ager Romanus primum divisus in partis tris, a quo tribus 5.55.1
appellata Titiensium, Ramnium, Lucerum. nominatae, ut ait Ennius,
Titienses ab Tatio, Ramnenses ab Romulo,
Luceres, ut Iunius, ab Lucumone; sed omnia h<a>ec
vocabula tusca, ut Volnius, qui tragoedias tuscas scripsit, 5
dicebat. ab hoc quattuor quoque partis urbis tribus dictae, ab locis 56.1
Suburana, Palatina, Esquilina, Collina; quinta, quod sub Roma, Ro-
milia; sic reliquae tri<gin>ta ab his rebus quibus in tribum libro[s]
scripsi.
  quod ad loca qu<a>eque his coniuncta fuerunt, dixi; nunc de 57.1
his quae in locis esse solent immortalia et mortalia expediam, ita ut
prius quod ad deos pertinet dicam. principes dei Caelum et Terra.
hi dei idem qui Aegypti Serapis et Isis, etsi Arpocrates digito
significat, ut ta[ta]ceam. idem principes in Latio Saturnus et Ops. 5
Terra enim et Caelum, ut <Sa>mothracum initia docent, sunt dei 58.1
magni, et hi quos dixi multis nominibus, non quas <S>amo<th>racia
ante portas statuit duas virilis species aeneas dei [i]mag[i]ni, neque ut
volgus putat, hi Samot<h>races dii, qui Castor et Pollux, sed hi mas
et femina et hi quos augurum libri scriptos habent sic 5
'divi qui potes' pro illo quod Samot<h>races 'theoe dynatoe'. haec duo 59.1
Caelum et Terra, quod anima et corpus. humidum et frigidum terra,
sive 'ova parire solet genus pennis condecoratum, non animam', ut ait
Ennius et 'post inde venit divinitus pullis ipsa ani-
ma[m]' sive, ut Zenon Cit<ie>us, animalium semen ignis 5
is qui anima ac mens, qui caldor e caelo, quod huic innumerabiles et im-
mortales ignes. itaque Epicharmus dicit de mente humana: ait:
'istic est de sole sumptus ignis'; idem <de> sole[m]: 'isque
totus mentis est', ut humores frigidae sunt humi, ut supra
ostendi. quibus iuncti caelum et terra omnia ex <se> 60.1
genuerunt, quod per hos natura 'frigori miscet calorem
atque humori aritudinem.' recte igitur Pacuius quod ait: 'ani-
mam <a>ether adiugat' et Ennius 'terram corpus quae
dederit, ipsam capere, neque dispendi facere hilum'. animae et cor- 5
poris discessus quod natis is exi<t>us, inde exitium, ut cum in unum
ineunt, initia. inde omne corpus, ubi nimius ardor aut humor, aut 61.1
interit aut, si manet, sterile. cui testis aestas et hiems, quod in altera
aer ardet et spica aret, in altera natura ad nascenda cum imbre et
frigore luctare non volt et potius ver[e] expectat. igitur causa na-
scendi duplex: ignis et aqua. ideo ea nuptiis in limine adhibentur, 5
quod coniungit hic, et ma[r]s ignis, quod ibi semen, aqua femina, quod
fetus ab eius humore, et horum vinctionis vis Venus. hinc comicus: 62.1
'huic victrix Venus, videsne haec?' non quod vincere velit
Venus, sed vincire. ipsa Victoria ab eo quod superati vinciuntur.
utrique testis poesis, quod et Victoria et Venus dicitur caeligena: Tel-
lus enim quod prima vincta Caelo, Victoria ex eo. ideo haec cum 5
corona et palma, quod corona vinclum capitis et ipsa a vinctura dicitur
vieri, <id> est vinciri; a quo est in Sota Enni: 'ibant malaci
viere Veneriam corollam.' palmam, quod ex utraque parte natura
vincta habet paria folia. poetae de Caelo quod semen igneum ceci- 63.1
disse dicunt in mare ac natam 'e spumis' Venerem, coniunctione ignis
et humoris, quam habent vim significant esse Ve<ne>ris. a qua vi
natis dicta vita et illud a Lucilio: 'vis est vita, vides, vis
nos facere omnia cogit.' quare quod caelum principium, ab satu est 64.1
dictus Saturnus, et quod ignis, Saturnalibus cerei superioribus mit-
tuntur. terra Ops, quod hic omne opus et hac opus ad vivendum,
et ideo dicitur Ops mater, quod terra mater. haec enim:
'terris gentis omnis peperit et resumit denuo.' quae 'dat cibaria' ut 5
ait Ennius, quae 'quod gerit fruges, Ceres'. antiquis enim
quod nunc G C. idem hi dei Caelum et Terra Iupiter et Iuno, quod 65.1
ut ait Ennius: 'istic est is Iupiter quem dico, quem
Graeci vocant aerem, qui ventus est et nubes, imber postea, atque ex
imbre frigus, ventus post fit, aer denuo. haec propter Iupiter sunt
ista quae dico tibi, qua mortalis atque urbes beluasque omnis iuvat.' 5
quod hi<n>c omnes et sub hoc, eundem appellans dicit:
'divumque hominumque pater rex.' pater, quod patefacit semen: nam
tum est conceptum et inde, cum exit quod oritur. hoc idem magis 66.1
ostendit antiquius Iovis nomen: nam olim Diovis et Di<e>spiter dictus,
id est dies pater; a quo dei dicti qui inde, et dius et divum, unde
sub divo, Dius Fidius. itaque inde eius perforatum tectum, ut ea
videatur divum, id est caelum. quidam negant sub tecto per hunc 5
deierare oportere. Aelius Dium Fid<i>um dicebat Diovis
filium, ut Graeci Διόσκορον Castorem, et putaba[n]t hunc esse Sanc[t]um
ab sabina lingua et Herculem a graeca. idem hic Di[e]s pater dicitur
infimus, qui est coniunctus terrae, ubi omnia oriuntur †ui aboriuntur;
quorum quod finis ortum, Orcus dictus. quod Iovis Iuno coniunx et 67.1
is caelum, haec terra, quae eadem tellus, et ea dicta, quod una iuvat
cum Iove, Iuno, et Regina, quod huius omnia terrestria. Sol[a] vel 68.1
quod ita Sabini, vel <quod> solus ita lucet, ut ex eo deo dies sit.
Luna, [vel] quod sola lucet noctu. itaque ea dicta Noctiluca in Palatio:
nam ibi noctu lucet templum. hanc ut Solem Apollinem quidam Dia-
nam vocant; Apollinis vocabulum graecum [alterum], alterum latinum 5
et hinc quod luna in altitudinem et latitudinem simul e<a>t, Diviana,
appellata. hinc Epicharmus Enni[i] Proserpinam quo-
que appellat, quod solet esse sub terris. dicta Proserpina, quod haec
ut serpens modo in dexteram modo in sinisteram partem late movetur.
serpere et proserpere idem dicebant, ut Plautus 10
quod scribit: 'quasi proserpens bestia.' quae ideo quoque videtur ab 69.1
Latinis Iuno Lucina dicta vel quod est e<t> terra, ut physici dicunt,
et lucet vel quod ab luce eius, qua quis conceptus est, usque ad eam,
qua partus quis in lucem, <l>una iuvat, donec mensibus actis pro-
duxit in lucem, ficta ab iuvando et luce Iuno Lucina. a quo parientes 5
eam invocant: luna enim nascentium dux, quod menses huius. hoc
vidisse antiquas apparet, quod mulieres potissimum supercilia sua
attribuerunt ei deae. hic enim debuit maxime collocari Iuno Lucina,
ubi ab diis lux datur oculis. ignis a nascendo, quod hinc nascitur 70.1
et omne quod nascitur †ignis scindit; ideo calet, ut qui denascitur
eum amittit ac frigescit. ab ignis iam maiore vi ac violentia Volcanus
dictus. ab eo quod ignis propter splendorem fulget, fulgor et fulmen
et fulgur<itum>, quod fulmine ictum contrariis diis. ab aquae lapsu 71.1
lubrico lympha. lympha Iuturna quae iuvaret: itaque multi <a>egroti
propter id nomen hinc aquam petere solent. a fontibus et fluminibus
ac ceteris aquis dei, ut Tiberinus ab Tiberi, et ab lacu Velini Velinia,
et lymphae †comitiis ad lacum Cutiliensem a commotu, quod ibi 5
insula in aqua commovetur. Neptunus, quod mare terras obnubit ut 72.1
nubes caelum, ab nuptu, id est opertione, ut antiqui, a quo nuptiae,
nuptus dictus. Salacia Neptuni ab salo. Venilia a veniendo ac vento
illo, quem Plautus dicit: 'quod ibi dixit qui secundo vento
vectus est tranquillo mari, ventum gaudeo.' Bellona ab bello nunc, 73.1
quae Duellona a duello. Mars ab eo quod maribus in bello praeest,
aut quod Sabinis acceptus ibi est Mamers. Quirinus a Quiritibus.
Virtus ut Viritus a virilitate. Honos ab [honesto] onere: itaque
honestum dicitur quod oneratum, et dictum: 5
'onus est honos qui sustinet rem publicam.' Castoris nomen graecum,
Pollucis a Graecis; in latinis litteris veteribus nomen quod est, in-
scribitur ut Πολυδεύκης Polluces, non ut nunc Pollux. Concordia a
corde congruente. Feronia, Minerva, Novensides a Sabinis. paulo aliter 74.1
ab eisdem dicimus h<a>ec: Palem, Vestam, Salutem, Fortunam, Fontem,
Fidem. e<t> ar<a>e Sabinum linguam olent, quae Tati regis voto sunt
Romae dedicatae: nam, ut annales dicunt, vovit Opi, Flor<a>e, Vedio[io]vi
Saturnoque, Soli, Lunae, Volcano et Summano, itemque Larundae, 5
Termino, Quirino, Vortumno, Laribus, Dianae Lucinaeque; e quis non-
nulla nomina in utraque lingua habent radices, ut arbores quae in
confinio natae in utroque agro serpunt: potest enim Saturnus hic de
alia causa esse dictus atque in Sabinis, et sic Diana[e], de quibus
supra dictum est. 10