His dicendi uirtutibus usus orator in iudiciis consiliis 12.11.1.1
contionibus senatu, in omni denique officio boni ciuis, finem
quoque dignum et optimo uiro et opere sanctissimo faciet,
non quia prodesse umquam satis sit et illa mente atque illa
facultate praedito non optandum operis pulcherrimi quam 5
longissimum tempus, sed quia decet hoc quoque prospicere,
ne quid peius quam fecerit faciat. Neque enim scientia modo 2.1
constat orator, quae augetur annis, sed uoce latere firmitate:
quibus fractis aut inminutis aetate seu ualetudine cauendum
ne quid in oratore summo desideretur, ne intersistat fatiga-
tus, ne quae dicet parum audiri sentiat, ne se quaerat prio- 5
rem. Vidi ego longe omnium quos mihi cognoscere contigit 3.1
summum oratorem Domitium Afrum ualde senem cotidie
aliquid ex ea quam meruerat auctoritate perdentem, cum
agente illo quem principem fuisse quondam fori non erat
dubium alii, quod indignum uideatur, riderent, alii erubesc- 5
erent: quae occasio †illo† fuit dicendi malle eum deficere
quam desinere. Neque erant illa qualiacumque mala, sed 4.1
minora. Quare antequam in has aetatis ueniat insidias,
receptui canet et in portum integra naue perueniet. Neque
enim minores eum cum id fecerit studiorum fructus prose-
quentur: aut ille monumenta rerum posteris aut, ut L. 5
Crassus [aut] in libris Ciceronis destinat, iura quaerentibus
reddet aut eloquentiae componet artem aut pulcherrimis
uitae praeceptis dignum os dabit. Frequentabunt uero eius 5.1
domum optimi iuuenes more ueterum et uere dicendi uiam
uelut ex oraculo petent. Hos ille formabit quasi eloquentiae
parens, et ut uetus gubernator litora et portus et quae tem-
pestatium signa, quid secundis flatibus quid aduersis ratio 5
poscat docebit, non humanitatis solum communi ductus
officio, sed amore quodam operis: nemo enim minui uelit id 6.1
in quo maximus fuit. Quid porro est honestius quam docere
quod optime scias? Sic ad se Caelium deductum a patre
Cicero profitetur, sic Pansam, Hirtium, Dolabellam <ad>
morem praeceptoris exercuit cotidie dicens audiensque. Ac 7.1
nescio an eum tum beatissimum credi oporteat fore cum iam
secretus et consecratus, liber inuidia, procul contentionibus
famam in tuto conlocarit et sentiet uiuus eam quae post fata
praestari magis solet [et] uenerationem et quid apud posteros 5
futurus sit uidebit.
  Conscius sum mihi, quantum mediocritate ualui, quaeque 8.1
antea scierim quaeque operis huiusce gratia potuerim inqui-
rere candide me atque simpliciter in notitiam eorum, si qui
forte cognoscere uoluissent, protulisse. Atque id uiro bono
satis est, docuisse quod scierit. Vereor tamen ne aut magna 9.1
nimium uidear exigere, qui eundem uirum bonum esse et
dicendi peritum uelim, aut multa, qui tot artibus in pueritia
discendis morum quoque praecepta et scientiam iuris
ciuilis praeter ea quae de eloquentia tradebantur adiecerim, 5
quique haec operi nostro necessaria esse crediderint uelut
moram rei perhorrescant et desperent ante experimentum.
[tu] Qui primum renuntient sibi quanta sit humani ingenii 10.1
uis, quam potens efficiendi quae uelit, cum maria transire,
siderum cursus numerosque cognoscere, mundum ipsum
paene dimetiri minores sed difficiliores artes potuerint. Tum
cogitent quantam rem petant quamque nullus sit hoc pro- 5
posito praemio labor recusandus. Quod si mente conceperint, 11.1
huic quoque parti facilius accedent, ut ipsum iter neque
inperuium neque saltem durum putent. Nam id quod prius
quodque maius est, ut boni uiri simus, uoluntate maxime
constat: quam qui uera fide induerit, facile eas idem quae 5
uirtutem docent artis accipiet. Neque enim aut tam perplexa 12.1
aut tam numerosa sunt quae †praemuntur† ut non pau-
corum admodum annorum intentione discantur. Longam
[in] eam facit operam quod repugnamus: breuis est institutio
uitae honestae beataeque, si credas; natura enim nos ad 5
mentem optimam genuit, adeoque discere meliora uolenti-
bus promptum est ut uere intuenti mirum sit illud magis,
malos esse tam multos. Nam ut aqua piscibus, ut sicca 13.1
terrenis, circumfusus nobis spiritus uolucribus conuenit, ita
certe facilius esse oportebat secundum naturam quam contra
eam uiuere. Cetera uero, etiam si aetatem nostram non spatio
senectutis sed tempore adulescentiae metiamur, abunde mul- 5
tos ad discendum annos habent: omnia enim breuiora reddet
ordo et ratio et modus. Sed culpa est in praeceptoribus 14.1
prima, qui libenter detinent <quos> occupauerunt, partim
cupiditate diutius exigendi mercedulas, partim ambitione,
quo difficilius <uideatur esse> quod pollicentur, partim etiam
inscientia tradendi uel neglegentia: proxima in nobis, qui 5
morari in eo quod nouimus <quam> discere quae nondum
scimus melius putamus. Nam ut de nostris potissimum 15.1
studiis dicam, quid attinet tam multis annis quam in more
est plurimorum, ut de iis a quibus magna in hoc pars aetatis
absumitur taceam, declamitare in schola et tantum laboris
in rebus falsis consumere, cum satis sit modico tempore 5
imaginem ueri discriminis et dicendi leges comperisse? Quod 16.1
non eo dico quia sit umquam omittenda dicendi exercitatio,
sed quia non in una sit eius specie consenescendum. * cognosc-
ere et praecepta uiuendi perdiscere et in foro nos experiri
potuimus dum scholastici sumus. Discendi ratio talis ut non 5
multos <poscat> annos: quaelibet enim ex iis partibus quarum
habui mentionem in paucos libros contrahi solet, adeo non
est infinito spatio ad traditionem opus. Reliqua est <exerci-
tatio>, quae uires cito facit, cum fecit tuetur. Rerum cognitio 17.1
cotidie crescit; et tamen quam multorum ad eam librorum
necessaria lectio est, quibus aut rerum exempla ab historicis
aut dicendi ab oratoribus petuntur, philosophorum quoque
consultorumque opiniones, si utilia uelimus legere, non, 5
quod <ne fieri> quidem potest, omnia. Sed breue nobis tempus 18.1
nos fecimus: quantulum enim studiis partimur? Alias horas
uanus salutandi labor, alias datum fabulis otium, alias
spectacula, alias conuiuia trahunt. Adice tot genera ludendi
et insanam corporis curam, peregrinationes, rura, calculorum 5
anxiam sollicitudinem, inuitamenta libidinum et uinum et
fractis omni genere uoluptatum animis ne ea quidem tem-
pora idonea quae supersunt. Quae si omnia studiis inpen- 19.1
derentur, iam nobis longa aetas et abunde satis ad discendum
spatii uideretur uel diurna tantum computantibus tempora,
ut nihil noctes, quarum bona pars omni somno longior est,
adiuuarent. Nunc computamus annos non quibus studuimus 5
sed quibus uiximus. Nec uero si geometrae <et musici> et 20.1
grammatici ceterarumque artium professores omnem suam
uitam, quamlibet longa fuerit, in singulis artibus con-
sumpserunt, sequitur ut pluris quasdam uitas ad plura
discenda desideremus. Neque enim illi didicerunt haec 5
usque in senectutem, sed ea sola didicisse contenti fuerunt
ac tot annos non in percipiendo exhauserunt <sed in prae-
cipiendo>.
  Ceterum, ut de Homero taceam, in quo nullius non artis 21.1
aut opera perfecta aut certe non dubia uestigia reperiuntur,
ut Elium Hippian transeam, <qui non> liberalium modo dis-
ciplinarum prae se scientiam tulit, sed uestem et anulum
crepidasque quae omnia manu sua fecerat in usu habuit, 5
atque ita se praeparauit ne cuius alterius ope egeret: inlusisse
tot <malis> quot summa senectus habet uniuersae Graeciae
credimus Gorgian, qui quaerere auditores de quo quisque
uellet iubebat. Quae tandem ars digna litteris Platoni defuit? 22.1
Quot saeculis Aristoteles didicit ut non solum quae ad philo-
sophos atque oratores pertinent scientia complecteretur, sed
animalium satorumque naturas omnis perquireret? Illis haec
inuenienda fuerunt, nobis cognoscenda sunt. Tot nos prae- 5
ceptoribus, tot exemplis instruxit antiquitas, ut possit uideri
nulla sorte nascendi aetas felicior quam nostra, cui docendae
priores elaborarunt. M. igitur Cato, idem summus imperator, 23.1
idem sapiens, idem orator, idem historiae conditor, idem
iuris, idem rerum rusticarum peritissimus fuit; inter tot
operas militiae, tantas domi contentiones rudi saeculo litteras
<Graecas> aetate iam declinata didicit, ut esset homini- 5
bus documento ea quoque percipi posse quae senes concu-
pissent. Quam multa, paene omnia tradidit Varro! Quod 24.1
instrumentum dicendi M. Tullio defuit? Quid plura? cum
etiam Cornelius Celsus, mediocri uir ingenio, non solum de
his omnibus conscripserit artibus, sed amplius rei militaris
et rusticae et medicinae praecepta reliquerit, dignus uel ipso 5
proposito ut eum scisse omnia illa credamus.
  At perficere tantum opus arduum, et nemo perfecit. Ante 25.1
omnia sufficit ad exhortationem studiorum capere id rerum
naturam, nec quidquid non est factum ne fieri quidem
posse, cum omnia quae magna sunt atque admirabilia tem-
pus aliquod quo primum efficerentur habuissent: nam et 26.1
poesis ab Homero et Vergilio tantum fastigium accepit et
eloquentia a Demosthene atque Cicerone, denique quidquid
est optimum ante non fuerat. Verum etiam si qui summa
desperet (quod cur faciat cui ingenium ualetudo facultas 5
praeceptores non deerunt?), tamen est, ut Cicero ait, pul-
chrum in secundis tertiisque consistere. Neque enim si quis 27.1
Achillis gloriam in rebus bellicis consequi non potest, Aiacis
aut Diomedis laudem aspernabitur, nec qui Homeri non
fuerunt * Quin immo si hanc cogitationem homines habuis-
sent, ut nemo se meliorem fore eo qui optimus fuisset 5
arbitraretur, ii ipsi qui sunt optimi non fuissent, nec post
Lucretium ac Macrum Vergilius nec post Crassum et Horten-
sium Cicero, sed nec illi qui post eos fuerunt. Verum ut trans- 28.1
eundi spes non sit, magna tamen est dignitas subsequendi.
An Pollio et Messala, qui iam Cicerone arcem tenente
eloquentiae agere coeperunt, parum in uita dignitatis
habuerunt, parum ad posteros gloriae tradiderunt? Alioqui 5
pessime de rebus humanis perductae in summum artes
mererentur, si quod optimum, <idem ultimum> fuisset.
Adde quod magnos modica quoque eloquentia parit fructus, 29.1
ac si quis haec studia utilitate sola metiatur, paene illi per-
fectae par est. Neque erat difficile uel ueteribus uel nouis
exemplis palam facere non aliunde maiores opes honores
amicitias, laudem praesentem futuram hominibus contigisse, 5
nisi indignum litteris esset ab opere pulcherrimo, cuius trac-
tatus atque ipsa possessio plenissimam studiis gratiam refert,
hanc minorem exigere mercedem, more eorum qui a se non
uirtutes sed uoluptatem quae fit ex uirtutibus peti dicunt.
Ipsam igitur orandi maiestatem, qua nihil di inmortales 30.1
melius homini dederunt et qua remota muta sunt omnia et
luce praesenti ac memoria posteritatis carent, toto animo
petamus, nitamurque semper ad optima, quod facientes aut
euademus in summum aut certe multos infra nos uidebimus. 5
  Haec erant, Marcelle Vitori, quibus praecepta dicendi pro 31.1
uirili parte adiuuari posse per nos uidebantur, quorum cog-
nitio studiosis iuuenibus si non magnam utilitatem adferet,
at certe, quod magis petimus, bonam uoluntatem.