| SERMO | |
| An quisquis ab hoste provocatus non pugnaverit puniri debeat; an | 317.1.1 |
| haec lex ad imperatorem pertineat; an hic ab hoste provocatus sit; an | |
| pugnaverit. | |
| DECLAMATIO | |
| 'Qui ab hoste provocatus non pugnaverit, capite puniatur.' In omnibus | 2.1 |
| quidem legibus solam spectari oportet scribentis voluntatem. Verba | |
| enim ambigua et in plures intellectus ducta sunt, scribendarum legum | |
| causa voluntas fuit. Ergo id unum spectari convenit propter quod | |
| scriptae sunt. Huius autem legis manifestum est hanc voluntatem esse, | 3.1 |
| uti puniatur quotiens commissum est propter quod constituta poena est: | |
| supervacuum supplementum est. Ut contra verba interpretatio sequatur | |
| aliquid, frequenter accidere potest, cum in aliis legibus tum in hac | |
| praecipue. Fingamus enim ab hoste provocatum aliquem aegrum, | 4.1 |
| fingamus provocatum eum qui proximo proelio debilitatus sit, fingamus | |
| esse provocatum quem imperator in aliam partem expeditionis ire ius- | |
| serit; profecto adversus neminem horum actio ex hac lege dabitur. | |
| Atqui mihi satis est efficere ut alicui non pugnare liceat. Nam si ulli | 5.1 |
| potest dari haec venia, non dubitabitur quin patri detur. Sed antequam | |
| naturam defendo, imperatoris volo defendere dignitatem. Contendo | 6.1 |
| hanc legem ad milites pertinere: primum quod inter hos fere provocatio | |
| fit, deinde quoniam legum lator numquam profecto tam inicus fuit ut | |
| periclitari ex eventu pugnae unius civitatem summamque rei publicae | |
| vellet. Fingamus enim ab aliquo ultimo militum provocari ducem: idem | 5 |
| discrimen, idem periculum, inpar eventus est. Adice quod inter | 7.1 |
| praecipuas virtutes est imperatoris non pugnare aliquando. Sic extrahitur | |
| hostis, sic impetus subitos partis adversae frangit mora, sic interclusos | |
| commeatibus in deditionem venire fame cogimus. Itaque hercule | |
| militem legimus robustum, legimus iuvenem: imperatorem facimus | 5 |
| senem. In illis enim vis corporum et manus sola spectatur, in his con- | |
| silium et ratio, quae bona procedentis aetatis in locum virium subeunt. | |
| Ipsum praeterea nomen imperatoris satis significat non exigi manum | 8.1 |
| ipsius: imperare enim debet et praecipere. In summam, ab eo qui | |
| provocatus ab hoste non pugnaverit supplicium optime exigit imperator. | |
| Ergo si hoc solum apud vos dicerem: 'non pugnavit dux, non pugnavit | |
| senex, non fecit summae rei discrimen', satis tamen iusta defensio | 5 |
| videretur. | |
| Adhuc tamen propius accedere ad interpretationem legis volo et, | 9.1 |
| quatenus pars diversa scripto innititur, etiam ipsa verba scrutari. Quid | |
| tandem dicit lex? 'Qui ab hoste provocatus non pugnaverit.' Ab hoste | |
| igitur, non a transfuga: nec umquam habuerim hunc ego perditissimo | |
| parricidae honorem, ut illum in numero ponam eorum hominum qui | 5 |
| pro re publica sua, qui pro patria pugnabant. Et si verba ipsa intuemur, | 10.1 |
| hoc satis est; si vero introspicere voluntatem voluerimus, ecquid | |
| manifestum est non hoc sensisse legum latorem, ut ulla necessitate posset | |
| cogi pater cum filio dimicare? An vero is qui scripsit 'hostem' non | |
| videtur scripsisse alienum? Summa hac nominis utique minora complexus | 5 |
| est. Non ergo cogi potest quisquam lege ut cum filio suo pugnet. | |
| Hic tamen non defenditur adfectus et pietatis simulatione. 'Ego vero' | 11.1 |
| inquit 'pugnavi, sed quo modo pugnare oportebat vestrum imperatorem. | |
| Unius sanguinem exigitis: exercitum cecidi. Par gladiatorum simile | |
| postulatis: totius civitatis victoriam retuli. Numerate captivos, numerate | |
| spolia, et aestimate an damnari debuerim quia plus praestiti. Quae sunt | 12.1 |
| enim quae lex postulet? Illa quidem pugnam tantummodo meam. | |
| Verumtamen videtur tacitum hoc scribentis fuisse votum, ut et hostis | |
| occideretur. Utrumque praestiti: et ego pugnavi et ille occisus est. | |
| 'Sed non continget ea perditissimo iuveni quam quaerebat invidia, ut | 13.1 |
| videretur scelere occisus, ut nobilem facinori suo exitum daret: iaceat in | |
| turba. Vos oro qui illud pugnae genus exigebatis, utrum tandem | |
| eventum concepistis animo? Vicisset iuvenis senem, vicisset sceleratus | |
| pium? Quantum res publica detrimenti, quantum lacrimarum, quantum | 5 |
| luctus amisso duce haberet et fractis militum animis et inclinata in | |
| posterum spe! An vero imperator vester occidisset illum temerarium | 14.1 |
| iuvenem et sceleratum? Eratne tanti ut publice commissum parricidium | |
| videretur? Non iram numinum, non sterilitatem morbosque et alia | |
| quibus magna scelera expiari solent timeremus? Ab hoc omine com- | |
| misisset aciem?' | 5 |