De reliqua parte instrumenti, quod semivocale 1.19.1.1
appellavi, Saserna ad iugera cc arvi boum iuga duo satis
esse scribit, Cato in oliveti[s] ccxl iugeris boves
trinos. ita fit ut, <si> Saserna dicit verum, ad c iugera
iugum opus sit, si Cato, ad octogena. sed ego neu- 5
trum modum horum omnem ad agrum convenire puto
et utrumque ad aliquem. alia enim terra facilior aut
difficilior est: aliam terram boves proscindere nisi 2.1
magnis viribus non possunt et saepe fracta bura re-
linquunt vomerem in arvo. quo sequendum nobis in
singulis fundis, dum sumus novicii, triplici regula,
superioris domini instituto et vicinorum et experientia 5
quadam. quod addit asinos qui stercus vectent tres, 3.1
asinum molarium, in vinea iugerum c iugum boum,
asinorum iugum, asinum mol[end]arium: in hoc genere
semivocalium adiciendum de pecore ea sola quae agri
colendi causa erunt et <quae> solent esse peculiaria 5
pauca habenda, quo facilius mancipia [quae solent] se
tueri et assidua esse possint. in eo numero non modo
qui prata habent, ut potius oves quam sues habeant
curant, sed etiam qui non solum pratorum causa habent,
propter stercus. de canibus vero utique, quod villa 10
sine iis parum tuta.
  Igitur de omnibus quadripedibus prima est pro- 20.1.1
batio, qui idonei sint boves, qui arandi causa emuntur.
quos rudis neque minoris trimos neque maioris quadri-
mos parandum: ut viribus magnis sint ac pares, ne
in opere firmior inbecilliorem conficiat: amplis corni- 5
bus et nigris potius quam aliter ut sint, lata fronte,
naribus simis, lato pectore, crassis coxendicibus. hos 2.1
veteranos ex campestribus locis non emendum in dura
ac montana, nec non <con>tra si incidit, ut sit vitandum.
novellos cum quis emerit iuvencos, si eorum colla in
furcas destitutas incluserit ac dederit cibum, diebus 5
paucis erunt mansueti et ad domandum proni. tum
ita subigendum, ut minutatim adsuefaciant et ut ti-
ronem cum veterano adiungant (imitando enim facilius
domatur), et primum in aequo loco et sine aratro,
tum eo levi, principio per harenam aut molliorem 10
terram. quos ad vecturas, item instituendum ut inania 3.1
primum ducant plaustra et, si possis, per vicum aut
oppidum: creber crepitus ac varietas rerum consuetu-
dine celeberrima[e] ad utilitatem adducit. neque per-
tinaciter, quem feceris dextrum, in eo manendum, quod, 5
si alternis fit sinister, fit laboranti in alterutra parte
requies. ubi terra levis, ut in Campania, ibi non 4.1
bubus gravibus, sed vaccis aut asinis quod arant, eo
facilius ad aratrum leve adduci possunt, ad molas et
ad ea, siquae sunt, quae in fundo convehuntur. in
qua re alii asellis, alii vaccis ac mulis utuntur, exinde 5
ut pabuli facultas est. nam facilius asellus quam
vacca alitur; sed fructuosior haec. in eo agricolae 5.1
hoc spectandum, quo fastigio sit fundus. in confra-
goso enim haec ac difficili valentiora parandum et
potius ea quae per se fructum reddere possint, cum
idem operis faciant. 5