RES IN HISPANIA GESTAE
  Vt Carthaginem Corinthos, ita Corinthon Numan- 1.33.1
tia secuta est; nec deinde orbe toto quidquam intactum
armis fuit. post illa duo clarissimarum urbium incendia
late atque passim, nec per vices, sed simul pariter quasi
unum undique bellum fuit; prorsus ut illae, quasi agi- 5
tantibus ventis, diffudisse quaedam belli incendia orbe
toto viderentur.
  Hispaniae numquam animus fuit adversum nos
universae consurgere, numquam conferre vires suas
libuit, neque aut imperium experiri aut libertatem tueri 10
suam publice. alioquin ita undique mari Pyrenaeoque
vallata est, ut ingenio situs ne adiri quidem potuerit. sed
ante a Romanis obsessa est quam se ipsa cognosceret, et
sola omnium provinciarum vires suas postquam victa
est, intellexit. in hac prope ducentos per annos dimica- 15
tum est a primis Scipionibus in primum Caesarem
Augustum, non continuo nec cohaerenter, sed prout
causae lacessierant, nec cum Hispanis initio, sed cum
Poenis in Hispania. inde contagium serpens causaeque
bellorum. 20
  Prima per Pyrenaeum iugum signa Romana Pu-
blius et Gnaeus Scipiones intulerunt proeliisque ingen-
tibus Hannonem et Hasdrubalem fratres Hannibalis
ceciderunt; raptaque erat impetu Hispania, nisi fortis-
simi viri in ipsa victoria sua oppressi Punica fraude 25
cecidissent, terra marique victores. igitur quasi novam
integramque provinciam ultor patris et patrui Scipio
ille mox Africanus invasit, isque statim capta Cartha-
gine et aliis urbibus, non contentus Poenos expulisse,
stipendiariam nobis provinciam fecit, omnes citra ultra- 30
que Hiberum subiecit imperio primusque Romano-
rum ducum victor ad Gades et Oceani ora pervenit.
plus est provinciam retinere quam facere. itaque per
partes iam huc, iam illuc missi duces, qui ferocissimas
et in id tempus liberas gentes ideoque inpatientes iugi 35
multo labore nec incruentis certaminibus servire docue-
runt. Cato ille censorius Celtiberos, id est robur His-
paniae, aliquot proeliis fregit. Gracchus, pater ille
Gracchorum, eosdem centum et quinquaginta urbium
eversione multavit. Metellus ille, cui ex Macedonia 40
cognomen, meruerat et Celtibericus fieri, cum et Con-
trebiam memorabili cepisset exemplo et Nertobrigae
maiore gloria pepercisset. Lucullus Turdulos atque
Vaccaeos, de quibus Scipio ille posterior singulari cer-
tamine, cum rex fuisset provocator, opima rettulerat. 45
Decimus Brutus aliquanto latius Celticos Lusitanosque
et omnis Callaeciae populos formidatumque militibus
flumen Oblivionis, peragratoque victor Oceani litore
non prius signa convertit quam cadentem in maria
solem obrutumque aquis ignem non sine quodam 50
sacrilegii metu et horrore deprendit.
  Sed tota certaminum moles cum Lusitanis fuit
et Numantinis. nec inmerito: quippe solis gentium
Hispaniae duces contigerunt. fuisset et cum omnibus
Celtiberis, nisi dux illius motus initio belli vi oppressus 55
esset, summus vir astu et audacia, si processisset,
Olyndicus, qui hastam argenteam quatiens quasi caelo
missam vaticinanti similis omnium in se mentes con-
verterat. sed cum pari temeritate sub nocte castra
consulis adisset, iuxta tentorium ipsum pilo vigilis 60
exceptus est. ceterum Lusitanos Viriatus erexit, vir
calliditatis acerrimae, qui ex venatore latro, ex latrone
subito dux atque imperator et, si fortuna cessisset,
Hispaniae Romulus, non contentus libertatem suorum
defendere, per quattuordecim annos omnia citra ultra- 65
que Hiberum et Tagum igni ferroque populatus, castra
etiam praetorum <et> praesidia adgressus, Claudium
Vnimanum paene ad internecionem exercitus cecidisset
<et> insignia trabeis et fascibus nostris quae ceperat
in montibus suis tropaea fixisset. tandem eum Fabius 70
Maximus consul oppresserat; sed a successore Popilio
violata victoria est: quippe qui conficiendae rei cupidus,
fractum ducem et extrema deditionis agitantem per
fraudem et insidias et domesticos percussores adgressus,
hanc hosti gloriam dedit, ut videretur aliter vinci non 75
potuisse.