucium in hac oratione Cicero appellans sic ait:
  'Te tamen, Q. Muci, tam male de populo Romano
existimare moleste fero qui hesterno die me esse
dignum consulatu negabas. Quid? p. R. minus
diligenter sibi constitueret defensorem quam tu 77.1
tibi? Cum tecum furti L. Calenus ageret, me potis-
simum fortunarum tuarum patronum esse voluisti.
Cuius tute consilium in tua turpissima causa dele-
gisti, hunc honestissimarum rerum defensorem p. 5
R. auctore te repudiare potest? Nisi forte hoc
dicturus es, quo tempore cum L. Caleno furti
depectus sis, eo tempore in me tibi parum esse
auxili vidisse.'
  Vere cum egerit Muci causam Cicero sicut Catilinae 10
egisse eum videri vult Fenestella, cur iam, quamvis male
existimet de causa Muci, tamen ei exprobret patrocinium
suum, non idem in Catilina faciat, si modo pro eo dixit? et
cur ipsum illud iudicium saepius in infamiam vocat? quod
parcius videtur fuisse facturus, si in eo iudicio fuisset patronus. 15
Atque ut alia omittam, hoc certe vix videtur dicturus fuisse,
si illo patrono Catilina repetundarum absolutus esset:
  'Stupris se omnibus ac flagitiis contaminavit;
caede nefaria cruentavit; diripuit socios; leges
quaestiones iudicia violavit—et postea: 20
  Quid ego ut violaveris provinciam praedicem?
Nam ut te illic gesseris non audeo dicere, quo-
niam absolutus es. Mentitos esse equites Roma-
nos, falsas fuisse tabellas honestissimae civitatis
existimo, mentitum Q. Metellum Pium, mentitam 25
Africam: vidisse puto nescio quid illos iudices
qui te innocentem iudicarunt. O miser qui non
sentias illo iudicio te non absolutum verum ad 78.1
aliquod severius iudicium ac maius supplicium re-
servatum!'
  Verine ergo simile est haec eum Catilinae obicere, si illo
defendente absolutus esset? Praeterea movet me quod, 5
cum sint commentarii Ciceronis causarum, eius tamen
defensionis nullum <est> commentarium aut principium.
  Ita quidem iudicio absolutus est Catilina ut Clodius
infamis fuerit praevaricatus esse: nam et reiectio iudicum
ad arbitrium rei videbatur esse facta. 10
  'Populum vero cum inspectante populo collum
secuit hominis maxime popularis quanti faceret
ostendit.'
  Diximus et paulo ante Mari caput Catilinam per urbem
tulisse. 15
  'Me qua amentia inductus sit ut contemneret con-
stituere non possum. Vtrum aequo animo laturum
putavit? At in suo familiarissimo viderat me ne
aliorum <quidem> iniurias mediocriter posse ferre.'
  Manifestum est C. Verrem significari. 20
  'Alter pecore omni vendito et saltibus prope
addictis pastores retinet, ex quibus ait se cum
velit subito fugitivorum bellum excitaturum.'
  C. Antonium significat.
  'Alter induxit eum quem potuit ut repente gladia- 25
tores populo non debitos polliceretur; eos ipse
consularis candidatus perspexit et legit et emit; <id>
praesente populo Romano factum est.'
  Q. Gallium, quem postea reum ambitus defendit, signifi-
care videtur. Hic enim cum esset praeturae candidatus, 30
quod in aedilitate quam ante annum gesserat bestias non 79.1
habuerat, dedit gladiatorium <munus> sub titulo patri se
id dare.
  'Quam ob rem augete etiam mercedem, si voltis,
Q. Muci ut perseveret legem impedire, ut coepit 5
senatus consultum; sed ego ea lege contentus
sum qua duos consules designatos uno tempore
damnari vidimus.'
  Legem Calpurniam significat quam C. Calpurnius Piso
ante triennium de ambitu tulerat. Quod dicit autem da- 10
mnatos esse designatos consules, P. Sullam et P. Autronium,
de quibus iam diximus, vult intellegi. Cognomen autem
Q. Mucio tribuno quem nominat fuit Orestinus.
  'Atque ut istum omittam in exercitu Sullano
praedonem, in introitu gladiatorem, in victoria 15
quadrigarium.'
  De Antonio dici manifestum est. Dicit eum in
exercitu Sullae praedonem propter equitum turmas
quibus Achaiam ab eo vexatam esse significavimus; in
'introitu gladiatorem' pertinet ad invidiam proscriptionis 20
quae tum facta est; 'in victoria quadrigarium,' quod,
cum Sulla post victoriam circenses faceret ita ut honesti
homines quadrigas agitarent, fuit inter eos C. Antonius.
  'Te vero, Catilina, consulatum sperare aut cogi-
tare non prodigium atque portentum est? A 25
quibus enim petis? A principibus civitatis? qui
tibi, cum L. Volcacio cos. in consilio fuissent,
ne petendi quidem potestatem esse voluerunt.'
  Paulo ante diximus Catilinam, cum de provincia Africa
decederet petiturus consulatum et legati Afri questi de eo in 30
senatu graviter <essent>, supervenisse. Professus deinde est
Catilina petere se consulatum. L. Volcacius Tullus consul 80.1
consilium publicum habuit an rationem Catilinae habere
deberet, si peteret consulatum: nam quaerebatur repetun-
darum. Catilina ob eam causam destitit a petitione.
  'A senatoribus? qui te auctoritate sua spoliatum 5
ornamentis omnibus vinctum paene Africanis
oratoribus tradiderunt?'
  Diximus modo de hoc. Nam iudicium quoque secutum
<est> repetundarum, quo ipse per infamiam liberatus est Cati-
lina, sed ita ut senatorum urna damnaret, equitum et 10
tribunorum absolveret.
  'Ab equestri ordine? quem trucidasti?'
  Equester ordo pro Cinnanis partibus contra Sullam
steterat, multique pecunias abstulerant: ex quo saccularii
erant appellati, atque ob eius rei invidiam post Sullanam 15
victoriam erant interfecti.
  'A plebe? cui spectaculum eius modi tua crudeli-
tas praebuit, ut <te> nemo sine gemitu ac recorda-
tione luctus aspicere possit?'
  Eiusdem illius Mari Gratidiani quod caput gestarit obicit. 20
  Quo loco dicit Catilinam caput M. Mari gestasse:
  'Quod caput etiam tum plenum animae et spiritus
ad Sullam usque ab Ianiculo ad aedem Apollinis
manibus ipse suis detulit.'
  Omnia sunt manifesta. Ne tamen erretis, quod his 25
temporibus aedes Apollinis in Palatio fuit nobilissima,
admonendi estis non hanc a Cicerone significari, utpote
quam post mortem etiam Ciceronis multis annis Imp.
Caesar, quem nunc Divum Augustum dicimus, post Actia- 81.1
cam victoriam fecerit: sed illam demonstrari quae est extra
portam Carmentalem inter forum holitorium et circum
Flaminium. Ea enim sola tum quidem Romae Apollinis
aedes. 5
  Loquitur cum Catilina:
  'Quid tu potes in defensione tua dicere quod illi
non <dixerint? at illi multa> dixerunt quae tibi
dicere non licebit—'
  et paulo post: 10
  'Denique illi negare potuerunt et negaverunt: tu
tibi ne infitiandi quidem impudentiae locum reli-
quisti. Qua re praeclara dicentur iudicia tulisse
si, qui infitiantem Luscium condemnarunt, Catili-
nam absolverint confitentem.' 15
  Hic quem nominat L. Luscius, notus centurio Sullanus
divesque e victoria factus—nam amplius centies possederat—
damnatus erat non multo ante quam Cicero dixit. Obiectae
sunt ei tres caedes proscriptorum. Circa eosdem dies L.
quoque Bellienus damnatus est quem Cicero ait avunculum 20
esse Catilinae. Hic autem Lucretium Ofellam consulatum
contra voluntatem Sullae ad turbandum statum civitatis
petentem occiderat iussu Sullae tunc dictatoris. His ergo
negat ignotum esse, cum et imperitos se homines esse et,
si quem etiam interfecissent, imperatori ac dictatori paruisse 25
dicerent, ac negare quoque <possent>: Catilinam vero infitiari
non posse. Huius autem criminis periculum quod obicit
Cicero paucos post menses Catilina subiit. Post effecta
enim comitia consularia et Catilinae repulsam fecit eum
reum inter sicarios L. Lucceius paratus eruditusque, qui 30
postea consulatum quoque petiit.
  'Hanc tu habes dignitatem qua fretus me con- 82.1
temnis et despicis, an eam quam reliqua in vita es
consecutus? cum ita vixisti ut non esset locus tam
sanctus quo non adventus tuus, etiam cum culpa
nulla subesset, crimen afferret.' 5
  Fabia virgo Vestalis causam incesti dixerat, cum ei
Catilina obiceretur, eratque absoluta. Haec Fabia quia
soror erat Terentiae Ciceronis, ideo sic dixit: 'etiam si
culpa nulla subesset.' Ita et suis pepercit et nihilo levius
inimico summi opprobrii turpitudinem obiecit. 10
  'Cum deprehendebare in adulteriis, cum depre-
hendebas adulteros ipse, cum ex eodem stupro tibi
et uxorem et filiam invenisti.'
  Dicitur Catilina adulterium commisisse cum ea quae ei
postea socrus fuit, et ex eo natam stupro duxisse uxorem, 15
cum filia eius esset. Hoc Lucceius quoque Catilinae obicit
in orationibus quas in eum scripsit. Nomina harum mulie-
rum nondum inveni.
  'Quid ego ut violaveris provinciam praedicem,
cuncto populo Romano clamante ac resistente? 20
nam ut te illic gesseris non audeo dicere, quoniam
absolutus es.'
  Dictum est iam saepius Catilinam ex praetura Africam
obtinuisse et accusante eum repetundarum P. Clodio
absolutum esse. 25
  'Praetereo nefarium illum conatum tuum et paene
acerbum et luctuosum rei publicae diem, cum Cn.
Pisone socio, ne quem alium nominem, caedem
optimatum facere voluisti.'
  Quos <non> nominet intellegitis. Fuit enim opinio Cati- 30
linam et Cn. Pisonem, adulescentem perditum, coniurasse
ad caedem senatus faciendam ante annum quam haec
dicta sunt, Cotta et Torquato coss., eamque caedem 83.1
ideo non esse factam quod prius quam parati essent
coniuratis signum dedisset Catilina. Piso autem, cum
haec dicerentur, perierat, in Hispaniam missus a senatu
per honorem legationis ut †auus suus ablegaretur. Ibi 5
quidem dum iniurias provincialibus facit, occisus erat, ut
quidam credebant, a Cn. Pompeii clientibus Pompeio non
invito.
  'An oblitus es te ex me, cum praeturam petere-
mus, petisse ut tibi primum locum concederem? 10
Quod cum saepius ageres et impudentius a me
contenderes, meministi me tibi respondere impu-
denter te facere qui id a me peteres quod a te
Boculus numquam impetrasset?'
  Diximus iam supra Sullae ludis quos hic propter victo- 15
riam fecerit quadrigas C. Antonium et alios quosdam
nobiles homines agitasse. Praeterea Antonius redemptas
habebat ab aerario vectigales quadrigas, quam redemptionem
senatori habere licet per legem. Fuit autem notissimus in
circo quadrigarum agitator Boculus. 20
  Dicit de malis civibus:
  'Qui postea quam illo <quo> conati erant Hispani-
ensi pugiunculo nervos incidere civium Romano-
rum non potuerunt, duas uno tempore conantur
in rem publicam sicas destringere.' 25
  Hispaniensem pugiunculum Cn. Pisonem appellat, quem
in Hispania occisum esse dixi. Duas sicas Catilinam et
Antonium appellari manifestum est.
  'Hunc vos scitote Licinium gladiatorem iam im-
misisse capillum Catilinae †iudic. quā Q. ue Cu- 30
rium hominem quaestorium.'
  Curius hic notissimus fuit aleator, damnatusque postea 84.1
est. In hunc est hendecasyllabus Calvi elegans:
    Et talos Curius pereruditus.
  Huic orationi Ciceronis et Catilina et Antonius contu-
meliose responderunt, quod solum poterant, invecti in 5
novitatem eius. Feruntur quoque orationes nomine illorum
editae, non ab ipsis scriptae sed ab Ciceronis obtrecta-
toribus: quas nescio an satius sit ignorare. Ceterum Cicero
consul omnium consensu factus est: Antonius pauculis
centuriis Catilinam superavit, cum ei propter patris nomen 10
paulo speciosior manus suffragata esset quam Catilinae.