| Expositus negatae matris nuptias petens | |
| Maritus peregre proficiscens praecepit uxori ut partum exponeret. Ex- | 306.pr.1 |
| positus est puer. Maritus peregre uxore herede decessit. Post tempus | |
| quidam adulescens, cuius aetas cum expositionis tempore congruebat, | |
| coepit dicere se filium et bona sibi vindicare. Inter moras iudicii bello | |
| idem adulescens fortiter fecit. Petit praemio nuptias eius quam matrem | 5 |
| dicebat, manente priore iudicio. CD. | |
| DECLAMATIO | |
| Non ita me prima frons causae callidissima optionis simulatione | 1.1 |
| decipit ut mulier ista matrimonio cedat, quod hodie nemo peteret si non | |
| recusaretur; illud magis vereor, ne iuvenis qui eius quam matrem esse | 2.1 |
| dicebat nuptias optat videatur velle ad verum pervenire, ac vos latentium | |
| natalium credatis experimentum quod mulier, quae post amissum ma- | |
| ritum per tot annos qui facere poterant ab infantia virum fortem sic com- | |
| plexa est viduitatem tamquam genus pudicitiae, hunc iungere sibi venere | 5 |
| sera et polluere complexibus non vult filii sui, si vixisset, aetatem. Intellego | 3.1 |
| itaque non tam multa mihi contra praemium dicenda quam contra | |
| argumentum; sic componenda actio est tamquam nos audiant iudices illi. | |
| Non tamen iuvenem pari captione ludemus. Fecisset, fecisset hoc astuta | 4.1 |
| mulier, anus inverecunda, ut iuveni curioso offerret hanc fatigati | |
| corporis partem. Erat dignus qui dum alterius patrimonium petit | |
| perderet etiam praemium suum. Sed mulier simplicissima (si quid | |
| mentiri posset, [si] non exposuisset) palam se nolle profitetur. Hoc | 5 |
| pudori satis est: si quid iusseritis, culpa cogentium est. Quid interim | 5.1 |
| proficit adulescens ille? Nam si praeiudicium est quod haec recusat, | |
| et illud sit argumentum, quod hic optat. Cuius quidem pudori propter | |
| recentia merita cupio consultum; magna tamen cupiditatis invidia in- | |
| quinat laudem, si, cum alienum patrimonium petat, non putat sua referre | 5 |
| utrum hereditatem illud faciat an dotem. | |
| Haec quidem minus sollicita fuit priore iudicio: tunc enim pudor | 6.1 |
| salvus; nunc totos necesse est proferre gemitus. 'Semel' inquit 'infeliciter | |
| nupsi. Peregrinabatur maritus; illuc ierat unde non est reversus. Tamen | |
| misera concepi, et quantum uterus crescebat tantum accedebant exe- | |
| quiae. Convenerunt ad parientem consolantes propinqui. Haec passa | 7.1 |
| sum suasore marito, qui me fecit heredem. Quis potest illum diem | |
| referre sine lacrimis? Vivum funus gremio tuli: quam paene expiravit in | |
| manibus meis! Deinde periit ille qui iusserat: quam paene potui non | |
| exponere! Quid mihi cum hac hereditate? Effecit ut filium magis | 5 |
| desiderarem.' Falsas putate voces si postea nupsit: ille desiderabatur | 8.1 |
| infans. Sic, puto, effectum est ut aliquis se filium diceret: haec quidem | |
| fabula allata est tamquam temere crediturae. Sed postquam se perspici | |
| sensit, iuvenis differre coepit. Nihil iudicium magis trahit quam dif- | |
| fidentia petitoris. Ante consummavimus bellum. Non fraudabo te, | 5 |
| iuvenis, gloria tua. Tu fugasti hostes. Felices si qui tibi sunt parentes! | |
| Utinam credibilia finxisses! Effeceras ut te cuperet agnoscere. Hic libet | 9.1 |
| adloqui iuvenem: tu quidem fortiter fecisti, sed minor corporis virtus, | |
| plus est in animi moderatione: ne quid improbe petas, ne videaris isto | |
| animo litigasse. | |
| 'Licet' inquit 'mihi optare quod velim.' Nullum manifestius improbae | 10.1 |
| optionis argumentum est quam vim lege adhibere. Quis enim dicit | |
| 'necesse est' qui dicere potest 'oportet'? Non tamen hoc natura recipit, | |
| ut tam gravi servitute iuris obstrinxerit rem publicam qui legem dicebat. | |
| Sibi sane tulerit iura simplicius aetas vetus, minorque fuerit verborum | 11.1 |
| custodia cum intellecturi non timebantur. Has enim primas rudibus illis | |
| ac militaribus viris existimo placuisse leges quibus inter continua bella | |
| praemium non avaris virtutibus dabatur. Neque ego crediderim opti- | 12.1 |
| onem tunc illam respexisse ad onera rei publicae: liberalis erat populus ex | |
| praeda. Testis carminum antiquitas, ubi illi primi heroes canebantur. | |
| Bellator huic currus, huic ducum exuviae, nonnulli * * * . Captivae forma | |
| praestantior ultima sors habebatur, quamlibet nobilis peteret. Legistine | 5 |
| circa decennis belli exuvias contendisse clarissimos reges? Haec sacra | |
| sunt merita, haec coniurata virtus. Hoc erat illud 'quod volo'. Si vero | 13.1 |
| isto verbo inmodice abuteris, respondebit tibi res publica: 'Quid mihi | |
| prodest vicisse si adhuc aliquid negare non possum? Sic mecum loque- | |
| retur victor hostis. Quid si templorum incendia petas, legum obliviones? | |
| Hoc modo et nuptias matris optares.' Quanto iustius tibi mulier privata | 14.1 |
| respondet: 'Non pro me tantum militasti: appella rem publicam, appella | |
| magistratus. Non potest a privato dari quod ab omnibus debetur. Haec | |
| dicerem si aliquid ex rebus meis concupisses: nunc matrimonium petis, | |
| quod tibi contingere non potest sine invidia captivitatis.' Si tamen urbe | 15.1 |
| capta invocaret manes mariti, non auferret hostis, et misereretur eius | |
| quae amare defunctum videretur. Tibi cum hac quomodo potest con- | |
| venire, cuius matrimonium non peteres nisi cum ea litigasses? Vis scire | |
| quid sint nuptiae? Aspice illam virginem quam pater tradidit euntem die | 5 |
| celebri, comitante populo. Non potest quisquam dare quod constat | |
| duorum voluntate. Utcumque tolerabile esset si virginem peteres quae | 16.1 |
| nullo suspiravit adfectu, quae adhuc rei publicae matrimonium debet. | |
| Est praecipuum ius senectutis, quoniam non omnia subit omnis aetas: | |
| non perpetuo senatorem citat consul; est sua legationibus requies. Cum | |
| hos habueris annos, iam non militabis. | 5 |
| Cogis nos agere fortius. Non omnibus praemium debetur: non petet | 17.1 |
| servus, non petet peregrinus. Tu hanc adserendo matrem incertis te | |
| parentibus esse confessus es. Ut optare possis, primum te necesse est | |
| filium probes. Perseveras? Sic agam tamquam velis. Nuptiis tibi opus | |
| non est hoc tempore: militare debes, excubare, vigilare. Ab hac te | 5 |
| voluntate non debebat nec mater abducere. Aut tu, si quietem mavis, duc | 18.1 |
| uxorem parem. Bene †dictam† compositis aetatibus coacta matrimonia | |
| tamen facile fastidiuntur, sive non habet omne quod licet voluptatem, | |
| seu continuis vicina satietas, sive durum est quod necesse est. Quid si | 19.1 |
| adfert inpares annos? In hac aetate ne olim quidem iuncti se amant. | |
| Operies flammeo canos, ut inducta in cubiculum quomodo blandiatur, | |
| quomodo appellet? Nam tu matrem vocabis. 〚Inter pares quoque annos | 20.1 |
| citius femina senescit, neque amatur anus uxor nisi memoria. Tu fortasse | |
| nunc velis: illum annum expecta qui veniet; non eundem gradum ultima | |
| aetas facit, nec decedit suprema vita, sed corruit.〛 Non ipsam petis, et | |
| tua nihil interest uxor sit an mater. | 5 |
| Satis diu fictis respondimus: nunc ars aperienda est. Non conscientiam | 21.1 |
| nostram temptat sed verecundiam, ut huic expediat mentiri. Audite | |
| igitur tamquam alii iudices. Iam primum omnium apparet nullam esse | |
| generis quod adfectat probationem: alioqui praemio opus non esset. | |
| Non †anus ulla†, non index. Hinc est illud 'nubat nisi mater est'. Una | 22.1 |
| calumniae origo est, quod hanc exposuisse constat. Rarum igitur est ut | |
| expositi vivant: caducum circa initia animal homines sumus. Nam | |
| ferarum pecudumque fetibus est statim ingressus et ad ubera impetus; | |
| nobis tollendus infans et adversus frigora nutriendus: sic quoque inter | 5 |
| parentum manus gremiumque nutricis saepius labitur. Unde nobis | |
| tantam felicitatem ut ad infantem mors arcessita non veniat? Vos ponite | 23.1 |
| ante oculos puerum statim neglectum, cui mori domi expediret, inde | |
| nudum corpus, sub caelo, inter feras et volucres. Video moveri, mulier, | |
| lacrimas tuas. Nemo tibi mortalium posset ignoscere nisi iussa fecisses. | |
| Alia tamen condicio est eorum quibus obvium patrem quaerit exponen- | 24.1 |
| tium paupertas, [ille relinquitur loco celebri, tunc et libet custodire longe | |
| et spectare fortunam] aliter abdicatur quem iussit exponi qui relinquere | |
| poterat heredem. Sis porro sublatus: ille qui te educat scit parentes, | 25.1 |
| perisse patrem audit. Cur tibi non petit patrimonium? Cur istud tot | |
| annos tacet? An expectat donec probare non possit? Age, quid futurum | |
| erat si perisset et mater? Age, <quid si> nollet filium mater agnoscere? | |
| Nunc huic quidem quanta fuerit materni nominis cupiditas non illis | 26.1 |
| tantum argumentis probabo, quod concepit, quod sustulit, sed quod | |
| maritus numquam mandat exponendum nisi educaturae. Date huic quem | |
| vultis adfectum: si voluit habere, facile agnoscit; si noluit, sic exposuisset | |
| ne educaretur. Et tamen fuerit fortis adversus infantem: plura blandi- | 27.1 |
| menta robustior aetas habet. O quantos haec ex alienis liberis cruciatus | |
| tulit! Blanditur aliquis puer: 'talis esset meus.' Laudatur aliquis vultu | |
| speciosus: 'talis fuit ille quem perdidi.' Crescit cotidie dolor: 'iam in foro | |
| conspiceretur, iam militaret, iam illi uxorem quaererem.' Nunc vero | 28.1 |
| propiores admovet stimulos vir fortis. Haec suum negaret? Te parentes | |
| liberis suis monstrant. Scilicet timet ne ad illam matronae conveniant. Si | |
| se matrem fateretur, aliquid fortasse in honorem illius optasses. Ego | |
| miror quod tuo errore non utitur: et uteretur, si errare te crederet. | 5 |
| Cum ergo non nubit, aetatem suam intellegit, quam inpares sitis videt. | 29.1 |
| Est quaedam etiam nubendi inpudicitia. A viro iam suo secubaret, utique | |
| si aetatis huius filius interveniret. Haec si nubere in istis annis potest | |
| quomodocumque, dicam: mater incesta est, et necesse est umbra saltem | |
| sceleris laboret. Cur in fabulas eat? Cur habeant materiam maligni? Vix | 30.1 |
| absolvi nuptiae possent si iam contra te iudices illi pronuntiassent. Quid | |
| futurum est si haec parata fuerit nubere et illi matrem pronuntiaverint? | |
| Quid autem? tu, iuvenis, si tibi nuptiae adiudicatae fuerint, ducturus es? | 31.1 |
| Si non duxeris, non fiet sic generis experimentum; si ducturus es, factum | |
| est. 〚Me miserum! anum ducis iuvenis! Video quid concupieris: 'mater | |
| est: non vult.' Ergo mater an uxor sit nihil interest?〛 | |
| Ceterum iuveni audacia in promptu: nec in hac aetate mortem quis- | 32.1 |
| quam miraretur. Per fidem, iuvenis, bona potius opta. Consuevit | |
| frugalitati; sine marito diu vixit inter gravissimas vitae calamitates, non | |
| sine solacio tamen: †meruit meritum.† Et iam in fine vita est; nec de | |
| hereditate sollicita est: non habet filium. | 5 |