SERMO
  Rei persona ante omnia infirmatur, et necesse est nos ab ea incipere. 328.1.1
Prius ergo sumimus id quod prius videtur esse in persona. Occidisse
dicitur fratrem: hoc etiamsi non possumus efficere ut in rerum natura
non esse videatur, eo tamen perducemus ut non facile credatur.
DECLAMATIO
  Obicitur reo discordia cum fratre; et hoc, priusquam ad causas 2.1
pertineat occidendi, ad crimina personae admittimus. [discordia cum
patre] Ante omnia, commune maledictum est cum eo qui vindicatur, et
penes quem culpa fuerit magis potest pater scire quam accusator.
Asperiorem esse autem adversus suos interim et fiduciae argumentum 5
est, et hoc adeo non valet ad probationem tanti criminis ut contra sit.
Iam enim transimus ad causas.
  Dicitur occidisse fratrem inimicum. Non dico illa: non protinus, si 3.1
causae sceleris sint, scelus quoque constat. Ut enim ita composita esset
natura rerum ut omnia facta causas †superarent†, plures erant propter
quas non occideret. Nam erat occidendi quod inimicus est, non occidendi
quod frater est, non occidendi quod periclitaturus, non occidendi quod 5
ipsa per se innocentia satis iustas rationes habet. Ergo non continuo 4.1
sequitur ut, si quis odio aliquo concitatus est adversus alium, hunc etiam
ferro extincturus sit. An vero innocenter inimicitias geri vel inter alienos,
vel inter extrarios fas non est? Cotidianis iurgiis forum strepere, adsiduas
lites videmus; quis non dies convicia, quis non maledicta adfert? Scelus 5.1
ex natura mentis oritur. Huic vero etiam ad causas metuendi sceleris
accessit, quod iurgium ei cum fratre palam fuerat. Cauta sunt huiusmodi
scelera et circumspecta; neque enim est quisquam tam perditus, tam
inutilis sibi, ut non ista committat proposito negandi. Et mehercule 6.1
quam hoc ipsum repugnat, quod ab accusatore pro potentissimo
ponitur, quod in cubiculo suo occisus est, quod in lecto suo! Nihil
minus commisisset percussurus quam ut hoc ei obiceretur. Latrones
longe a receptaculis suis spoliant; ferarum quarundam dicitur haec esse 5
natura, ut procul a cubilibus rapiant. Fratrem discordem in domo, in
cubiculo occidit ut qui neget?
  Sed ne apud ipsum quidem accusatorem hae causae satis valuerunt. 7.1
Neque enim servi torquendi ratio erat si fecisse filium existimarem.
Desine ergo hoc uti argumento, et me testem citare contra eum qui
defenditur. Servum torsi: quis nescit hoc accidere nihil indicanti? Servum 8.1
torsi, cubicularium eius qui occisus est; nihil in servo suspicatus sum
alterius filii. Nec potest mihi obici neglegentia quaestionis: quaesivi enim
<diligenter>. Nec in hac diligentia suspicio adversus filium alterum: ipse
demum qui erat percussus quaesivit. 5
  'Quid ergo' inquit '<in> tormentis confessus est?' Dura est condicio 9.1
interrogationis huius, cum id quaeritur quod si respondeas non creditur.
Vis enim, accusator, voce mea stari? Vis credere iudices quidquid
respondero? Das etiam mihi fingendi libertatem: propter hoc ipsum
perdam necesse est fidem, quod mihi dicere licet quidquid voluero. In 10.1
alia, inquam, parte filio meo conferam si qua potero advocatus; pro
testimonio mihi remittet. 'At ne ipsi quidem filio indicasti.' Quid? hoc
colligis noluisse me dicere quod contra ipsum erat? Quae ratio tacendi
fuit si filium meum fecisse credebam, quae ratio tacendi apud ipsum? 5
Nam sive irascor, vindicari possum hac voce quam contra illum habeo,
sive inputare indulgentiam volo, plus illi praestitero si scierit [se fecisse].
Cur ergo non respondi? Iam videor iudicibus reddidisse rationem. Sic 11.1
enim causam agebam: 'Non respondeo filio nimium curioso. Quid est
enim utique cur indicare necesse sit? Non respondeo †nunc† quoniam
sic instat.' Adiciebam huc: 'Nihil respondeo quoniam nihil certi scio.
Non respondeo quoniam non credo aliquid dicenti. Non respondeo 5
quoniam adhuc quaero. Non respondeo quoniam hoc inquisitioni meae
non expedit. Non respondeo quoniam <non> illum ut interrogarem
torsi. An vero parum iustas saeviendi causas habebam adversus cubi- 12.1
cularium? Dominum suum non defenderat, non servaverat, nesciebat
quis dominum suum occidisset.' Sed si argumentum ex his trahimus, non
est maius contra filium meum silentium quam pro ipso quod accusavit,
quod detulit. Irascor quidem huic eius pertinaciae; sed quandoque 5
vindicabo, quomodo fas est, quomodo oportet. Verumtamen qua fiducia
fecit quod me non timuit offendere! 'Iudices' inquit 'cum te absolverunt 13.1
dementiae hoc iudicaverunt, a filio fratrem videri occisum.' Nihil minus:
nam si filius meus fratrem occidisset, patrem impie accusaret, demens
eram †quod respondere tam furiose poteram quam si vivere† cum eo
quem cruentas manus habere sciebam. Erit ergo adeo non damnatio ista 5
filii mei ut possit videri etiam absolutio.
  Haec ego de causa dico ipsius. Permittetis mihi in summa parte causae 14.1
uti etiam persona mea. Ego istum si filium meum occidisset defenderem?
Qualem me patrem iudicatis? Asperum? Et ego pro filio mentiar?
Mitem, indulgentem? Et ego non vindicabo illum qui occisus est? Inter 15.1
liberos haec una differentia est apud animum patris, quod semper
maiorem locum habet is cuius miseremur. Neque hic sane meruerat ut a
me nisi innocens defenderetur: reum me detulit, sordes mihi induit, ad
iudicem vocavit. Sentiet hoc quale sit cum testamentum scribam, sentiet 5
cum tristitia indulgentiam meam requiret. Quid est ergo? Mentiri ne 16.1
iratus quidem possum: est filius contumax, est patris sui accusator, sed
fratrem non occidit. Neque ego istum in ulla alia parte absolvendum
puto, nec hodie veni in hoc iudicium tamquam advocatus. Nihil rogabo,
nihil deprecabor: illud tantum meae pietatis gratia, meae tantum con- 5
scientiae causa faciam, ne videar istum silentio pressisse.